(خوێندنەوەیەک بۆ پرنسیپی "بەرژەوەندیى گشتیى باڵاى هەرێم، دەبێ سەنگى مەحەک بێت)

د. سەردار قادر محیه‌دین، شارەزا لە یاسای دەستووری و دیپلۆماسییەتی قەیران

هاوکێشەکانى هەولێر لە بەغدان؛ بەپێچەوانەوەیش هەر ڕاستە

لە دواى ساڵی 2001 و یەکگرتنەوەى هەردوو ئیدارەکە و تا مانەوەى بەڕێز مام جەلال لە واقعی دەسەڵاتدا، هەماهەنگیى پارتى و یەکێتى لە ترۆپکەدا بوو؛ تا ئەو ئاستەى پەیوەندییەکە گەیشتە هاوپەیمانێتیی ستراتیژى. هاوپەیمانێتییە دووقۆڵییەکە هەرێمی کوردستانی لە قۆناغێکی هەستیار و مەترسیداره‌وه‌، گواستەوە بۆ بونیادنانی هەرێم و دامەزراوەکانى و بەرجەستەبوونى ئەزموونێکی سەقامگیر و دیموکراسی لەناو عێراقێکی پڕئاشوب و کاولکاردا. ئەودەم تا ڕاددەیەکی باش ڕێساکانى گەمەى نێوان پارتى و یەکێتى دیار و کۆک بوون؛ لە سەروو هەموویشیانەوە سازشنەکردن لەسەر مافەکانى گەلی کورد لە چوارچێوەى عێراقێکی فیدراڵدا؛ تەنانەت بەو هۆیەوە زۆربەى ناوچە جێناکۆکه‌كانی ماددەى 140 لەگەڵ حکوومەتى فیدراڵی لەژێر کۆنترۆڵی سەرکردایەتیى کورددا بوون. ناکۆکییەکانى ئەو کاتەى هەردوو لایەنى پارتى و یەکێتى لەسەر ئاستى پرسە نەتەوەیییەکان زۆر دەگمەن بوون و، هەمیشە هەماهەنگى و ڕێککەوتن زیاتر بووە لە جیاوازیی ڕا و، هەردوولا بە یەک هەڵوێست چوونەتە بەغدا. بە مانایەکی تر، هاوکێشە و ململانێکانى لایەنەکانى شیعە و سوننە نەگەیشتبوونە هەرێم و کاریگەرییان لەسەر پرۆسەى سیاسیی هەرێم نەبوو، چونکە ئەو دوو لایەنە لەگەڵ بوونى جیاوازى، بەڵام هەماهەنگییان لە نێواندا هەبوو و لە ئاکامیشدا دەگەیشتنە ئەنجام.

لە دواى نەمانى بەڕێز مام جەلال لە واقعی دەسەڵات، چ لەسەر ئاستى حزب یان لەسەر ئاستى سەرۆکایەتیى دەوڵەتى عێراق، هاوکێشەکان لە هەماهەنگى ترازان و تەنیا ڕایەڵەکەى مەعاویە مابوو، بەڵام ئەمجار بەپێچەوانەى پێشوو، هاوکێشەکانى ململانێی سیاسیی بەغدا لە واقعی سیاسیی هەرێمدا ڕەنگى دایەوە و کەلێنێکی گەورە کەوتە نێوان هەردوو حزبەکە؛ بەو ئاستەى ئەوەندەى یەکێتیى نیشتمانى جەختى لە ڕەهەندی عێراقیبوون دەکردەوە، ئەوەندە لە پرۆژەى سیاسیدا دۆسییەى نەتەوەیی ڕەنگی نەدەدایەوە؛ بەڵام لەسەر ئاستى پارتى دیموکراتى کوردستان لە پەرچەکردارى بێئومێدبوون لە جێبەجێکردنى دەستوور و پێشێلکردنى مافە نەتەوەیییەکانى گەلی کوردستان تەواو جەختى لەسەر سەربەخۆیی کردەوە و لایەنگیرى ئەو ڕایە بوو و، دانیشتووانى هەرێمى کوردستانیش زۆرینەیان پاڵپشتیى سەربەخۆیییان کرد. لەو نێوه‌نده‌وە پەیوەندییەکانى پارتى و یەکێتى، لە هەماهەنگییەوە بۆ دژواربوون ترازان، ئەمەیش چەند دیاردەیەکی لێ کەوتەوە، لەوانەیش:

