(دەرفەت و هەڕەشەکان)

د. سەردار قادر محیه‌دین، شارەزا لە یاسای دەستووری و دیپلۆماسییەتی قەیران

گەڕانەوە بۆ خاڵی دەستپێک

ئەو پەندەى کە دەبێ عێراقییەکان فێرى بن، ئەوەیە تا هەنووکە خۆیان خاوەنى کارەکانیان نین، بەڵکوو بەشێکن لە شانۆیەکی سیاسی و هاوکێشەکانى ناوچەى ڕۆژهەڵاتى ناوەڕاست. هەندێ هاوکێشەى هەرێمی لە ڕۆژهەڵاتى ناوەڕاست هەن، دەبوو لە پارسەنگى ئەم هەڵبژاردنەدا یەکلایی ببنەوە؛ هەر لەبەر ئەوەیش بوو ئەوەى پرۆسەکە بەڕێوە دەبات لایەنى عێراقی نین، هەرچەندە لە ڕووکاردا وا دەردەکەوێ. کەواتە هەڵبژاردنەکە بۆ یەکلاییکردنەوەى كۆمه‌ڵێك هاوکێشەى سیاسی بوو لە ڕۆژهەڵاتى ناوەڕاست. ئەو پرۆسەیەیش لە بەرەنجامى هەڵبژاردنەکانەوە دەست پێ دەکات؛ لە لایەک دەرهێنانى حکوومەتى عێراقییە لە چنگ ئێران و دانانى سنوورێکە بۆ قەڵەمڕەوى ئێران، له‌ لایه‌كی تریشه‌وه‌ گێڕانەوەى عێراقە بۆ ناو خولگەى سیاسیی وڵاتانى عەرەبی و گێڕانەوەى سیفەتى ڕکابەری بۆ دەوڵەتی عێراق لە بەرامبەر ئێران.

عەلی سیستانی، مەرجەعییەتى شیعەکانى عێراق، لە کاتى سەردانیکردنى نوێنه‌ری یۆنامى لە عێراق، خاتوو پلاسخارت بۆ لاى ئەو لە نەجەف، به‌ مه‌به‌ستی دانانى سنوورێک بۆ کاریگەریى ئێران لە عێراق و کەمکردنەوەى گەندەڵی و ئاشوب، لە 13/9/2020 داواى سەرپەرشتیی نێودەوڵەتیی کرد. ئەمەیش جێی خۆشحاڵیی یۆنامی و بەرەى دژ بە ئێران بوو. هەر دواى ئەو کۆبوونەوەیەیش پاپاى ڤاتیکان لە سەردانێکی مێژووییی چوار ڕۆژەدا  لە 5 – 8/3/2021 گەیشتە عێراق.

دواى ڕاگەیاندنى مەرجەعییەتى شیعەى عێراق، عەلی سیستانى، سەبارەت بە داواکردنیان بۆ سەرپەرشتیى نێودەوڵەتی بۆ پرۆسەکە، کۆمارى ئیسلامیی ئێران و بەرەکەى، زۆر نیگەران کرد. لە نێوه‌ندى سەردانى نوێنەرى یۆنامی بۆ لاى مەرجەعییەت لە نەجەف لە 13/9/2020، هەر زوو بەرپرسانی ئێرانیی سەر بە ڕابەرى گشتى، عەلی خامنەیی، لە "ڕۆژنامەى کەیهان"ى سەر بە نووسینگەى ڕابەرى گشتیى ئێران، لە هەمان مانگى ئەیلوولی ساڵی 2020 هێرشیان کردە سەر سیستانی و زۆر ڕاشکاوانە تۆمه‌تباریان كرد و پێیان گوت: ئێوە هەڵەتان کرد. "عصائب أهل الحق"یش کە گرووپێکی توندڕەوى سەر بە ئێرانە و یەکێکە لە هێزە سەرەکییەکانى حەشدی شەعبی لە عێراق، لە 20/10/2020، بابەتى سەرپەرشتیکردنى نێودەوڵەتی و یۆنامیی بۆ هەڵبژاردنەکانى عێراق ڕەت کردەوە. نوورى مالیکی کە سەرکردایەتیى بەرەى دەوڵەتى یاسا دەکا و خۆی بۆ پۆستى سەرۆکوەزیران دواى کشانەوەى سەدرییەکان لە پەرلەمان مەڵاس داوە، لە 20/1/2020 بابەتى چاودێریکردن و سەرپەرشتیکردنى پرۆسەى هەڵبژاردنى لەلایەن یۆنامییەوە، ڕەت کردەوە. "بەرەى فەتح"یش کە چەندان گرووپی حەشدی شەعبی لەخۆ دەگرێ، هەمان بابەتى ڕەت کردەوە و بە بەزاندنى سەروەریى عێراق وەسفی کرد. لێرە پرسیارە جەوهەرییەکە سەبارەت بە ڕۆڵى نەتەوە یەکگرتووەکان ئەوەیە: ئایا سەرپەرشتیکردن و چاودێریی نەتەوە یەکگرتووەکان بۆ هەڵبژاردنى 10/10/2021، جیاوازیى چییە لەگەڵ ڕۆڵی نەتەوە یەکگرتووەکان لە هەڵبژاردنەکانى پێشوو؟ بۆ وه‌ڵامدانه‌وه‌ی ئەو پرسیارە، دەتوانین بڵێین: ئەم جارەیان حکوومەتى عێراقی باسی ئەوەى نەکرد کە لاریى نییە لەسەر هەر لایەنێکى بیانی کە بیەوێ چاودێریی پرۆسەى هەڵبژاردنى پەرلەمان بکات، بەڵکوو خۆى بەفەرمی بۆ دابینبوونى شەرعییەتى ئەنجامەکانى هەڵبژاردن، داواى سەرپەرشتیکردنى لە نەتەوە یەکگرتووەکان و چاودێری لە وڵاتان و ڕێکخراوە نێودەوڵەتییەکان کرد، کە پێشتر ئەم حاڵەتە نەبووە لە واقعی سیاسیی عیراقدا، چونکە یۆنامى تەنها وەک بینەرێک سەیرى دیمەنەکانى پرۆسەى سیاسیی عیراقی دەکرد نەک وەک چاودێر یان سەرپەرشتیکار.

