د. سەردار قادر محیه‌دین، شارەزا لە یاسای دەستووری و دیپلۆماسییەتی قەیران

دروستبوونێکی ناتەندروست

دادگاى فیدراڵیی باڵاى عێراق لە ساڵی 2004 بەپێی ماددەى 44 لە یاساى بەڕێوەبردنى دەوڵەت بۆ قۆناغی ڕاگوزەر لە نۆ ئەندام پێک هاتبوو، کە لەلایەن ئەنجومەنى دادوەریى باڵا بە ڕاوێژ لەگەڵ ئەنجومەنى دادوەریى هەرێمەکان و پارێزگاکان دەپاڵێوران و، ئەنجومەنى سەرۆکایەتیى دەوڵەتیش ڕەزامەندیى لەسەر دەدان و بۆى هەبوو ڕەتیشیان بکاتەوە؛ ئەودەم دەبوایە ئەنجومەنى باڵاى دادوەریى دەوڵەت، کۆمەڵێکی ترى بەربژێر بکردایە. دواى پەسەندکردنى دەستووری کۆمارى عێراقی ساڵی 2005، بۆ جارى دووەم لە فەسڵی سێیەم (ماددە 87 – 100)ى دەستوور، تایبەت بە دەسەڵاتى قەزایی، لە ماددەى 89 باس لە دروستکردنى دادگاى فیدراڵیی باڵا دەکاتەوە، وەک یەکەیەکی قەزایی لەناو پێکهاتەى دەسەڵاتى قەزایی و، لە پلەبەندیى دووەمدایە؛ لە ماددەى 92یش باس لە چۆنێتیی پێکهاتەى دادگاى فیدراڵیی باڵا دەکات، بەو پێودانگەى کە دەبێ بە دەنگى دوو لەسەر سێی ئەندامانى پەرلەمان پەیڕەوى دروستبوون و چوارچێوەى کارکردنى پەسەند بکرێت. بەڵام تا ئێستا ئەو کارە بەئاکام نەگەیشتووە و پەرلەمان لە جیاتی ئەوەى هەوڵی پەیڕەوى کارکردنى دادگاى فیدراڵیی باڵا بدات، هەمان پەیڕەوى کارى پێشووى دادگاى سەردەمى ڕاگوزەرى هەموار کردەوە و ئێستا کارى پێ دەکات؛ ئەوەیش کارێکی نادەستووری بوو.

لەو نێوەندەدا دەکرێ بگەینە چەند بەرەنجامێک، لەوانەیش:

• گەرچی ڕایەک هەیە پێی وایە کارەکانى دروستە، چونکە پەیڕەوەکە هەڵنەوەشاوەتەوە و ماددەى 130 لە دەستوور بە بەڵگە دێنێتەوە، بەڵام خودى ڕێکخستنە‌ کەموکوڕەکەى دادگاى فیدراڵیی باڵا و چاکنەکردنى، بە دەرچوون لە دەستوور ئەژمار دەکرێ.
• دەسەڵاتى قەزایی، ئێستا بە یاسایەکی نزمتر لە دەقی دەستوور کار دەکات و هیچ لە ڕوخسارەکانى ماددەى 92/2ی تێدا نییە؛ گومانیش لەوەدا نییە کە دەقێکی دەستوورى، هەمیشە لەپێشترە بۆ کارکردن، وەک لە دەقێکی ترى نزمتر، یان پەیڕەوێکی ناوخۆی کارکردن.
• دروستبوونى دادگاکە بەپێی مەرجەکانى ماددەى 92/2 نییە، کە دەبێ بەپێی یاسایەک بێت کە لەلایەن دوو لەسەر سێی ئەندامانى ئەنجومەنى نوێنەرانەوە پەسەند بکرێت. لە دەستووردا دیاری نەکراوە کە ئەندامانى دادگاى فیدراڵیی باڵا لەلایەن کام دەسەڵاتەوە پێک دەهێنرێن و ژمارەیشیان چەندە؛ ئەمە سەرەڕاى ئەوەى تەنانەت چۆنێتیی دیاریکردنیشیان ئاماژەی پێ نەکراوە و ئەوەى کە ئێستا ئەنجومەنى قەزاییی باڵا دەیکات، هیچ سەنەدێکی دەستوورى نییە.
• دادگاى باڵاى فیدراڵی بەپێی دەستوور لە سێ جۆر ئەندام پێک هاتووە كه‌ بریتین له‌ دادوه‌ره‌كان و شارەزایانی ئیسلامی و زانایانى بوارى یاسا، بەڵام ئەوانە لەلایەن کێوە دیاری دەکرێن، دیار نییە؛ بەڵام یاسادانەرى عێراقی ئەوەى ڕەوانەى یاسایەک کردووە کە دەبێ بە دوو لەسەر سێی پەرلەمان یەکلایی بکرێتەوە، بەڵام نەکراوە. گەرچی دادگاى باڵاى فیدراڵی لە جیاتی ئەوە و بۆ شەرعییەتدان بە کارەکانى، لە ساڵی 2010 بڕیارى ژمارە 37ی خۆى بۆ خۆى دەرکرد؛ کە ئەمەیش تەواو پێچەوانەى دەستوورە، چونکە لادانە لە دەقێکی دەستوور و خودی دادگاش سەرچاوەى دانانى عورفی تەواوکەر نییە بۆ پڕکردنەوەى کەموکورتییەکی دەستووری.
• لە پەیڕەوى ناوخۆى دادگا جۆرێک لە تایبەتمەندى، هەر لە بونیادی پێکهاتنی دادگاوە بە سەرۆکی دادگا دراوە، بەڵام ئەو جیاکارییە لە دەستووردا نییە؛ سەرۆکی دادگا تەنانەت سەنگی دەنگیشی پێ نەدراوە، بەڵام هەموارەکە ئەو ڕۆڵەى پێ داوە و هیچ هەماهەنگییەکیشی لەگەڵ هەرێمەکان نەهێشتۆتەوە لە دیاریکردنیدا.
• بەپێی پرۆژەیاساى دادگاى باڵاى فیدراڵیی هەموارکراوى ساڵی 2015، پێکهاتەى دادگا لەسەر بنەماى سێ جۆرە، کە بەم شێوەیە دەبێ: دادوه‌ره‌کان پێدەچێ ژمارەیان 4 بێت لە دادگادا، هەرچەندە لە دەقە دەستوورییەکە دیاری نەکراوە کە ژمارەى دادوه‌ر، شارەزایانی فیقهی ئیسلامی، زانایانی بوارى یاسا هەر یەکەیان دەبێ چەند بن؛ ئەوەى دەمێنێتەوە 5 ئەندامەکەى ترن، كه‌ بریتین له‌ 2 شارەزای فیقهی ئیسلامی و 3 زاناى بوارى یاسا؛ هەرچەندە خودى ژمارەى ئەندامانى دادگا لەسەر بنەماى عورفی کارپێکراوە و وەک وڵاتە یەکگرتووەکانى ئەمریکا دیاری کراوە کە 9 ئەندامن. هەر بۆیە دەکرێ پێکهاتەکە بەم شێوەیە بێت:

لە کۆى 5 دادوه‌رەکە: 2 شیعە + 1 سوننە + 1 کورد = 4

لە کۆى 2 لە شارەزایانى فیقهی ئیسلامی: 1 شیعە (لەلایەن وەقفی شیعییەوە دیاری دەکرێ) + 1 سوننە (لەلایەن وەقفی سوننی و وەزارەتى ئەوقافی هەرێمی کوردستانەوە دیاری دەکرێ و، زیاتر شارەزاکەى بوارى فیقهی ئیسلامی بەر سوننە دەکەوێ و جێی مامەڵەیە لە نێوان کورد و سوننە)= 2.

لە کۆى 3 ئەندام لە زانایانی بوارى یاسا: کە لەلایەن هەردوو وەزارەتى خوێندنى باڵا و توێژینەوەى زانستیى عێراق و هەرێمه‌وه‌ دیاری دەکرێن و ئەزموونى کارکردنیان لە بوارى یاساى دەستوورى لە پازدە ساڵ کەمتر نییە، کەواتە:

1 ئەندام بۆ شیعە + 1 ئەندام بۆ سونە + 1 ئەندام بۆ کورد = 3 ئەندام

بەپێی ئەو بەرەنجامەیش پێکهاتەى دادگاى باڵاى فیدراڵی بەم شێوەیە دەبێت: 9 ئەندامى ڕەسەن لەگەڵ 9 یەدەگ (بۆ هەر جۆرێک لە ئەندامەکان یەک یەدەگ)، چونکە دەبێ هەر لایەنەو یەدەگی خۆى هەبێ:

کەواتە بەپێی ئەو پۆڵێنە کە ئەندامانى دادگاى باڵاى فیدراڵی دەیبێت: چوار شیعە، دوو سوننە، سێ کورد دەبن. گومانیش لەوە نییە کە بە هیچ شێوەیەک شیعە بەو ڕێکارە ڕازی نابن و، بۆ یەکلاییکردنەوەى بڕیارەکانى دادگا مەبەستیانە زۆرینە بەدەست خۆیانەوە بێت. ئەگەر بەو شێوەیە نەبوو، پێویستە کورد و سوننە کار لەسەر ئەوە بکەن كه‌ بەرامبەر بە 5 بۆ شیعە و چوار بۆ سوننە، دەبێ کار بە کۆدەنگى بکرێ لە بڕیارە سەرەکییەکانى دادگا وەک دەسەڵاتە حەسرییەکان و ئەوانەى کە پەیوەندیی بە هەرێم و پارێزگاکانەوە هەیە، نەک زۆرینەى ناو دادگا بڕیار لە شایستە دەستوورییەکانى ئەوان بدات.

گرفتى چوارچێوەى وەزیفیی دادگاى باڵاى فیدراڵی

بۆ زیاتر ڕوونکردنەوەى ئەوەى کە دادگا لە چوارچێوەى وەزیفیی دامەزراوەییی خۆى بەپێی دەستوور، دەرچووە، پێویستە ئاماژە بەچەند ڕاستییەک بدەین، لەوانەیش:

1. کارى وەزیفیی دادگا و بڕیارەکانى لەگەڵ پرۆسەى سیاسی هاوتەریبن؛ هەرچەنده‌ پرۆسەکە دووچارى تەنگژە بووە و لە بەرژەوەندیى ئەو لایەنە نەکشایەوە کە زۆرینەیە لە پێکهاتەى دادگا، كه‌چی داوا بەرز دەکاتەوە بۆ دادگا تا بڕیارێک لە بەرژەوەندیى ئەو لایەنە دەربکات. بۆ ئەو مەبەستەیش تەنیا لە چوار مانگى یەکەمی دواى هەڵبژاردنى پەرلەمانى عێراقی لە 20/10/2021 – 20/2/2022، دادگا 7 جار هاتۆتە سەر خەت و بڕیارى بۆ یەکلاییکردنەوەى هاوکێشە سیاسییەکان داوە و، بڕیارە سەرەکییەکانیش تەواویان لە بەرژەوەندیى ئەو لایەنە بووە کە مەبەستی بووە؛ تایبەتتریش ئەوانەى کە سەر بە "ڕەوتى ئێران"ن.
2. دادگا لە دەسەڵاتە دەستوورییەکانى خۆى لای داوە؛ ئەوەى کە لە دەستوورى عێراقیدا دیاری کراوە بریتییه‌ لە هەشت دەسەڵاتى حەسری بۆ دادگا، نەک ڕەهابوونى دەسەڵاتەکان. هەر بۆیە كۆمه‌ڵێك داوا هەیە کە لە دەسەڵاتى ئەودا نەبووە و کەچی بینیویەتى و بڕیاریشی لەسەر داوە، کە هەندێکیان تایبەتن بە هەندێ دامەزراوەى قەزاییی تر وەک دادگاى تەمیزی فیدراڵی و دادگاى کارگێڕیی باڵا. بەمەیش لە وەزیفەى چاودێرى لەسەر دەستووریبوونى یاساکانەوە، ترازاوە بۆ چەندان بڕیارى بوارى کارگێڕی و کەتن؛ بۆ نموونە لە ساڵی 2005 – 2021 بەپێی ئەوەى کە لەسەر ماڵپەڕى دادگاى ناوبراو هەیە، بەم شێوەیەیە:

کەواتە بە لەبەرچاوگرتنى ئەو داتایانە، زیاتر له‌ یەک لەسەر سێی بڕیارەکان لە تایبەتکاریى ئەو نین، بەڵکوو لە سنوورى تایبەتکاریى دادگاى کارگێڕیی باڵان. لە لایەکی تریشەوە بڕیارەکان، به‌تایبەت لە بوارى چاودێرى و شرۆڤەى دەستوورى کە 1440 بڕیارن و ڕێژەى 64% پێک دێنن، جۆرێک لە هەموارى ناواخن و شاراوەییى بۆ دەقەکانى دەستوور هێناوەتە ئاراوە؛ کە ئەوەیش کارى پەرلەمانە نەک دادگا. لە کاتى گەڕانەوەیش بۆ دەقێکی دەستوورى لەو حاڵەتەدا، به‌ناچارى دەبێ بگەڕێتەوە بۆ بڕیارەکەى دادگا کە هێزى پابەندکەرى هەیە وەک دەقە دەستوورییەکە.