• بونیادی سیاسی و که‌لتووریى یەکێتى و پارتى، گەرچی هەردووکیان دەرچەى یەک هەستى نەتەوەیین بەڵام گومان لەوەدا نییە کە ئەزموونەکان ئەوەیان سەلماند کە دوو سیسته‌مى بەهاییى سیاسی و که‌لتوورى لە باکگراوندیان هەیە. بوونى دوو سیسته‌مى بەهاییی سیاسی لە یەک هەرێمدا ئەوەندەى کە پێکهەڵپڕژان و ململانێی لێ دەکەوێتەوە، ئەوندە ڕێکكەوتن و تەباییی لێ ناکەوێتەوە؛ هەر بۆیە پێویستە هەردوو لایەنەکە بیر لە دەرچەیەکی چارەسەر بکەنەوە، بەوەى چۆن لە یەک چوارچێوەى جیۆسیاسیدا دەتوانن دوو سیسته‌مى بەهاییی سیاسی، بەرجەستەو تەبا بکەن. ئەمەیش قسەى زۆرى دەوێت و ناکرێت لەم چەند دێڕەدا باس بکرێت.
• پێشتر سەرکردایەتیى کورد لە هاوکێشەکانى ململانێی شیعە و سوننە، یان شیعە و شیعە لایەن نەبوو، بەڵام لە قۆناغی نوێدا کورد بۆتە لایەن لە هەردوو هاوکێشەکە؛ چ مەزهەبی یان سیاسی. لە بەرامبەر هەردوو هاوکێشەکەیش دوژمنایەتى تا ئەوپەڕی هەیە و لایەنە عێراقی و هەرێمییەکانیش لە هەوڵی ئەوەدان دەرچەى هاوکێشە و تەنگژەکە لە کوردەوە دەربچێ. بە مانایەکى تر کورد ببێتە قوربانیی ناکۆکیی ئەوانى تر و "سوورى بەرلەشکر" بێ.
• پەرتبوونى یەکڕیزیى کورد لە هەرێم و بەغدا، کەسایەتیى نەتەوەیی و جوگرافیی هەرێمی کوردستانی لەکەدار کردووە، بەڵام گومان لەوەدا نییە هەر کاتێک کە هەرێم بیەوێ بەرەوپێشچوونێک بە خۆى بدات، لایەنە نەیارەکانى لە هەوڵی ئەوەدا دەبن، کە یەکڕیزیى کورد بشێوێنن، چونکە یەکڕیزیى کورد هاوتایە بە دەسکەوتێکى زۆر. بەڵام هەمیشە تێکچوونى یەکڕیزیى کورد و بەرزبوونەوەى کێرڤی ململانێی سیاسی، ئەگەرچى بە هەندێ ناونیشانی لاوەکییشەوە بێت، یان بۆ دژەگەندەڵی و... بێت، بەو شێوەیەى کە لایەنە کوردییەکانى هەرێمی کوردستان بەرامبەر یەکتر دەستیان داوەتێ، پارسەنگەکەى لە بەرژەوەندیى بەغدایە و سەرەتاى لەناوبردنى کەسێتیی نەتەوەییی هەرێمی کوردستانە و، خۆیان دەیسەلمێنن کە ئامادەن بۆ هاوسەنگکردنەوەى هاوکێشەى ململانێکان پەنا بۆ دەستى دەرەکییش بەرن؛ تا ئەو ئاستەى داواکردنى دەستێوەردانی حکوومەتى بەغدا لە کاروبارى هەرێم لەلایەن "بزووتنەوەى نەوەى نوێ"وە بەئاشکرا بانگەشەى بۆ دەکرێ.
• لایەنە ناکۆکەکان تەنیا بەوەوە نەوەستاون کە دژایەتیى سیاسیی یەکتر بکەن، بەڵکوو لە هەوڵدان بەسەر حکوومەتى هەرێمدا باز بدەن و پەیوەندیى ڕاستەوخۆ لەگەڵ لایەنەکانى دژ بە کورد ببەستن و، لە ئاکامیشدا سەنگەر لەیەکترگرتن ڕوخسارێکی نوێی دیاردەى سیاسیی هەرێمە. ئەگەر لە بەغدا ناکۆک بن، ئەوا ئامادەییی تەواو هەیە لاى هەندێ لایەن کە نەک لایەنە عێراقییەکان بێننە سەر هەرێم، بەڵکوو خوازیارى دەستێوەردانی دەوڵەتانى هەرێمین لە کاروبارى ناوخۆمان. تەنیا لە بەرامبەر پاراستنى بەرژەوەندییەکانیان، ئەگەر مووشەکبارانیش بکرێ جێی نیگەرانی نییە. هەر ئەوە بوو کە وەک گوشار بۆ سەر هەرێم لەمەڕ هەڵوێستى لە پرۆسەى سیاسیی عێراق کە بەدڵی ئێران نییە، لە یادی لەدایکبوونى "قاسم سوله‌یمانی"دا ئه‌و وڵاته‌ مووشەکبارانى پایتەختى هەرێمی کرد و هەڕەشەى زیاتریشی نواند. هاوکێشەکانى بەغدا لەسەر ئاستى دیاریکردنى سەرۆکی وڵات و سەرۆکوزیران و هاوپەیمانێتییەکان و دەستێوەردانەکانى ئێران و قەیرانە ناوخۆیییەکانى یەکێتیى نیشتمانی و هەوڵدان بۆ هەڵوەشاندنەوەى هاوپەیمانیی سێقۆڵی و...، بۆ چارەسەرى ئەو هەموو هاوکێشانە، بەنیازن خەشی خۆیان بە هەرێم بڕێژن، چونکە واى دەبینن دروستبوونى هاوکێشە نوێیەکە لە بەرژەوەندیی هەندێ هێزی لۆکاڵی هەرێمی کوردستان و عێراق نییە و، دوور نییە لە وادەیەکی زەمەنیدا قۆناغێکی نوێی سیاسی لە عێراقدا دروست ببێت، کە زیاتر جەخت لەسەر ناسنامەى عێراقی بکاتەوە.
• زۆر ڕاشکاوانە ئاماژە بەوە بدەین کە هاوکێشه‌کانى بەغدا واى لە هەردوو لایەنى سەرەکیى هەرێم کرد کە سنوورى ململانێى نێوانیان تێ بپەڕێنن و هەندێ لە میکانیزمى کوردستانی پشتگوێ بخرێ؛ دواجاریش تا ئاستى پچڕانی پەیوەندییە ڕاستەوخۆکانى نێوان هەردوو لا.
• ئەو بارودۆخەى کە دەگوزەرێ، پێدەچێ تا ڕاددەیەکی باش یەکێتیى نیشتمانیى نیگەران کردبێ، هەر بۆیە لە هەوڵدایە هاوکێشەکانى بەغدا بەرەو هەرێم بگوازێتەوە؛ کە ئەمەیش کاریگەریى نێگەتیڤى بەسەر پرۆسەى سیاسیی هەرێمەوە دەبێ.
• ململانێکانى نێوان یەکێتى و پارتى، چوارچێوەى حزبیی دووقۆڵیی تێ پەڕاند و جۆرێک لە ململانێی بریکاری دەکەن لە بازنەیەکى گەورەتردا. گەرچی ئەو بازنەیەى کە پارتى دیموکراتى کوردستان گەمە سیاسییەکەى تێدا دەکات، زۆر فراوانترە لەوەى یەکێتیى نیشتمانى، بەڵام یەکێتیى نیشتمانی دەتوانێ گرفت بەو بوارانە بکا، کە دەزانێ لە بەرژەوەندیى ئەودا نییە و تاکە پشتیوانیش بۆ ئەو بەرەیە ئێرانە، بەرامبەر بە تەواوى بەرەى بەرامبەر کە دژ بە هەژموونى ئێران لە عێراق کار دەکەن.