ئامادەبوونى نێودەوڵەتی لە پرۆسەى هەڵبژاردنی پەرلەمانى عێراق ڕۆڵی چاودێریی تێ پەڕاند بۆ سەرپەرشتیکردن، ئەویش لەسەر داواى فەرمیى حکوومەتى عێراق؛ کەواتە ئەگەر ئەنجومەنى ئاسایش دانى بە ئەنجامەکاندا نەنایە، گەرچی کاریگەریى لەسەر شەرعییەتى دەبوو، ئەودەمیش بوار بۆ بەرەى ئێران بۆ دژایەتیکردنى ئەنجامەکانى هەڵبژاردن باشتر دەبوو. لەو بارەیەوە پێویستە دوو بابەت لە یەکدی جیا بکەینەوە: سەرپەرشتیکردن و چاودێری، لەگەڵ بەڕێوەبردن؛ ڕۆڵی نەتەوە یەکگرتووەکان سەرپەرشتیکردن و چاودێرییە بەتەنیا، بەڵام حکوومەتى عێراقی لەلایەن خۆیەوە پرۆسەکەى بەڕێوە دەبرد. هاوپەیمانیى سێقۆڵی میکانیزمێکى سەرەکیی جێبەجێکردنى بڕیارەکەى ئەنجومەنى ئاسایش بوو کە، دەبوایە لەو ڕێگەیەوە بڕیارەکەى ئەنجومەنى ئاسایش جێبەجێ بکرایە، بەڵام ئێستا ئەو هەوڵە لەژێر پرسیاردایە، چونکە ڕەوتى گەمەکە گۆڕا و تۆپەکە لە گۆڕەپانى ئەو لایەنانەدایە کە پێشتر ئەو ڕۆڵەى ئێستاى یۆنامییان ڕەت دەکردەوە؛ بەو جۆرەیش جووڵەى یۆنامى و سەرپەرشتیکردنى بۆ پرۆسەى سیاسی سنووردار دەبێ، تا ئەو ساتەى لەلایەن حکوومەتى عێراقییەوە جاڕی ئەوە دەدرێ کە خۆمان سەرپەرشتیى پرۆسەکە دەکەین و، سوپاس بۆ یۆنامى بۆ هەموو ئەرک و زەحمەتەکانى!

کاردانەوەی لایەنە شیعییەکان لە بەرامبەر بڕیاری ئەنجومەنی ئاسایش

بۆ هەڵسەنگاندنى ئەو دیمەنە، پێویستە ئاماژە بە دوو ڕەهەند بدەین:

• ڕەوتە شیعییەکان لە عێراقی دواى 10 ئۆکتۆبەر بۆ سەر دوو بەرە دابەش بوون: بەرەى عێراقی و ئەوی دی ئێران؛ ئەوەى کە لە بەرەى عێراقدا بوو ڕۆڵی ئەنجومەنى ئاسایش و بڕیارەکانى و هەوڵەکانى یۆنامیى لە عێراق پێ خۆش بوو، چونکە تەواوکەرى ئەو هاوکێشەیە بوو کە ئەوان کاریان لەسەر دەکرد، بەڵام بەرەى سەر بە ئێران هەر لە سەرەتاوە ئەو ڕۆڵەیان ڕەت کردەوە و بە دەرچوون لە وەزیفەى ڕاستەقینەى ئەنجومەنى ئاسایش و دەستوەردانە کاروبارى ناوخۆى عێراق تاوانباریان کرد. بەڵام ئێستا تاى تەرازووەکە تەنیا کورد و سوننەى تێدا ماوە، کە بەشی ئەو هاوسەنگییە و جەختکردنەوەیە ناکات لەسەر پەیامی یۆنامی لە عێراق لە بەرامبەر بەرەى سەر بە ئێران. هەر بۆیە یۆنامی لەسەر ئاستى ڕەوتى شیعی، هیچ جووڵەیەکی ئازاد و کاریگەرى نامێنێ، تەنانەت لەلایەن ئەوانەوە پەراوێزیش دەخرێ.
• ڕەهەندی دووەم، لەسەر ئاستى حکوومەتى عێراقییە. ئەمەیش دەبێتە دوو بەش: یەکەمیان ئەوەیە کە هەرگیز حکوومەتى عێراقی ناتوانێ دەستبەردارى یۆنامی ببێت، چونکە خۆى دەخاتە پەڕگیری و لەسەر ئاستى نێودەوڵەتى گۆشەگیر دەبێ. بەڵام لەسەر ئاستى ئەوەى کە بوار بە یۆنامى بدات وەک جاران کارەکانى لە عێراقدا بکات و بە سەرپەرشتیارى بمێنێتەوە، ئەوەیان بەڕێژەیی دەمێنێتەوە، تایبەت خودى کازمى ئەو ڕۆڵەى یۆنامیى گەرەکە؛ بەڵام تا چەند لەژێر گوشارى چوارچێوەى هەماهەنگیدا بمێنێتەوە ئەوە بابەتێکی ترە، چونکە خودی هاوکێشەکانى کازمى لەگەڵ گرووپەکانى حەشدی شەعبی، گەڕایەوە بۆ سەر بارى پێش هەڵبژاردن. ئەگەر کازمییش لەسەر حوکم نەما، ئەوا بێ گومان سەرۆکوەزیرانى نوێ لە چوارچێوەى هەماهەنگى دەبێت و لە ڕوخسارى سیاسەتى ئەوان دەرناچێ؛ ئەودەمیش جووڵەى یۆنامى لەسەر ئاستى عێراق کەم دەبێتەوە، بەڵام لەسەر ئاستى هەرێم هەروەک خۆى دەمێنێتەوە و بگرە زیاتریش، لەبەر ئەوەى حکوومەتى هەرێم لە جاران زیاتر پێویستیى بە یۆنامی هەیە.

ئایا یۆنامی دەتوانێت ئەم کێشانەی نێوان هەولێر و بەغدا چارەسەر بکات؟

وەڵامە سەرپێیییە سادەکە ئەوەیە: ناتوانێ؛ ئەمەیش دەگەڕێتەوە بۆ چەند هۆکارێک، لەوانەیش:

• هاتنەناوەوەى یۆنامى بە ماناى هاتنەناوەوەى ئەنجومەنى ئاسایشه‌، کە ئەویش واتە نەتەوە یەکگرتووەکان. ڕوونتر بڵێین، هاتنەناوەوەى لایەنێکی نێودەوڵەتیى شەرعی لەلایەن تەواوى دەوڵەتانى دونیا بۆ چارەسەرکردنى گرفتى نێوان هەولێر و بەغدا؛ ئەمەیش دوو ڕەهەندی گەورە دەپێکێ: یەکەمیان بەنێودەوڵەتیکردنى دۆسیەى هەرێمی کوردستان و سەرپەرشتیکردنى لەلایەن خودى نەتەوە یەکگرتووەکانەوە؛ دووەمیان هاتنەکایەى جۆرێک لە گه‌رەنتى بۆ ئاییندەى دۆسیەى هەرێم و بەغدا، کە دواتر ئەگەر هەرێم کارى لەسەر بکات بەسوودى ئەو دەشکێتەوە.
• لەم قۆناغەدا تەنیا دەتوانێ ڕۆڵی نێوه‌ندگیری ببینێ، ئەویش هەر لە بەرژەوەندیى هەرێمە؛ بەوەى کە نەتەوە یەکگرتووەکان دەکەوێتە نێوان هەرێم و بەغدا و حاڵەتى پێکدادان بۆ ماوەیەک دوور دەکەوێتەوە و تا پێی بچێ لە ڕوى زەمەنییەوە لە بەرژەوەندیى هەرێمە، چونکە بازاڕی نەوت بەهایەکی باشی هەیە. هەر بۆیە سەرۆکایەتیى هەرێم هەر بەزوویی پێشوازیى لە ڕاگەیه‌ندراوەکەى ئەنجومەنى ئاسایش کرد.
• وتەکانى پلاسخارت سەبارەت بە هەرێم، شتێکی نوێ نەبوون و هەموویان لە ئەرزى واقع لەگەڵیدا دەژین، بەڵام ئەم جارە لە هۆڵەکانى کوردستان نەبوو؛ هەروەک چۆن لە کۆنفرانسی دەستوور لە هۆڵی ڕۆتانا کە زانکۆى کوردستان سازی دا، زۆر بەڕاشکاوى پێی گوتین: ئێوە لە مەترسیدان! بەڵام ئەم جارەیان لە سەکۆى ئەنجومەنى ئاسایشەوە گازەندە و نیگەرانییەکانى جارێکی دی بەگوێماندا دا. بەڵام حکوومەتى هەرێم بەئەرێنى لێی ڕوانی و لەسەر ئاستى سەرۆکایەتى کەوتە جووڵە.
• هاتنەناوەوەى یۆنامى وەک نێوه‌ندگیر و سەرپەرشتیکار بەپێی بڕیارى ئەنجومەنى ئاسایش، کۆمەڵێک بنەما و پڕەنسیپی نێودەوڵەتییش بۆ چارەسەرکردنى گرفتەکان لەگەڵ خۆیدا دێنێ، کە هەڵقووڵاوى یاسا نێودەوڵەتییەکانە، کە زۆرێکیان لە بەرژەوەندیى هەرێم دەشکێنەوە. ئەمەیش لە کۆمەڵێک شرۆڤە و بڕیارى دادگه‌ى باڵاى فیدراڵی قوتارمان دەکات، چونکە ڕوونە کە باڵادەستیى پڕه‌نسیپەکانى یاساى نێودەوڵەتى، خودی دەوڵەتى عێراقیش دانی پێدا ناون.