3. دادگا نەیتوانیوە بە ڕیتمێکی هاوسەنگانە و بابەتى و بێلایەنانە لەگەڵ داواکان و دۆسیەکان مامەڵە بکات، بۆ نموونە: لە هەندێک داوا خۆی دزیوەتەوە، وەک دۆسیەى لابردنی پارێزگارى کەرکووک و ئەنجامنەدانى سەرژمێریی دانیشتووان، بینینى هەندێ داوا بۆ شرۆڤەى هەندێ دەقی ڕوون وەک ماددەى 140، بینینى هەندێ داوا کە لە دەسەڵاتەکانى ئەودا نین بۆ نموونە ڕیفراندۆمى سەربەخۆییی هەرێمی کوردستان؛ هەندێ بڕیاریشى تەواوکەرى هاوکێشە سیاسییەکانن وەک شرۆڤەى بۆ فراکسیۆنی گەورە بەپێی ماددەى 76ى دەستوور، ژمارە 25ی فیدراڵیی دادگا لە ساڵی 2010 کە جیاوازە لە شرۆڤەکەى بۆ هەمان بابەت لە ژمارە 45/ت.ق/2014 لە 11/8/2014 و دۆسیەى "هۆشیار زیبارى".
4. بڕیارەکانى دادگاى فیدراڵی بە زیهنییەتێکی مەرکەزى دەرچوون و هیچ ئیعتبارێکیان بۆ هەرێم دانەناوە و ئەوەى کە مەبەستیان نەبووە فیدراڵییەت بووە. ئەمەیش دەرچوونێکی ڕوونى دادگاى باڵاى فیدراڵییە لە دەستوور. هەر بۆیە بڕیارەکانى دادگا بوونەتە مایەى ڕێخۆشکردن بۆ: گۆڕینی سیسته‌مى پەرلەمانى بەرەو سەرۆکایەتى، فیدراڵییەت بەرەو مەرکەزى، دیموکراسییەتى تەوافوقی-کە عێراقی نوێی لەسەر بونیاد نراوە- بەرەو زۆرینەى مەزهەبی و...؛ دیارە مەبەستى سەرەکیی بڕیارەکەیش لەناوبردنى هەرێمى کوردستان و پێگە ستراتیژییەتەکەیەتى لەسەر ئاستى عێراق و ناوچەکە و نێودەوڵەتى.
5. بڕیارەکان واى لە دادگا کردووە کە ڕەنگدانەوەى پرۆسە و هاوکێشە سیاسییەکانى ناوخۆ و ناوچەکە بێت و لە ئەرکی وەزیفیی خۆى لا بدات؛ ئەمەیش وڵات بەرەو جەنگێکی ناوخۆ دەبات، بۆ نموونە ژمارەى ئەو بڕیارانەى دادگا لە ماوەى شازدە ساڵدا دەری کردوون، پێناچێ لە هیچ دادگایەکی ترى باڵاى فیدراڵی لە جیهاندا دەرچووبن، وەک:

ئەوەى کە بەسەر ئەجێنداى دادگاشدا زاڵە، ئەو ڕەوتانەن کە سەر بە ئێرانن. کەواتە وڵاتى ئێرانی دراوسێ بەئاشکرا تەحەکوم لە پرۆسەکە دەکات تا ئەو ساتەى پرۆسەکە بەو بارەدا دەڕوا کە لە بەرژەوەندیى ئەو دەشکێتەوە، تەنانەت تا ئاستى بەکارهێنانى هێز؛ ئەو 12 مووشەکە زیرەکەى سەر هەولێر، باشترین ئاماژەن، ئەوجا بە ناوى دژ بە ئیسڕائیل. بەڵام لە نوێترین لێدوانى سوپاى پاسداران، له‌وەیش ترازا و تەواوى دامەزراوە و پێگەکانى هەرێم لەلایەن ئەوانەوە بە بیانووى ئاسایشی نەتەوەییی ئێران بەئامانج گیراون، ئەویش لە نێوه‌ندى دوو هۆکارى سەرەکى: پێکنەهاتنى حکوومەتى تەوافوقی لە بەغدا کە لە بەرژەوەندیى ئەوانە، دۆسیەى نەوت و غازی هەرێم و شوێنگرتنەوەى وزەى غازی ئێران و ڕووسیا بۆ ئەوروپا لەم چوار ساڵەى داهاتوودا، هەروەک چۆن وڵاتى فەڕەنسا بەئاشکرا ئاماژەى بەوە دا کە بەنیازن تا ساڵی 2027 ئەو کارە ئەنجام بدەن.