پارتى و یەکێتى؛ دۆست و کۆنەقین

پێدەچێ هەڵسەنگاندنى پەیوەندییەکانى نێوان پارتى دیموکراتى کوردستان و یەکێتیى نیشتمانى بابەتێکی ئالۆز بێ و، زۆر ئاسان نەبێ. نابێ وا بڕوانینە تەنیا دوو پارتى سیاسی کە ململانێی بەرژەوەندى و دەسەڵات دەکەن، بەڵکوو زۆر لەوە زیاتر ترازاوە و هەر یەکەیان سەرمەشقی ڕایەڵە و جیهانبینییەکى جیاوازن و هەر یەکەیشیان پشتیوانیى تایبەتى خۆیان هەیە؛ پارتى دیموکرات تەواو خۆى بۆ بەرەى لیبراڵ و پشتیوانیى هەرێمی و ڕۆژاوا یەکلایی کردۆتەوە و سیاسەتە نەتەوەیییەکانى لەو چوارچێوەیەدا لەقاڵب داوە، هەر بۆیە زۆر جەخت لەسەر پشتیوانیى هەرێمی و ڕۆژاوایی دەکاتەوە لە بەرامبەر گوشارەکانى بەغدا. بەڵام هەرچی یەکێتیى نیشتمانیى کوردستانە، تا ئێستا جیهانبینییە چەپییەکەى هەر ماوە و وەک میکانیزمى ململانێیش بەکاری دێنێ و، ئەوەى کە پشتیوانییشی لێ دەکات لەگەڵ باکگراوندى پشتیوانییەکانى پارتى لەسەر ئاستى هەرێمی و ڕۆژاوایی تەواو دژبه‌یه‌كه‌. کەواتە ململانێکە تەنیا دوو پارتى سیاسی نییە، بەڵکوو دوو ئاڕاستەى جیهانبینیی جیاوازن.

پەیوەندییەکانى پارتى و یەکێتى، بەلەرزۆکی "یۆبیلی زێڕین" تێ پەڕاندووە و زیاتر لە 56 ساڵە بەو حاڵەوە پرۆسەى سیاسیی کوردستان گوزەر دەکات، بەڵام ڕاستییەک لە ئارادایە کە پێویستە دانی پێدا بنێین، ئەویش ئەوەیە کە ئەو دوو حزبه‌ بە تێپه‌ڕینی زەمەن بوونەتە دوو لایەنى جیهانبینیی سیاسی و نەتەوەییی جیاواز و دوو واقعى بەهاییی جودا؛ به‌تایبەت کە یەکێتیى نیشتمانى لە پارتى دیموکرات جیا بۆتەوە، دوو سیفەتى سیاسیی بزووتنەوەیی وەرگرتووە: تەحەداکردن و تۆڵەسەندنەوە. بواردنى ئەو حاڵەتەیش کارێکی ئاسان نییە، تایبەت لەگەڵ سەرکردایەتیى نوێی یەکێتیى نیشتمانى؛ بەڵام ئەو هەوڵە بۆ ساڕێژ و چارەسەر و یەکڕیزیی نێوان هەردوو لا لە سەردەمى بەڕێز مام جەلال قۆناغی باشی بڕی و، جێپەنجەى هەردوو لا لەو بابەتە بەڕەخشاوی و پۆزەتیڤى دیار بوون.

تاکە چارەسەریش لە دوو ڕەهەند تێ ناپەڕێ: ئەزموونى باشوورى ئەفریقیا کە لێبووردەیی و بەرژەوەندیى باڵاى وڵات، توانیى بەر بگرێ بە گەوەرترین کارەساتى ململانێ، یان پیادەکردنى ڕێگەچارەى تەوافوقی سیاسیی ڕاگوزەر لە هەرێمی کوردستان، تا ئەو کاتەى هەندێ تەڵەزمى حزبی و سیاسی و که‌لتوورى پەڕگەرایی کاڵ دەبنەوە و بەرەو دیموکراسییەتى ڕاستەقینە دەچین.