ئایا ئەوانى تر بە نێوه‌ندگیرییه‌کە ڕازی دەبن، تایبەت کە ئێستا بڕیار کەوتۆتە چنگ چوارچێوەى هەماهەنگى؟ ئەوە جێی گومانە، چونکە هەمیشە دژن لەگەڵ تەواوى ئەو ڕایەڵە نێودەوڵەتییانە کە هەرێم دەستیان پێوە دەگرێ. بۆ ئەو بابەتەیش بیانوو بە بڕیارەکانى دادگه‌ى فیدراڵیی عێراق دێننەوە و دەیکەنە چوارچێوەیەک بۆ دانوستان نەک دەستوور. لەبەر ئەوە پێویستە لە بەرامبەردا، هەرێم پێداگریى ئامادەبوونى لایەنى یۆنامى بکات و چوارچێوەى گفتوگۆیش دەستوورى عێراقی بێت نەک بڕیارەکانى دادگه‌ى فیدراڵی. بەڵام ئایا ئەو کارە وا ئاسانە؟ بێ گومان نەخێر. ئەدی کەى بەو بژاردەیە ڕازی دەبن؟ ئەو دەمەى کە پێکدادان دروست دەبێ یان لەسەر لێوارى ڕوودانە.

میکانیزمەکانی چارەسەرکردنی کێشەکان لەلایەن یۆنامییەوە

پێ دەچێ میکانیزمەکانى یۆنامى خۆیان لەمانەدا ببیننەوە، ئەوانیش:

• لە دەستپێکدا دیپلۆماسییەت و خاوکردنەوەى گرێکانى قەیران و ببینینى لایەنەکان؛ ئەمەیش بۆ ئەوان کارێکی قورسە، چونکە ئایا ئەوانى تر بەو ڕۆڵەى قایلن؟ ئەگەر بوو، ئەوە کارەکە بۆ ماوەیەک سوودبەخشە و هەندێ کات بە هەرێم دەدات بۆ خۆئامادەکردن و بیرکردنەوە و چۆنێتیی ڕەفتارکردن.
• جێبەجێکردنى بڕیارى ئەنجومەنى ئاسایش لەو بارەیەوە؛ چونکە شڵەژانى بارى عێراق تەواوى ناوچەکە دەخاتە مەترسییەوە. بۆ ئەو دەرچەیەیش بانگەشە بۆ جێبەجێکردنى دەستوورى عێراقی دەکات، بەوەى هەر لایەنەو دەبێ بەرپرسیارێتیى خۆى هەڵبگرێ و مافی وەرگرێ؛ سەقامگیریی عێراقیش لە پابەندبووندایە بە دەستوور و جێبەجێکردنى.
• سوودبینین لە پڕه‌نسیپەکانى یاساى نێودەوڵەتى و ئەزموونەکانى دونیا و بڕیارەکانى دادگه‌ى دادى نێودەوڵەتى، به‌تایبەت سەبارەت بە گرێبەستە نەوتییەکانى هەرێم لەگەڵ کۆمپانیاکان و پاراستنى سەروەریى عێراق و مافی هەرێم تێیاندا.
• جەختکردنەوە لەسەر تایبەتمەندیى فیدراڵییەت لە عێراق؛ لەسەر ئەو دیدەوە ڕەفتاریان لەگەڵدا بکرێ کە، هەرێمی کوردستان یەکەیەکی فەرمانڕەوایییە لەناو دەوڵەتێکی فیدراڵیدا نەک پارێزگایەک، دەنا گەیشتنە ئاکام زەحمەتە. دواخستنى گرفتەکانیش تا ئەو کاتەى حکوومەت پێک دێ و پەرلەمان دەکەوێتە سەرخۆى و دواتر هەموارى دەستوور، واتە بێئاکامبوون و چارەسەرنەکردن و برەودان بە هەژموونى مەرکەزییەت.

بەڵام ئایا لایەنى عێراقی بە بیانووى سیادەوە مل دەنێ بۆ ئەو میکانیزم و پڕه‌نسیپانە؟ گومان هەیە، بەڵام هاوکێشە نالەبارییەکانى عێراق و ڕەشاییی ئاییندە، ئەوە بەمەحاڵی ناهێڵێتەوە، به‌تایبەت ئێستا هەرێم جۆرێک لە پشتیوانیى نێودەوڵەتیى هەیە و بارودۆخیش لە ئێران لەسەر هەڵچوونە و، ڕاپۆرتەکانى دەزگه‌ هەواڵگه‌رییەکان باس لە گۆڕانى نەوعی (جۆری) دەکەن لە ئێران لە دوو تا سێ مانگى داهاتوودا.