6. بڕیارەکانى دادگا بوونەتە مایەى دابەشبوونى دامەزراوە دەستوورییەکانى وڵات بەسەر دوو بەرەدا. واتە واقعی سیاسیی پەرتەوازەییی عێراق لە دامەزراوە دەستوورییەکانیشدا ڕەنگی داوەتەوە؛ لە هەموویشیان مەترسیدارتر دادگاى باڵاى فیدراڵییە، کە هیچ مانایەکی بۆ گەمەى سیاسی و دیموکراسی نەهێشتەوە. ئەوەى کە وا پێشبینی دەکرێ: ئەنجومەنى وەزیران و سەرۆکوەزیران و پەرلەمان لەژێر هەژموونى هاوپەیمانێتییە سێقۆڵییەکەدا بێ و هەوڵی سەرۆکى وڵات و دادگاى فیدراڵییش لەژێر هەژموونى چوارچێوەى هەماهەنگیدا بێت. بەمەیش پەرتەوازەیی دەگاتە ترۆپکە و، ململانێی سیاسییش لە مەترسیدارترین ئاستدا دەبێ و، پەرلەمانیش دەبێتە گۆڕەپانی یەکلاییکردنەوەى هاوکێشەکان و ناتەبایی؛ چونکە ئەگەر سەرۆکی کۆمار لە چوارچێوەى هەماهەنگى بێت، ئەوا بەپێی ماددەى 61 بڕگەى 6 و7 و 8 گەورەترین گرفت بۆ حکوومەتەکەى سەدر دروست دەکەن کە ڕۆڵی دادگاى باڵاى فیدراڵی و سەرۆککۆمار و ژمارەیەک لە ئەندام پەرلەمان، زۆرێک لە بابەتەکان دژ بە ئەنجومەنى وەزیران و خودى سەرۆکوەزیرانەکەى یەکلایی دەکەنەوە. لەبەر ئەوە، یەکلانەبوونەوەى پۆستى سەرۆککۆمار ئەوەندەى گرفتى سەدر و هەماهەنگییە، ئەوەندە گرفتى یەکێتى و پارتى نییە، بە مانایەکی تر، ئەو پۆستە سنوورى ئەو دوو حزبەى تێ پەڕاندووە.
7. بڕیارەکانى دادگا، وڵات بەرەو بنبەستی پرۆسەى سیاسی دەبات و هیچ بوارێک بۆ پێشبڕکێ و ململانێی سیاسی و ڕێکكەوتن و تەوافوق ناهێڵێتەوە. ئێستا عێراق لە مەترسیدارترین قۆناغیدایە، کە پرۆسەى سیاسی کەوتۆتە چنگى دامەزراوەیەکی دەستوورى کە لە بەرژەوەندیی لایەنێک بڕیار دەدات؛ هیچ لایەن و کەسێکیش ناتوانن قسە لە بڕیارەکانیدا بکەن.

بڕیارى دادگا سەبارەت بە یاساى نەوت و غازی هەرێم

هەرێمى کوردستان لە 9/8/2007 یاساى ژمارە 22/2007ی بە ناوى یاساى نەوت و سووتەمەنییەکانى لەژێر ڕۆشناییی دەستوورى فیدراڵیی عێراق دەرکرد و لە 15/11/2007 لە ژمارە 75ى ڕۆژنامەى "وەقایعی کوردستان" بڵاو بووەوە، کە یاساکە لە 37 لاپەڕە و 61 ماددە و 17 بەش پێک هاتووە. واتە زیاتر لە 14 ساڵ لەمەوبەر؛ بەڵام دواى ئەو هەموو کاتە ڕۆژى 15/2/2022 دادگاى باڵاى فیدراڵیی عێراق بە بڕیارى ژمارە 59ى فیدراڵیی 2022، ئه‌و یاسایه‌ی بە نادەستوورى ناساند. لەو پێناوەدا دەکرێ ئاماژە بە چەند ڕاستییەک بدەین:

• بڕیارەکە لە ڕووى کاتەوە لەژێر گوماندایە؛ بۆچی دواى چواردە ساڵ ئەوجا دادگاى فیدراڵی بە ئەرکی خۆى هەڵدەستێ؟ ئەدی ئەو چەند ساڵە بۆچی ئەو بڕیارەى نەدا؟ ئەگەر ئەو یاسایە لە بابەتەکانى داواى مەدەنى ئەژمار بکەین، دەبوایە لە ماوەى چوار مانگدا بەپێی پڕه‌نسیپی دادوه‌ری (قه‌زا)، خێرا و دادپەروەرانە یەکلایی بکرایەتەوە، بەڵام: 14 ساڵ X 12 مانگ = 168 مانگ؛ 168 مانگ ÷ 4 مانگ بۆ یەکلاییکردنەوەى داوا = 42؛ واتە لەو کاتەوە دەبوایە 42 جار یەکلایی بکرایەتەوە. هەرچەندە ئەو چوار مانگە لە هیچ داوایەک جێبەجێ نه‌كراوه‌ و "تەقادوم"یش هیچ یاسایەک ئەگەر پێچەوانەى دەستوور بێ، نایکاتە دەستوورى، بەڵام خودى کاتەکە تەواوکەرى هاوکێشە سیاسییەکانە؛ تایبەت دژى هاوپەیمانێتییە سێقۆڵییەکە و پرۆژەى نەوت و غازی هەرێمە بەرەو تورکیا و، لەوێیشەوە بۆ ئەوروپا.
• خودی بابەتەکە لە دەسەڵاتە حەسرییەکانى حکوومەتى فیدراڵ نییە، بەڵکوو لە دەسەڵاتە هاوبەشەکانە؛ کەچی دادگا هیچ شایستەیییەکی فیدراڵیی بەپێی دەستوور بۆ هەرێم لەبەرچاو نەگرتووە.
• هەرێم بەپێی دەستوور، سه‌روه‌ری (سیادە)ى ناوخۆییی هەیە بەسەر چوارچێوەى جوگرافیی خۆیدا و ئەوەى کە پێویست بێت، دەبێ و دەتوانێ بەپێی ماددەى 121ى دەستوور بیکات. لە واقعی فیدراڵییشدا هەمەچەشنەیی لە یاساداناندا هەیە. یاساى نەوت و سووتەمەنییەکانى هەرێمیش لەژێر ڕۆشناییی دەستوورى عێراقیدا دەرکراوە و، لە ماددە سێی یاساکە و ماددەکانى 15 – 20دا، تەواو هەماهەنگیى لەگەڵ دەستوورى فیدراڵیدا پاراستووە.
• ئەوەى کە سەیرە ئەوەیە کە، خودی حکوومەتى عێراقی و لایەنە عێراقییەکانن كه‌ نایانەوێ لەژێر ڕۆشناییی دەستوورى فیدراڵیدا یاسایەک بۆ نەوت و غاز دابنێن نەک هەرێمى کوردستان. ئەوەى کە هەرێم کردوویەتى، پێشدەستییە و لە چوارچێوەى فیدراڵی دەرنەچووە؛ بێجگە لەو بڕگەیەى کە پەیوەستە بە ناردنەدەرەوەى. ئەوەیش پێدەچێ لەژێر گوشار و ناچاریدا بووبێ، چونکە عێراق نەک ئەرکی خۆى به‌جێ نه‌گه‌یاندووه‌ بەڵکوو تەواوى بوودجەى هەرێمیشی لە 2014وە بڕیوە. هەر بۆیە لێرە بابەتەکە تەواو دابینکردنى بژێوی خەڵکی هەرێمە. لە ساڵی 2007 ئەنجومەنى وەزیرانی عێراق پرۆژەیەکی بۆ یاساى نەوت و غاز پێشکەش بە پەرلەمان کرد بەڵام فراکسیۆنەکان لەسەرى ڕێک نەکەوتن. بابەتەکە تا ساڵی 2019 نەما؛ لەو ساڵەدا لە سەردەمى عادل عه‌بدولمه‌هدی، فراکسیۆنەکانى پەرلەمان لەسەر پرۆژەیاسایەک بۆ نەوت و غاز ڕێک کەوتن، بەڵام لەلایەن ئەنجومەنى وەزیرانەوە ڕێگریى لێ کراو دژى وەستانەوە، هەر بۆیە هەوڵەکەى پەرلەمان سەرى نەگرت.
• ئەوەندەى کە پەیوەندیی بە گرێبەستەکانەوە هەیە، گەرچی حکوومەتى هەرێم لە هەوڵی ئەوەدایە شایستەکانیان وەک لایەنى گرێبەست بپارێزێ و لەو بارەیەوە بەفەرمی ڕای گەیاندووە، بەڵام لە هەمان کاتدا ئەو گرێبەستانە مافی هەرێمن؛ هەرێم لەگەڵ کۆمپانیاکان گرێبەستى کردووە نەک دەوڵەت. ئەمەیش پێچەوانەى ڕێکكەوتننامەى ڤیەنناى ساڵی 1969 بۆ هاوپه‌یمانێتییەکان نییە. دواى چواردە ساڵ حکوومەتى عێراقی ناتوانێ هەڵیان وەشێنێتەوە و، تەنیا ده‌توانێ داواى پێداچوونەوە بکات. ئەو گرێبەستانە هەندێ مافیان دروست کردووە و دەبێ لە پێناو سەقامگیریدا مامەڵەکان بەردەوام بن. لە لایەکی تریشەوە ئەو گرێبەستانە لەگەڵ چەند کۆمپانیایەکن کە دەوڵەتەکانیان خاوەن ڤیتۆن لە ئەنجومەنى ئاسایش و، حکوومەتى عێراقیش نایەوێ لەگەڵیاندا ڕووبەڕوو ببێتەوە؛ جۆرى گرێبەستەکانیش خزمەتگوزارى نین تا بەئاسانى خۆى قوتار بکات، بەڵکوو شەراکەتین لە نێوان حکوومەتى هەرێم و ئەواندا.
• مەبەست لە بڕیارەکە لێسەندنەوەى دۆسیەى نەوت و غازى هەرێمە بۆ بەغدا و ئیدارەدانى لەلایەن خۆیانەوە و لێسەندنەوەى بەهێزترین خاڵی تواناى هەرێم، کە بڕبڕەى پشتى ئابورییەکەیەتى و، دواتریش نەهێشتنى فیدراڵییەت و لە ئاکامیشدا نەمانى حکوومەتى هەرێم و لەچاڵنانى خەونى سەربەخۆیی.