دەبێ ئەزموونە دیموکراسییەکەى هەرێم بپارێزرێ

باشتر وایە ڕاشکاوانە ئاماژە بەوە بدەین، کە ئایا هەڵبژاردنى پەرلەمانى کوردستان لە کاتى خۆیدا دەکرێ؟ ئەمەیش پرسیارێکی ترى جددی دێنێتە ئاراوە، ئەویش ئایا لایەنە سیاسییەکانى هەرێم دەتوانن ئەزموونى دیموکراسیی هەرێم بەرەو سەقامگیری بەرن و بیپارێزن؟ (چونکە تەواوى پشتیوانییە نێودەوڵەتییەکان ئەوە بە ڕەهەندێکی سەرەکی دەبینن لە هەرێم)؛ ئایا هێزە کوردییەکان لەو ئاستەدا بیر دەکەنەوە؟ وەڵامەکە بێ شک ڕێژەیییە؛ هەندێک لەو لایەنانە تەواو مەبەستیەتى، بەڵام هەندێکی تر لە پێناو زەرەردان لە قەڵەمڕەوی ئەوى تر، ئەگەر هەرێمی کوردستانیش نەمێنێ و سەرلەنوێ ببێتەوە بە سێ پارێزگاى عێراق، هیچ باکیان نییە و بۆ ئەو مەبەستەیش چەندان بیانووى نەتەوەیی و حزبی دێننەوە، بەڵام هه‌موویان، باکگراوندەکەى قاوانە شڕەکەیە: "من ئاغا و تۆ ئاغا، ئەى کێ جێمان بۆ ڕاخا؟"

لەو نێوه‌نده‌وه‌ سەرۆکایەتیى هەرێم و نزیکەی هه‌موو حزبەکانى هەرێمی کوردستان، مەبەستیانە پرۆسەى هەڵبژاردنى پەرلەمانى هەرێم لە وادەى خۆیدا ئەنجام بدرێ، بێجگە لە یەکێتیى نیشتمانى کوردستان کە بەناڕاستەوخۆیی ئەوەى مەبەستە و لە ڕێگەى یاساى هەڵبژاردن و کۆمیسیۆنەوە بیانوو دەگرێ، بەڵام سێ مەبەستى سەرەکیی لەو بارەیەوە هەیە: یەکەم، تا ئێتسا یەکێتیى نیشتمانى نەگەیشتۆتە ئەو بڕیارەى کە ئامادەباشیی هەیە بۆ هەڵبژاردن. دووەم، چاوەڕێکردن بۆ یەکلاییبوونەوەى هاوکێشەکانى بەغدا و ڕێکكەوتن لەسەر کارەکان لە دەرەوەى هۆڵی پەرلەمان. واتە مەبەستیەتى کەمترین ڕۆڵ بدرێ بە پەرلەمان و تەنیا لە کارەکاندا پرۆسەى دەستبەرزکردنەوەى دەنگدان بمێنێ؛ چونکە زۆرینەى پەرلەمان دیارە لاى کێیە و لە هەڵوێستى زۆرێک لە حزبەکانیش ئەمین نییە، به‌تایبەت ئەوانەى کە مەبەستیانە هەڵبژاردن لە وادەى خۆیدا بکرێ.

کەواتە ئاماژەکانى ئەنجامنەدانى پرۆسەى هەڵبژاردن پێدەچێ ئەمانە بن: کۆمیسیۆن وادەى بەسەر چووە. یەکێتیى نیشتمانى نیازی دواخستنى پرۆسەکەى هەیە بە هەر شێوازێک بێت، تا ئەو ڕاددەیەى کە هەندێ ئاشوبیشی لێ بکەوێتەوە؛ سەرەتاکەیشی لە ململانێی زۆرینەى پەرلەمان و سەرۆکی پەرلەمانەوە دەستی پێ کردووە و سەرۆکی پەرلەمان خۆى گوتەنى، ئامادە نییە وەڵامی فراکسیۆنی زۆرینەیش بداتەوە؛ کە ئەمەیش دەرگه‌ بۆ قەیرانێکی گەورە دەکاتەوە ئەویش ئەوەیە کە ئایا زۆرینە هەژموونى تاکلایەنانەى خۆى لە بڕیارەکان بەکار دێنێ یان ئەو مافە دۆزەرە (حق الکاشف) کە دراوەتە سەرۆک، لێی دەسێننەوە؟ یەکێکی تر لە ئاماژەکان یەکلانەبوونەوەى هاوکێشەکانە لە بەغدا؛ تا ئێستایش قسەى یەکلابووەوە لەسەر یاساى هەڵبژاردن نەکراوە. دواهەمینیش نەبوونى هەڵوێستى جددیی هەندێ لەو حزبە سیاسییانەى کە مەبەستیانە هەڵبژاردن لە وادەى خۆیدا ئەنجام بدرێ. هەر بۆیە تەواوی ئاماژەکان ئه‌وه‌ نیشان ده‌ده‌ن كه‌ پرۆسەى هەڵبژاردن لە وادەى خۆیدا ئه‌نجام نادرێ و، دواخستنى ئەو وادەیە پێدەچێ لە شەش بۆ دوازدە مانگ بخایەنێ. ئەوەى کە ماوەتەوە ئاماژەى پێ بدەین ئەوەیە، کە ئایا تا چەند هاوکێشەکانى بەغدا کاریگەرییان لەسەر پرۆسەى هەڵبژاردنى پەرلەمانى هەرێمی کوردستان دەبێت؟ یان وەک جاران پرۆسەکە زیاتر ڕەهەندەکانى ناوخۆ کاریگەرییان زیاترە و ئەوانى تر بەلاوەکی دەمێننەوە؟