         ئەو پرسیارەى کە دەمێنێتەوە ئەوەیە: ئایا یۆنامى ئەو دەسەڵاتەى هەیە؟

وەڵامە سادەکە بۆ ئێستا نەخێر، بەڵام بەپێی قۆناغ و ئاییندە بەڵێ. ئەدی کەی دەبێ؟ بەم شێوەیەیە:

• ئێستا یۆنامى خۆى بەپێی بڕیارى ئەنجومەنى ئاسایش ژمارە 2576ى ڕێکەوتى 27/5/2021، مافی سەرپەرشتیکردنى پرۆسەى سیاسیی عێراقی هەیە؛ واتە ئۆرگانێکی نێودەوڵەتیى پەراوێزخراو نییە، عێراقیش بەبێ بۆنامى دووچارى گرفتێکی گەورە دەبێ لەسەر ئاستى نێودەوڵەتى و، کەسێتیى مەعنەوى و سیادەى دەکەوێتە ژێر پرسیارەوە.
• قۆناغی نێوه‌ندگیری؛ کە هەندێکی بە شێوازى نەوعی کارى یۆنامى لە عێراق بە فەرمی دەباتە پێش. ئەمەیش شەرعییەتى قسەکردنى ڕاشکاوانە و پێدانى پێشنیار بۆ لایەنەکان ئاسان دەکات.
• بە هاتنەناوەوەى یۆنامى و سەرپەرشتیکردنى دانوستانەکان، دۆسیەکە ڕایەڵەى نێودەوڵەتى وەردەگرێ و گه‌رەنتییشی بۆ دروست دەبێ؛ هەر ئەو گه‌رەنتییەى کە هەرێمی کوردستان لە سەردەمى ڕیفراندۆمدا داواى دەکرد. بەمەیش جۆرێک لە متمانە بۆ هەرێم و بەغدا دەگەڕێتەوە. خودى هاتنەناوەوەکە ڕایەڵەیەک لەگەڵ ئەنجومەنى ئاسایش دروست دەکات، چونکە هەر لە بوارى وەزیفییشەوە دەبێ یۆنامى ئەنجومەنى ئاسایش ئاگادار بکاتەوە و داواى بەرپرسیارێتیى خۆى لێ بکات، تا گه‌رەنتییەک بە دانوستانەکان ببەخشێ.
• دواى دروستبوونى ڕایەڵەکە لەگەڵ یۆنامى و بەستنەوەى واقعی دانوستانەکان لە پێناو چارەسەرکردنى قەیرانەکە بە ئەنجومەنى ئاسایش، دەبێتە قۆناغێکی بەرەوپێشچوو بۆ دانوستانەکان و بەستنەوەى حکوومەتى عێراقی بە چارەسەرەکانەوە. ئەو قۆناغەیش قورساییی ئەنجومەنى ئاسایش لە یۆنامى لە عێراق زیاتر ده‌كا.
• هەر کاتێک قەیرانەکە بە ئەنجومەنى ئاسایشەوە بەسترایەوە و ئەنجومەنى ئاسایش بڕیارى تایبەتى بۆ دەرکرد تا لایەنەکان پابەند بکات بە چارەسەرەکانەوە، ئەوا جەخت لەسەر دەستوور دەکرێتەوە. بۆ زیاتر چوونەپێش لە بابەتەکە، ئەنجومەنى ئاسایش دەتوانێ دەسەڵاتى تەقدیریی خۆى لە قەیرانەکە بەکار بێنێ.

هەر جووڵەیەکی یۆنامى و ئەنجومەنى ئاسایش بۆ چارەسەرى قەیرانەکە، زیاتر لە بەرژەوەندیى هەرێمە نەک بەغدا، بەڵام ئەوەى کە هەرێم لێی زەرەرمەند دەبێ، تا ڕاددەیەک جووڵەی دیپلۆماسیی نێودەوڵەتییەتی، چونکە ئەودەم سیادەى عێراق زیاتر بەرچاو دەگیرێ نەک هەرێم.

دەبێ هەرێمی کوردستان پاش بڕیارەکەى ئەنجومەنى ئاسایش چی بکات؟

بۆ زیاتر ئاشنابوون بە ڕەفتارى سیاسیی هەرێم لەو بارەیەوە، پێویستە ئاماژە بە چەند ئاستێک بکەین:

لەسەر ئاستى هەرێم

دەبێ چەند هەنگاوێکی پێویست لەو بارەیەوە بنێ:

• بەدەمەوەچوونى بڕیارەکەى ئەنجومەنى ئاسایش و بەردەوام لە پەیوەندییەکى باشدابوون لەگەڵ یۆنامی.
• هەوڵدان بۆ جێبەجێکردنى ڕاسپاردەکانى نێردەى یۆنامى لە عێراق کە لە ئەنجومەنى ئاسایش سەبارەت بە هەرێم، ڕای گەیاند.
• جەختکردنەوە لەسەر یەکڕیزى و نەهێشتنى دووزۆنى لە هەرێم.
• بەرپاکردنى دیپلۆماسییەتێکی هەرێمی، تا لایەنەکان باشتر و گونجاوتر لە یەکترى حاڵى ببن و ئەجێندا و مانیفێستێکی نەتەوەییی هاوبەش دابنێن و خۆیان بۆ قۆناغەکانى داهاتوو ئامادە کەن.
• ڕێککەوتن لەسەر ئەجێندایەکی نیشتمانى و پەسەندکردنى لەلایەن پەرلەمانى کوردستانەوە، تا ببێتە چوارچێوەیەک بۆ ماف و شایستە دەستوورییەکانى گەلی کوردستان لاى بەغدا و دەرنەچوون لێی. لەو ڕێگەیەیشەوە ئەجێنداکە قورساییی خۆى دەبێت و لایەنەکانیش ناتوانن لێی دەربچن.
• گرنگیدان و بەردەوامبوون و پاراستنى ئەزموونى دیموکراتیى هەرێمی کوردستان. لەو بارەیەشەوە پێویستە هەڵبژاردن لە کاتى خۆى ئەنجام بدرێ، ئەگەرچی یاساى هەڵبژاردن و دیفاکتۆى کۆمیسیۆن لە بەرژەوەندیى هەندێ لایەن نەبێت؛ چونکە هەستیاریى قۆناغەکە ئەوە دەخوازێ، كه‌ یاساى نوێى هەڵبژاردن و پێکهاتەى کۆمیسیۆن بخرێتە قۆناغێکی تر.
• ڕەخساندنى دەرفەتى زیاتر بۆ جێبەجێکردنى یاساى چاکسازی و لەبەرچاوگرتنى بەرژەوەندیى گشتى بەسەر بەرژەوەندییە حزبییە تایبەتى و ناوچەیییەکان و بەهەدەرنەدانى داهاتى گشتى.
• بەدەمەوەچوونى زیاترى حکوومەتى هەرێم سەبارەت بە دابینکردنى خزمەتگوزارى و گه‌رەنتیکردنى مووچەى فەرمانبەران و سەروەربوونى یاسا.

لەسەر ئاستى حکوومەتى عێراقی

• ئامادەکردنى ورد و دروستى پێشوەختەى دۆسیە کێشەلەسەرەکان لەگەڵ بەغدا.
• چوونى چەندان شاندی هەرێم بەبەردەوامى بۆ بەغدا، تا دەرفەتى لێکتێگەیشتن و زەمینەسازی بۆ خاڵە هاوبەشەکان بدۆزرێتەوە و چارەسەر بکرێن. ئەمەیش زەمەنێک کە بەسوودە، بە حکوومەتى هەرێم دەدات و ئەو پەیامەیش بە کۆمەڵگەى نێودەوڵەتى دەگات کە هەرێمی کوردستان مەبەستى چارەسەرکردنى گرفتەکانە بەپێی دەستوور لەگەڵ بەغدا، بەڵام ئەوە بەغدایە کە چارەسەرى گرفتەکانى ناوێ.
• دەستگرتن بە شایستە دەستوورییەکانەوە، لەسەر هەردوو ئاستى ماف و ئەرک.
• هەر مامەڵە و دانوستانێک لەگەڵ بەغدا، پێویستە لەسەر بنەماى لۆژیکی فیدراڵییەت بێت، کە لە دەستوورى عێراقى هەمیشەییی ساڵی 2005 دا ئاماژەى پێ دراوە.
• ئامادەبوونى یۆنامى لە دانیشتنەکان وەک گه‌رەنتیى نێودەوڵەتى.
• لەهەر خولێکی گفتوگۆ و دانوستان، پێویستە ڕاگەیه‌ندراو و کۆنووس هەبێ و لایەنەکان واژۆى لەسەر بکەن و هەوڵیش بدرێ یۆنامى واژۆی ئاگاداربوونى لەسەر بکات.
• مخابن، دەبێ ئاماژەیش بەوە بدرێ، کە دەبێ حکوومەتى هەرێم لە هەر ئانوساتێکدا بێت خۆى بۆ پێکدادان لەگەڵ حەشدی شەعبی یان سوپاى عێراق ئامادە بکات، چونکە چەندان لایەنى توندڕەوى عێراقی هەن کە کەیفیان بە ڕێکەوتنى نێوان هەرێم و بەغدا نایەت.

لەسەر ئاستى نێودەوڵەتى

• گەیاندنى پەیامی حکوومەتى هەرێم بە هه‌موو کۆنسوڵخانەى وڵاتان و ڕێکخراوە نێودەوڵەتییەکان و یەکێتیى ئەوروپا و...، سەبارەت بە ڕاگەیه‌نراوەکەى ئەنجومەنى ئاسایش و پابەندبوونى هەرێم بە دەستوورى عێراقی و هەوڵدان بۆ پێدانى شایستە دەستوورییەکان لەلایەن حکوومەتى عێراقییەوە بە هەرێم.
• بەرپاکردنى دیپلۆماسیەتێکی مکۆکی (هاوسەنگ، فراوان و هەنگاو بە هەنگاو) بۆ دەوڵەتانى ناوچەکە و هەندێ لە دەوڵەتانى خاوەن ڤیتۆى ئەنجومەنى ئاسایش و یەکێتیى ئەوروپا و... بۆ گەیاندنى پەیام و نییەتپاکیی هەرێم بەرامبەر بە بەغدا و پابەندبوون بە دەستوورى عێراقییەوە.
• ئەنجامدانى بۆنەیەکی دیپلۆماسیی بەکۆمەڵ بۆ باڵیۆز و کۆنسوڵخانەى دەوڵەتان کە لە عێراق کار دەکەن، لەلایەن سەرۆکایەتیى هەرێمەوە؛ تا لەو نێوه‌نده‌وه‌ پەیام و نییەتپاکیی هەرێم ڕوون بکرێتەوە و پشتیوانیى زیاتر بۆ هەرێم پەیدا بکرێ.
• سەردانیکردنى شاندێکی حکوومەتى هەرێم بۆ تاران، تا لە نزیکەوە گفتوگۆ لەسەر گرفتەکانى نێوان هەولێر و بەغدا بکرێ؛ چونکە گرفتەکان زۆربەیان لە ئەجێنداى ئیرانییەوە دژ بە هەرێم دێن.