حکوومەتى هەرێمی کوردستان دەبێ چی بکات؟

بۆ ئەو مەبەستە دەتوانین زۆر بەکورتى ئاماژە بە چەند شتێک بکەین:

• ئەم بابەتە لەم ساتەدا بابەتێکی یاسایییە و، پێویست بە هەڵکشانى سیاسی ناکات، بەڵام دەبێ لەسەر سێ ئاست کار بکرێ: پەرلەمانى فیدراڵ و خۆئامادەکردن بۆ دانانى یاساى نەوت و غاز، پرۆسەى سیاسی، خوێندنەوەیەکی یاساییی ورد بۆ بابەتەکە.
• هەر هەنگاوێک لەگەڵ بەرامبەر دەست پێ بکرێ، دەبێ لەسەر چوارچێوەى مامەڵەکە ڕێکكەوتن بکرێ. لە پرنسیپەکانى ئەو مامەڵەیە: عێراق دەوڵەتێکی فیدراڵییە، دەسەڵاتەکانى حکوومەتى فیدراڵ بەحەسری دیاری کراون و ئەوەى کە دەمێنێتەوە بۆ هەرێمەکانە، لە بەڕێوەبردنى کارگێڕیی دەوڵەتدا شێوازى هاوبەشی تەبەننى کردووە، نەوت سامانێکی نیشتمانییە بەڵام جێگەى دەرکردنیان- وەک هەرێمەکان- زیاتر لێی سوودمەند دەبن و ئەولەوییەت بۆ ئەوانە؛ ئەمەیش واقعێکی دەستوورى عێراقییە.
• گرفتەکە زیاتر لە چۆنێتیی هەناردەکردنییەتى نەک دەرهێنان.
• جەختکردنەوە لەسەر ئەوەى دەستوور کۆکەرەوە و مەرجەعی هەمووانە و، هەمووان دەبێ بە شایستە دەستوورییەکانى خۆیان ڕازی بن؛ ناکرێ دەستوور وەک میکانیزمی ململانێکان شرۆڤەى بۆ بکرێ، چونکە لە کاتى جێبەجێکردنى دەستوور، حکوومەتى هەرێم لەوەى ئێستاى زیاترى دەست دەکەوێ، بەو مەرجەى دۆسیەکە لاى خۆى بمێنێتەوە، وەک: پشکی سەرەکیی نەوتدەرهێنان بەر خۆى دەکەوێ، پشکی تایبەتى بۆ دادەنرێ وەک ناوچەیەکی زەرەرلێدراو، لە یاساى پێترۆدۆلاریش ئەگەر لە هەر بەرمیلێک نەوت، نیو دۆلاریشی دەست بکەوێ- کە دەکرێ لە دانوستان لەگەڵ حکوومەتى فیدراڵ ئەو بڕە پارەیە زێتر بکرێ-، ئەوا ئەگەر هەرێم ڕۆژانە 500 هەزار بەرمیل هەناردە بکات، ڕۆژانە 250 هەزار دۆلارى سەرمایە دەبێ، کە لە ساڵێکدا دەکاتە 91250000 (91 ملیۆن و 250 هه‌زار) دۆلار.
• پێداچوونەوە بە پەیڕەوى ناوخۆى دادگاى فیدراڵی، چونکە دادگا ئێستا لە تەنگژەیەکی دەستووریدایە؛ ئەویش دەبێ جەخت لەسەر سێ ڕەهەند بکرێتەوە: دەسەڵاتەکانى دادگا دەبێ بەحەسری بمێننەوە، دیاریکردنى هەندێ بابەت کە دەبێ بە کۆدەنگى بڕیاریان لەسەر بدرێ نەک زۆرینە، پێکهاتەى دادگا و ئەندامەکانى، نابێ ڕەنگدانەوەى زۆرینە بێت.