ئەمە ئەو پرسیارەیە کە پێویستى بە تێڕامانى گەلێک جددی هەیە، پێوەرەکەیشی ئەوەیە کە تا چەند لایەنە کوردییەکان پابەندی ڕەهەندی نیشتمانى و بەرژەوەندیى باڵاى هەرێم دەبن؟ ئەوەندەى کە لە سەرەداوەکانى هاوکێشەکاندا بەدەرکەوتووە، هەندێ لایەن بەنیازن تەواوى سنوورەکانى ململانێ لەنێو بازنەى نیشتمانى و هەرێمی و نەتەوەیی ببەزێنن، تەنیا بۆ بەدەستهێنانى بەرژەوەندیى خودیی زیاتر، ئەگەرچی لەسەر حیسابی هەرێمی کوردستانیش بێت. ئەمەیان مەترسیدارە، بەڵام دەتوانین کاریگەرییەکانى بۆ چەند خاڵێک پوخت بکەینەوە، لەوانەیش:

• ئەگەر پرسی هەڵبژاردن بەو ڕێڕه‌وه‌ی ئێستادا بڕوات، پرۆسەیەکی گەلێک قورس و مەترسیدار دەبێت، تەنانەت تا ئەو ئاستەى، نەکردنى باشترە؛ چونکە خودی پرۆسەکە لە پێناو گەمەیەکی دیموکراسی و گۆڕینی نەخشەى سیاسی نییە، بەڵکوو زیاتر بۆ بۆڕدانى بەرامبەرە. ئەمەیش هەڵبژاردن دەکاتە میکانیزمێکی ململانێ، نەک پێشبڕکێی دیموکراسی. گومانیش لەوەدا نییە ئاشوب زۆر بەئاسانی دێتە بەردەرگه‌ و لایەنە دەرەکییەکانیش، به‌تایبەت ئەوانەى کە لەگەڵ ئاییندەى ڕۆشنى هەرێم کۆک نین، پشتیوانیی تەواوى لۆجیستى و سیاسی و...ی ئەو بەرەیە دەکەن کە دەیەوێ نەخشەى سیاسیی هەرێم بگۆڕێ؛ ئیدی ئاکامەکەى چییە گرفت نییە، بەڵکوو باجەکەى خەڵکی ستەمدیدەى هەرێم دەیدەن.
• لایەنە سیاسییەکانى هەرێم تا ئێستایش لەسەر ڕێساکانى گەمەى دیموکراسی رێک نەکەوتوون؛ گومانیش لەوەدا نییە کە بە لێکەوتەکانى پرۆسەى دیموکراسییش ڕازی نابن. هەر بۆیە هەڵبژاردنى داهاتووى پەرلەمانى هەرێم گەر سیسته‌مى هەڵبژاردن و بازنەکانى نەگۆڕدرێ، ئاشوبەکەى زیاتر دەبێ؛ ئەمەیش باسێکی ترە.
• ئەوانەى کە لە بەرەى ئێراندا بن، لەسەر هەردوو ئاستى لۆجیستی و سیاسی، تەواوى ئاسانکارییان بۆ دەکرێ.
• گواستنەوەى گۆڕەپانى ململانێ و ئاشوب بۆ هەولێری پایتەخت؛ بەڵام دەکرێ لە ڕێگەى گۆڕینى سیسته‌مى هەڵبژاردنەوە گوشارى ئەو بژاردەیە کەم بکرێتەوە.
• ئەوەى کە پێویست بوو بکرێ لە بەڕیوەبردنى قەیران لە ئاست دۆسییە و پرسی نەتەوەییدا نەکرا؛ زۆر باش دەبوو سەرکردایەتیى کورد هەمان ئەزموونى جوولەکەکانى ئیسڕائیلی لە بەڕێوەبردنى قەیران جێبەجێ بکردایە، ئەویش لەسەر دوو ئاست: ناوخۆى هەرێم، ئەوى دیش لەسەر ئاستى عێراق و ناوچەکە؛ چونکە هەر لێکەوتەیەکی ناوخۆ، تەنیا پەرچەکردارەکەى بۆ ناوخۆ دەبوو، بەڵام بەپێچەوانەوە ئێستا بەغدا بۆتە ئەسڵ و، دەبێ چاوەڕێی ئەوە بین کە چەند هاوکێشەکانى بەغدا لە هەرێم ڕەنگ دەدەنەوە.
• بەو نەفەسەوە بچینە ناو پرۆسەى هەڵبژاردن، بێ شک دەکەوینە بەردەم هەڵمەتێکی دژوار و پڕتوندوتیژیی هەڵبژاردن؛ تا ئەو ئاستەى کە هەندێ لایەن ئەگەر بۆیان دەرکەوت ڕەوشەکە لە بەرژەوەندیى ئەوان نییە، تێکی دەدەن و چەندان بیانوویش بە ناوى کوردایەتییەوە دێننەوە.
• خودی حکوومەتى هەرێم و مانەوەى بەو شێوە ئیئتیلافەى ئێستا، دەکەوێتە بەر سەنگى مەحەک و، دوور نییە تەنیا زۆرینەى کاربەڕێکەر بمێنێتەوە.
• زۆربوونى خۆپیشاندانەکان و ناڕەزایەتییەکان، به‌تایبەت هەرچی کراوە هەوڵی گواستنەوەى ئەو ئاشوبە دەدرێ بۆ پایتەخت؛ لە سەرەتادا بە خۆپیشاندان و ناڕەزایی، دواتر نانەوەى گرژى لە نێوان هێزەکانى ئاسایش و خۆپیشاندەران و دروستبوونى توندوتیژى. لایەنێک بە هێز پشتیوانیى خۆى بۆ خۆپیشاندەران- کە لە حزبەکەى خۆیانن- دەردەبڕێ؛ دوور نییە شەڕی دوو لایەنى سەرەکیى کوردستانى لێ بکەوێتەوە و بۆ جارێکی تر کوردستان ببێتەوە بە دووئیدارەیی.
• قەیرانی ڕازینەبوون بە ئەنجامەکانى هەڵبژاردن پرسێکی جددییە لە ئاییندەدا.