لە ئەگەرى شکستهێنانى هەوڵەکان، هەرێمی کوردستان دەبێ چ سیاسەتێک بگرێتە بەر؟

ئەمە هاوکێشەیەکی هەستیار و قورسە، چونکە لایەنی بەرامبەر تاکە ئامانجى ئاڕاستەکراوى ئەوەیە هەرێمی کوردستان جووڵەى ئازادی نەمێنێ و تەواو لەقاڵبی بدات. هەر لە ئێستاوە لەلایەن وەزارەتى داراییی عێراقییەوە، کە ئێستا ئەو نوێنەرایەتیى ئەو ڕەوتە دەکات، بە دواى شکستپێهێنانى ئەو هەوڵانەیە؛ بە بیانووى ئەوەى بڕیارەکانى دادگه‌ى باڵاى فیدراڵی بوار بە ناردنى بوودجە و کۆمەکى دارایی نادات بۆ هەرێمی کوردستان و، نابێت لە پرۆژەیاساى بوودجەى ساڵی 2022 هەرێمی کوردستانی تێدا جێ بکرێتەوە. ئەگەر ئەو هەوڵە بچێتە سەر، ئەوا هەرێمی کوردستان لە سێ لاوە گوشارى دەکەوێتە سەر: بڕیارەکانى دادگه‌ى فیدراڵی، یاساى بوودجە، دۆخى ئابووریى هەرێم، تایبەت مووچە.

له‌و سه‌روبه‌نده‌دا، دەبێ هەرێمى کوردستان چەند هەنگاوێکی کردەیی بگرێتە بەر، لەوانە:

• ده‌ستیده‌ستیكردن بە کاتەوە، تا ئەو دەمەى هاوکێشەکان ئاسۆیان لێ دەردەکەوێ. تەواوى هاوکێشەکانى ناوخۆى عێراق و ناوچەکە لە هەڵچوون و تەقینەوەدان، هەر بۆیە حکوومەتى هەرێم پێویستى بە کات هەیە تا بڕیارى دروستى تێدا بدات؛ ئەمەیش بە ناردنى شاندی دانوستان بۆ بەغدا و خاوکردنەوەى گرژییەکان و گەڕان بە دواى چارەسەرەکاندا.
• پەلەنەکردن لە بەشداریکردن لە دانوستان بۆ پێکهێنانى حکوومەتى نوێ، تایبەت دواى کشانەوەى سەدر لە پەرلەمان و چۆڵکردنى گۆڕەپانەکە بۆ چوارچێوەى هەماهەنگی؛ چونکە هەماهەنگى لەو بارەیەوە لە بەردەم دوو بژارده‌دایە کە، یەکەمیان لە بەرژەوەندیى ئەواندایە، بەڵام تا بڵێی ناکۆکن لەسەرى، ئەویش مانەوەى "کازمی"یە کە تواناى مانەوەى لە هەر حکوومەتێکی تر کە پێک بهێنرێ زیاترە. بژاردەى دووەمیش حکوومەتى نوێ؛ کە ئەمیش تواناى مانەوەى لاوازە و تەمەنى کورت دەبێ. لە هەردوو حاڵەتەکەدا پێویستیان بە کورد هەیە، به‌تایبەت پارتى دیموکراتى کوردستان.
• دیپلۆماسییەتى مکۆکی هاوسەنگ، لەگەڵ هەموو لایەنەکان، بە سەدریشەوە؛ چونکە هەوڵەکان لە ئارادان بۆ هێنانەوەیان و ڕازیکردنیان. ئەمەیش کارێکی گونجاوە، گەرچی ئەوان دەستلەکارکێشانەوەى خۆیان ڕاده‌ستی سەرۆکی پەرلەمان کرد و لەلایەن ئەویشەوە پەسەند کرا، بەڵام تا ئێستا لە ڕووى شکڵییەوە بڕیارى بۆ دەرنەچووە. هەر بۆیە تا دەرچوونى بڕیارەکە لەلایەن سەرۆکی پەرلەمانەوە، لە ماوەى مانگێکدا، دەتوانن بگەڕێنەوە ناو هۆڵی پەرلەمان. هەمیشە هێزەکان بنەماى سیاسەتن لە عێراق نەک حکوومەت و پەرلەمان؛ کەواتە حکوومەتى هەرێم دەبێ تەرکیزی لەسەر لایەنە کاریگەرەکان بێت، زیاتر لە پەرلەمان و حکوومەت.
• یەکڕیزى و بونیادنانەوەى سەرلەنوێی ماڵی کوردی.
• هەوڵدان بۆ هێنانەنانەوەى زیاترى یۆنامى و دەوڵەتە کاریگەرەکان بۆ هاوکێشەى پەیوەندیی هەرێم و بەغدا.
• خۆئامادەکردن بۆ هەر ڕووداوێکی نەخوازراو لەلایەن حکوومەتى عێراقی یان کەوتنەوەى ئاشوب لە ناوچەکە. تەواوى ڕەفتارە سیاسییەکانى ئەمریکا و دەوڵەتانى ناوچەکە ئاماژەن بۆ ڕوودانى هەندێ پێکدادان، تایبەت لە نێوان ئێران و ئیسرائیل و لێدانى چەکى ناوکیى ئێران، به‌تایبەت ئەگەر قەیرانی ئۆکراینا زیاتر دەمى کێشا.
• کشانەوەى سەدر کارێکی سەرەڕۆیی نەبوو، چونکە تا هەنووکەیش تۆپەکە لە گۆڕەپانی ئەودا بوو و، دەیتوانى زیاتر گەمە بکات؛ چەند ڕۆژێک پێش کشانەوە، مەرجی بۆ هەماهەنگى دادەنا، بەڵام دواى جموجۆڵەکانى ئەمریکا بۆ ناوچەکە لە پڕتاوێکدا کشایەوە، نەک هەر لە پەرلەمان بەڵکوو لە تەواوى پرۆسەى سیاسی؛ تا ئەو ڕاددەیەى کە جاڕی دا جارێکی تر لەگەڵ گەندەڵکاران ناچێتە ناو پرۆسەى هەڵبژاردنەوە؛ بەڵام لەو لاوە خەریکی ناونووسین و دروستکردنى هێزێکی نوێیە شان بە شانی سەرایا سەلام. هەر بۆیە کار لەسەر ئەوە دەکات کە جارێکی تر دۆخەکە بێتەوە چنگی؛ لە پازدە ڕۆژى داهاتوودا ئەگەرى ڕوودانى گەورە هەیە. بە نەمانى کازمى، هەماهەنگى پەلە لە پێکهێنانى حکوومەت دەکەن، بەڵام تەمەنى کەم دەبێ و ئەگەرى پێکدادانى شیعە-شیعە نەک هەر ناڕەوێتەوە بەڵکوو تەواو گەرم دەبێت، چونکە ئەم جارە دژایەتیى سەدر بۆ هەماهەنگى لەسەر بنەماى ڕەوتى سیاسی نییە، بەڵکوو تەنیا بارەگا ئایینییەکانى ماوە و شەقامیش هەڕەشەى ڕوودانى تۆفان دەکەن.
• دانانى پلانێکی تۆکمە بۆ بارى دارایی و هەوڵدان بۆ دابینکردنى مووچە و خزمەتگوزاریى خەڵک.
• لە ساتى ڕوودانى پێکدادانى هەولێر و بەغدا، پێویستە هەرێم سوود لە تواناى ڕەوەندی کوردی وەربگرێ بۆ ناوەندە کاریگەرەکانى بڕیاردروستکەرى نێودەوڵەتى؛ هاتنە سەرقام و سازدانى خۆپیشاندان بۆ پشتیوانیى هەرێم لەلایەن ڕەوەندى کوردییەوە لە ئەوروپا و ئەمریکا، تایبەت لە بەلجیکا و واشنتۆن و بەردەم بارەگاى نەتەوە یەکگرتووەکان لە هەولێر و نیویۆرک.
• پێویستە هەرێم لە بەردەم ناوەندەکانى بڕیاردروستکەرى نێودەوڵەتى جەخت لەسەر پەیامێکی دیاریکراو بکات، ئەویش ئەوەیە کە: گەلێک هەیە لە هەرێمێکی فیدراڵیدا دەژى، داواى جێبەجێکردنى دەستوورى وڵات دەکات و دەیەوێ شایستە دەستوورییەکانى جێبەجێ بکرێن، بەڵام زۆرینە مافەکانى پێشێل دەکەن و ڕێز لە دەستوورى وڵات ناگرن و تەنگەتاوى دەکەن و نایانەوێ ئاسوودە بێت.
• سەرلەنوێ تۆکمەکردنەوە و بونیادنانەوەى پەیوەندییە نێودەوڵەتییەکان؛ چونکە ئەوەى کە تواناى مانەوە بە هەرێم دەبەخشێ، ڕایەڵە و پشتیوانییە نێودەوڵەتییەکەیە؛ هەندێ لایەنی عێراقیی سەر بە ئێرانیش بەردەوام لە هەوڵی لەباربردنى ئەو ڕایەڵەیەن.

خۆلادان لە تیر، ئازایەتى و هونەرە، مانەوەیش لەسەر پێی خۆت هونەرێکی زیرەکانەتر و گرنگترە. ئەوانیش تواناى مانەوەیان لەسەر کورسیی حوکم کەمە، چونکە بەهۆى چەکەوە بەدەستیان هێناوە.