• هەموارکردنەوەى یاساى نەوت و سووتەمەنییەکانى هەرێمى ساڵی 2007، چونکە نادەستووریبوونى یاسایەک، مەرج نییە هەڵوەشاندنەوەى بگەیەنێ، بەڵکوو دەکرێ هەندێ شوێنى هەموار بکرێتەوە؛ ئەویش دواى پەسەندکردنى یاساى نەوت و غازی فیدراڵی و خۆئامادەکردن بۆى.
• پێویستە دادگاى باڵاى فیدراڵی بگەڕێتەوە سەر ڕێڕەوە وەزیفییە ڕاستەقینەکەى خۆى؛ ئێستا وا دەردەکەوێ کە هیچ کارى نییە، تەنیا دووان نەبێ: یەکەم، دژایەتیى هەرێم بۆ ئەوەى شوێن پێکدادانى شیعە-شیعە بگرێتەوە، چونکە ئەگەر پارتى دیموکراتى کوردستان لە پرۆسە سیاسییەکە بکێشێتەوە، تەواوى هاوسەنگییەکە دەگۆڕێ و ئەنجامی هەڵبژاردنەکانیش سفر دەبنەوە و سەدریش مایەپووچ و ئاکامیش شه‌ڕی ناوخۆ؛ واتە هاوپەیمانێتییە سێقۆڵییەکە بەئامانج گیراوە و دەرچەى قەیرانەکە لەلایەن ئێرانەوە لە جیاتی دووبەرەکیى شیعە، خراوەتە سەر هەرێم؛ دووەم، پرۆسەى هەناردەکردنى نەوت و غازی هەرێم، به‌تایبەت غاز، حکوومەتى ئێرانی هەراسان کردووە و هەرێمی کوردستان بە ئەلته‌رناتیڤی خۆى دەزانێ؛ ئەم بابەتە هەڵکشانی توندى و ململانێکان زێتر دەکات. ئەو ڕۆڵە نێگەتیڤەیش بە دادگاى باڵاى فیدراڵی سپێردراوە و، تا ئێران دەڵێ "بەسە" بەردەوام دەبێ. ئەو ڕۆڵەیش پرۆسەى سیاسیی عێراق بەرەو بنبەست دەبات و ئاکامەکانى زۆر مەترسیدارن، چونکە یەکێک لەو بژاردانەى کە سەرلەنوێ هەرێم لەژێر گوشاردا بیری لێ دەکاتەوە، هەوڵی جیابوونەوەى کردارییە لە عێراق.
• باشترین چارەسەر بۆ قۆناغی ئێستا: گەڕانەوەیە بۆ دەستوور، ڕێکكەوتن، جێبەجێکردنى فیدراڵییەت، بەگەڕخستنەوەى دیموکراسییەتى تەوافوقی تا سەرلەنوێ هاوسەنگى بگەڕێتەوە بۆ پرۆسە و حوکمى سیاسیی عێراق، لەبەرچاوگرتنى بەرژەوەندیى گشتیى هەموو عێراق و نەگەڕانەوە بۆ خاڵی دەستپێک. ئەوەى کە ئێستا لە عێراق دەگوزەرێ، تەواو پێچەوانەى دیباجەى دەستوورى عێراقی (2005)ه، ‌کە مەبەست لێی بونیادنانەوەى عێراقی هاوچەرخە و داننانە بەوەى کە ئەوەى پێشوو کراوە، کارێکی خراپ بووە. دەبێ هەرێمی کوردستان لەگەڵ ڕووداوەکان بڕوا و لێیان سوودمەند بێت و پەلەیان لێ نەکات و سیاسەتى خۆپارێزى بۆ پاراستنى خۆى پەیڕەو بکات و، پێشینە هەوڵ بدا ڕووداو و هزرەکان بخوێنێتەوە؛ چونکە هه‌ل و ده‌رفه‌تەکان دووبارە نابنەوە.