دوژمنانى دوێنێ، دۆستى هەندێکمانن

ئەوانەى کە ئەمڕۆ لە بەرەى هەماهەنگین، بەردەوام کاریان لەسەر ئەوە کردووە کە هەژموون و قەڵەمڕەوی هەرێم لە عێراق و ناوچەکە و جیهان کەم بکەنەوە و بیهێننەوە ناو چوارچێوەى لۆکاڵی عێراقییەوە و دواتریش مەبەستەکەیان بپێکن کە نەهێشتنى حکوومەتى هەرێمە و گێڕانەوەى عێراقە بەرەو مەرکەزییەت، یان گۆڕینى دەستوور بەو بارەى کە قەڵەمڕەو و پێگەى هەرێمەکان لاواز بکات و ماددەى (140)یش بکەنە هەواڵێک لە ڕابردوو. بۆ ئەو مەبەستەیش بەپێچەوانەى دەستوور تەواوى ناوچە جێناکۆکه‌كانیان تاکلایەنانە کۆنترۆڵ کردووە و بوار بە هیچ هەماهەنگییەکى حکوومەتى هەرێم نادەن لەو ناوچانەدا کە مافێکی دەستووریى خۆیەتى؛ بڕینی تەواوى قوتى خەڵک و بوودجەى هەرێم، دەرکردنى چەندان بڕیار لە پەرلەمان لە دژى هەرێم، بەگەڕخستنى دادگه‌ى فیدراڵی دژ بە هەرێم، جێبەجێنەکردنى شایستە دەستوورییەکانى هەرێم.

ململانێکان ئەوەندە ئاسان نەماون. وەک کارل شمیت باس لە سیاسەت دەکات کە گوایە سیاسەت بێ دوژمن نییە، بەڵام سیاسەت بە دوژمنکارییانەیش ئاکامى باشی لێ ناکەوێتەوە. لەو نێوه‌نده‌دا بەرژەوەندییەکان بنەماى سیاسەتکردنن. دۆستى بەردەوام ئەوانەن کە بەرژەوەندییەکانمان دەپارێزن و بەنیازن شایستە دەستوورییەکانمان پێ بدەن. ئەمە ئەو واقعە وێڵەیە کە کورد بە دوایدا دەگەڕێ؛ تا ئێستایش هەر بێچارە ماوەتەوە. بەڵام لەو نێوەدا ڕەوتى هەماهەنگیی شیعە، مەترسیدارترین گوتارى بەگوێی لایەنى کوردى و سوننیدا چرپاند؛ بەوەى ئێوە تەنیا ڕؤڵی لاوەکی لە حوکمکردنى عێراقدا دەگێڕن بەوەى کە: سەرۆککۆمار دەبێ بە دڵی ئێمە بێ، سەرۆکوەزیران بڕیارێکی شیعییە و هیچ پەیوەندیی بە ئێوەوە نییە، سەرۆکی پەرلەمان دەبێ بە دڵی ئێمە بێ، فراکسیۆنی گەورە هەر دەبێ شیعە بێ (کە ئەمەى دوایییان لە هەموویان مەترسیدارتر بوو، بەوەى کە هیچ لایەنێک بۆی نییە ببێتە بونیادی حوکمڕانی و دروستبوونى حکوومەتى نوێ بێجگە لە شیعە و لایەنەکانى)، کورد و سوننە تەنیا ڕۆڵی تەواوکارییان هەیە و هیچی تر. ئەمەیش هەمان یاساى بەجوولەکەبوونى دەوڵەتی ئیسڕائیلمان بیر دەخاتەوە کە ساڵی 2016 لەلایەن پەرلەمانى ئیسڕائیلەوە بەرامبەر بە عەرەبەکان دەرکرا؛ بەڵام لەوە گرفتتر ئەوەیە، هەر ئەوانە ئێستا دۆستى هەندێکمانن.

پۆستى سەرۆککۆمار پشکی کورد و میکانیزمى ململانێی ئەوانى تر

ئەوەى تا ئێستا لە واقعی تەوافوقیی عێراقیدا بەدی هاتووە، یەکێک لە پۆستەکان کە سەرۆکی دەوڵەتە پشکی کوردە، بەڵام هەموو جارێ ئەو سەرۆککۆمارە بە ویستى ڕاستەقینەى خۆمان دانەنراوە، تەنانەت لە قۆناغی هەماهەنگیى تەواوى نێوان یەکێتى و پارتى؛ بەڵکوو دەبوایە ئەو سەرۆککۆمارە ئەوانى تر لە هاوپەیمانەکانى جارانمان لە شیعە پەسەندیان بکردایە، کە کێیە و ئەجێنداى چییە و لە بەرەى دژ بە ئێرانیش نییە و، نییەتى کارکردنیشی لەو بارەیەوە نییە. ئێستا کە هاوکێشەکان گۆڕاون: لە لایەک کورد خۆى ململانێی کەوتۆتە ناو لەسەر پۆستەکە و، شیعەکانیش لەو بارەیەوە بوونەتە دوو بەرە؛ ئەوەى کە بەرەى سەر بە ئێرانە خوازیارى دانانى ئەو پاڵێوراوەى یەکێتیى نیشتمانییە کە لەگەڵ ئەجێنداکەى کۆکە، هەرچی بەرەى عێراقییشە، کە لە ڕەوتى سەدر خۆى دەبینێتەوە، پشتیوانى لە پاڵێوراوەکەى پارتى دیموکراتى کوردستان دەکات؛ چونکە هەر یەک لەو لایەنانە پێگەى سەرۆکی وڵاتیان لە هاوکێشەکاندا لا مەبەستە. کەواتە دروستە مافی کوردە، بەڵام لە هەمان کاتیشدا وەک میکانیزمێکی ململانێی نێوان هەردوو بەرەى شیعە-شیعە و کورد-کوردى لێ هاتووە. لە کۆتاییشدا بەرەى سوننە و ڕەوتى سەدر پشتیوانى ئەو پاڵێوراوە دەکەن کە دەبێتە هۆی دانانى چوارچێوەیەک بۆ هەژموونى ئێران و کەمکردنەوەى بەپێی قۆناغ. پرسیارە جددییەکەیش لە کۆتاییدا ئەمەیە: ئایا هەڵبژاردن و یەکلاییبوونەوەى سەرۆککۆمار بەبێ ڕێکكەوتن، چ گۆڕانکارییەک لەسەر ئاستى عێراق دروست دەکات؟ ئایا ڕەنگدانەوەى لەسەر ئاستى هەرێم چی دەبێت؟ ئایا پەیوەندییەکانى یەکێتى و پارتى دەچێتە کام ئاست؟

تەواوى ئەو پرسیارانە و ڕەنگدانەوەیان لەسەر پرۆسەى سیاسیی هەرێم نێگەتیڤن، تا ئەو ئاستەى تێکچوونى بارودۆخ؛ چونکە ڕاشکاوانە بڵێین، ململانێکە ئەگەر خاو نەکرێتەوە، لاى یەکێتیى نیشتمانى بۆتە مان و نەمان و لاى پارتى دیموکراتیش بۆتە ئیرادە. ئەو ئاستەیش لە ململانێ تەنیا بە تەوافوق و لامەرکەزییەت خاو دەکرێتەوە و، پێویستە سەرلەنوێ بەرژەوەندییە باڵاکانى خەڵکی هەرێم بکرێنەوە سەنگى مەحەک و چەقی سازشنەکردن لەسەریان. بەڵام پێچەوانەى ئەوە، هاتنەئاراى دووبەرەیی لە کوردستان و شێواندن و نەبوونى گه‌رەنتى بۆ نەخشەى سیاسیی ئاییندە و تەواوى ململانێکەیش دەبێتە گەمەیەکی ئیرادە و، بەکارهێنانى هێز تێیدا دەبێتە کارێکى ئاسایی، چونکە هەڵگرانى ئەو بیرۆکەیە ئەوسەریان خوێندۆتەوە و پێی ڕازین کە نەمانى هەرێمە و، بوونەوە بە سێ پارێزگا لەسەر ئاستى عێراق، یان لەتبوونى تەواو و یەکجارەکیى هەرێم لە ڕووى سیاسی و جوگرافییەوە.

یاساى هەڵبژاردنى هەرێم: تەواوکەرى هاوکێشەکان یان بونیادی دیموکراسی

گەورەترین گرفت لەم بابەتەدا ئەوەیە، ئەوەندەى کە لایەنەکان هەر یەکەو یاساکەى بۆ خۆى دەوێت، بۆ بونیاد و ئەزموونێکی دیموکراسییان ناوێت. واتە یاساى هەڵبژاردن گەڕێکی ترى درێژکراوەى ململانێ زبرەکەى هەرێمە، چونکە بە لاى هەندێک هێزی سیاسییەوە پەراوێزخستنى پەرلەمان پێگەى ئەو لەو بابەتە بەهێز دەکات؛ بەڵکوو تەواو مەبەستیەتى هیچ بەهایەک بۆ زۆرینە و دەنگى حزبەکانى تر لەناو پەرلەمان نەهێڵێتەوە و تەواوى پرۆسە دیموکراسییەکە بکاتە سازان لە دەرەوەى هۆڵی پەرلەمان. ئەودەمیش یاساى هەڵبژاردن ئەوەندەى میکانیزمى ململانێ و تەواوکەرى هاوکێشەکانە، ئەوەندە پێویستییەکى بونیادیی ئەزموونى دیموکراسی نابێت؛ لە ئاکامیشدا ئەزموونى دیموکراسیی هەرێم لە پاشەکشەدا دەبێت و لە بەردەم دۆستان و پشتیوانانى، دەکەوێتە ژێر پرسیارەوە. ئەوەى کە لێرەدا گرنگە ئەوەیە کە، نابێت یاساى هەڵبژاردن بکرێتە کاڵایەک بەدەست لایەنێکەوە کە خۆى مەبەستیەتى هەڵبژاردن نەکرێت، بەڵکوو پرسێکی نیشتمانى و دیموکراسیی خەڵکی هەرێمی کوردستانە و دەبێ تەواوى فراکسیۆنەکانى ناو پەرلەمان لەناو هۆڵی پەرلەمان بە زیهنییەتێکی کوردایەتى و نیشتمانییەوە یەکلاییی بکەنەوە، نەک بەو نەفەسەى "ئەگەر بە خواستى من نەبوو تێکی دەدەم."

بەر لەوەى کار لە کار بترازێ

دەکرێ پوختەیەک لەو بارەیەوە بخەینە ڕوو:

• پێویستە پارتى دیموکراتى کوردستان و یەکێتیى نیشتمانیى کوردستان، جارێکی تر بگەڕێنەوە بۆ واقعی تەوافوقی. تەواوى ئەزموونى پەیوەندییەکانى ئەو دوو حزبە ئەوەیان سەلماند کە لەبەر دوو ئەگەردان: یان ڕێکكەوتن یان هەموو ڕۆژێک باس لە دووئیداریی دەکرێت؛ تەنانەت توێژێکی بەرچاو لە دانیشتووانى هەرێمی کوردستان گەیشتوونەتە ئەو قەناعەتەى کە دووئیدارەیی لەو حاڵەتە سیاسییەى ئێستا باشترە. ئەمەیش مەترسییەک و پاشەکشەیەکی گەورەیە بۆ پرسی کورد لەسەر هەردوو ئاستى ناوخۆى عێراق و نێودەوڵەتى.
• گۆڕینی سیسته‌مى هەڵبژاردن بۆ ئەو سیسته‌مەى کە نەزعەى حزبایەتى کەم دەکاتەوە. ئەمەیش قسەى زۆرى دەوێت.
• لەبەرچاوگرتن و جێبەجێکردنى لامەرکەزى لە کوردستان. پێشتر خوێندنەوەمان بۆ ئەو بابەتە کردووە.
• بوونى مانیفێستێکى نەتەوەیی لە نێوان حزبە سیاسییەکانى کوردستان، لە پێناو دانانى چوارچێوەیەک بۆ ڕەفتارى سیاسی و دەرنەچوون لە بەرژەوەندییەکانى باڵاى نەتەوەیی.
• پێویستە لەسەر دوو ئاست قەیرانەکان بەڕێوە ببرێن: لەسەر ئاستى هەرێم و دەرەوەى هەرێم. دەبێ ئەوەیش لەبەرچاو بگیرێ کە هاوردەى هاوکێشەى سیاسی نەکرێت بۆ ناو پرۆسەى سیاسیی هەرێم.
• پاراستنى ئەزموونى دیموکراسیی هەرێم و برەودان بە دامەزراوەکانى.
• پێویستە حکوومەتى هەرێم لە ئاست هاووڵاتیانیدا ئەرکی ڕاستەقینەى خۆى به‌جێ بگه‌یه‌نێ و خەمێکی باشتر بخوا بۆ بژێوی و خزمەتگوزارى و سەقامگیرى.
• بەداخەوە تا ئێستایش هەندێ لایەن خۆیان بۆ پرۆسەى دیموکراسی یەکلایی نەکردۆتەوە. پرسیارەکەیش ئەوەیە کە، ئایا پرۆسەى دیموکراسی لە هەرێم لەسەر بونیادی ئەنجامەکان و نەخشەى پرۆسەى هەڵبژاردن دروست بووە یان هێز؟ ئەوەى کە بەدی دەکرێ، پرۆسەکە زیاتر لەسەر لۆژیکی هێزە نەک پرۆسەى دیموکراسی و ئەنجامەکانى هەڵبژاردن. باشترین گوتەیش لەو بارەیەوە ئەوەیە کە کاک "مەلا بەختیار" پێش چەند ساڵێک ڕای گەیاند، به‌وه‌ی: ئەگەر یەکێتیى نیشتمانى تەنیا یەک کورسیش بێنێ، هەر شەریکە سەرەکییەکەى پرۆسەى سیاسیی هەرێمە، چونکە زۆنێکی هەیە و خاوەنى هێزیشە. ئیدی لەو گوتەیەوە هیچ بەهایەک بۆ پرۆسەى دیموکراسی نامێنێ و دەبێ بچینە ناو قۆناغێکی جددیی ترەوە کە ئەویش دیموکراسییەتى تەوافوقییە، چونکە ئەزموونەکان ئەوەیان سەلماند کە دوو واقعی بەهای سیاسی وەک دوو کۆمەڵگەى سیاسی لە هەرێم دروست بووە و تێکەڵبوونیان کارێکی ئاسان نییە و مەودایەکی زۆرترى دەوێت.
• دەبێ هەمووان قەناعەتیان بەوە هەبێ کە دوژمنەکانى کورد خۆیان مەڵاس داوە و پلانی نەمانى حکوومەتى هەرێم دادەنێن.
• بە یەکڕیزى، هەرێم زیاتر برەو پەیدا دەکات و دەبێتە بکەرێکى سیاسی لەسەر ئاستى هەرێمی و نێودەوڵەتی، کە هیچی واى لە دەوڵەتانى ناوچەکە کەمتر نییە؛ ئەگەرچی هەرێمێکە لەنێو وڵاتێکدا. هەوڵەکانیش لە ئارادان، بەڵام پەرتەوازەیی، برەوى ئەو هەوڵانە کەم دەکاتەوە و پرۆسەى گەیشتن بە خواستە نەتەوەیییەکان خاو دەکاتەوە. پێویستە ئاگربڕەکان بەر لە کەوتنەوەى ئاگرەکە قایم بکرێن، دەنا تەڕ و وشک پێكه‌وه‌ ده‌سووتێ!