د. پەرویز ڕەحیم قادر- دکتۆرا لە ئاسایشی نەتەوەیی و مامۆستا لە کۆلێژی زانستە سیاسییەکان- زانکۆی سەڵاحەددین

هەرێمی کوردستان سەرەڕای هەموو ڕەخنە، هەڕەشە، بەربەست و ئالنگارییە ناوخۆیی و دەرەکییەکان، توانیویەتی تا ڕاددەیەکی باش لە ڕووی چەمکی پێکەوەژیانی ئاشتییانە لەسەر بنەمای دەستەبەرکردنی فرەییی ئایینی و نەتەوەیی و ئیتنیکی، بە بەراورد بە گەلانی ناوچەکە کە خاوەن دەوڵەتی سەربەخۆی خۆیانن، سەرکەوتوو بێت. ئەمەیش بەشێکی بۆ تێڕوانین و کەلتوور و تەنانەت ڕابردوو و ئەزموونی گەلی کوردستان دەگەڕێتەوە و، بەشەکەی تریشی بۆ ڕوانگەی ڕێبەرانی سیاسی. ئەمەیش لە  سیاسەت و هاوکێشە ناوخۆیی و دەرەکییەکاندا نادیدە ناگیرێت و بەردەوام وەکوو سیما و ڕەهەندێکی بەهێزی دیموکراسیی هەرێمی کوردستان، دەتواندرێت بەرجەستە بکرێت و تەنانەت وەبەرهێنانی لەسەر بکرێت. بەڵام ئەوەی کە پرسیاری لەسەر پێکەوەژیانی ئاشتییانە و فرەیی لە هەرێمی کوردستان دروست کردووە ئەوەیە کە، بۆچی نەتوانراوە ئەم فرەیی و پێکەوەژیانە لە ڕووی سیاسییەوە لە نێوان لایەنە سیاسییەکان جێبەجێ و پەیڕەو بکرێت و تەنیا فرەیی و پێکەوەژیان وەکوو بابەتێک لە نێوان ئایین و نەتەوە و پێکهاتەکاندا دەبینرێت؟

ئەم نووسینە هەوڵێکە بۆ دۆزینەوەی وه‌ڵامی ئەم پرسیارە و، گریمانە و وه‌ڵامی سەرەتاییی ئەم نووسینەیش ئەوەیە کە فرەییی سیاسی بەهۆی ئاوێتەبوون و تێکهەڵکێشی لەگەڵ دەسەڵات و سەرچاوەکانی هێز و سامان و مەعریفە، جیاوازە لە فرەیی لە ڕووی کۆمەڵایەتی و ئایینی و تەنانەت نەتەوەیییەوە. بەم پێیەیش پێویستە بەدامەزراوەیی بکرێت و چەترێکی کۆکەرەوەی بەرژەوەندییەکان یاخود لانی کەم ناوەندێکی سیاسی-یاسایی بوونی هەبێت کە ناکۆکی و ململانێ سیاسییەکان ئیدارە بکات و لە هەمان کاتیشدا لە نەبوونی دەوڵەتی سەربەخۆ و سەروەریدا بتوانێت لە سەرووی ململانێ سیاسییەکان نوێنەرایەتیی بەرژەوەندییە نیشتمانییەکان بکات. لە هەرێمی کوردستان ئەگەر لایەنەکان بگەنە ئەو تێگەیشتن و بڕوایە کە لە سەروو بەرژەوەندییە حزبییەکان، دەبێت ڕەچاوی بەرژەوەندییە نیشتمانی و نەتەوەیییەکان بکرێت، ئەوە سەرۆکایەتیی هەرێمی کوردستان دەتوانێت و پێویستە ئەو ناوەندە سیاسی-یاسایییە بێت.

بۆچی پەرلەمانی کوردستان ئەم ئەرکە ناگرێتە ئەستۆ؟

لە سەرەتا بەم پرسیارە دەست پێ دەکەین کە بۆچی پەرلەمانی کوردستان ناتوانێت یاخود ناکرێت ئەو ڕۆڵەی هەبێت، لە کاتێکدا بە بەرزترین دامەزراوەی خاوەن ڕەوایەتی دادەنرێت کە نوێنەرایەتیی ئیرادە و دەنگی گەل و تاکەکان و پێکهاتەکان لە ڕووی مەزهەبی و نەتەوەیی و سیاسییەوە دەکات؟ لە لایەکی تریشەوە بەردەوام خەڵکی ئاساییی هەرێمی کوردستان ئەم پرسیارە دەکەن کە بۆچی پەرلەمانی کوردستان ڕۆڵی لە چارەسەرکردنی کێشەکاندا نییە، لە کاتێکدا هەرێمی کوردستان دەیان کێشە و گرفت و ناکۆکیی جۆراوجۆری هەیە؟

لە ڕاستیدا جگە لە بارودۆخی تایبەتی سیاسی لە هەرێمی کوردستان و، هەروەها نەبوونی دەوڵەتی سەربەخۆ، خاڵێکی زۆر گرنگ ئەوەیە کە بە درێژاییی مێژووی دروستبوونی هەرێمی کوردستان لە پاش یەکەمین هەڵبژاردنی پەرلەمانی کوردستانەوە هەنگاو بە هەنگاو قورساییی حکوومەت و دەسەڵاتی جێبەجێکردنی زیاتر بووە و، ئەمەیش وای کردووە کە کەسایەتییە پلە یەکە سیاسییەکانی حزبەکان نەچنە پەرلەمان و براوەی هەڵبژاردنەکان قورسایییان بخەنە سەر حکوومەت.

خودی ئەم واقعە سیاسییەیش چەندن هۆکاری جۆراوجۆری هەیە کە هەر لە دروستبوونی "شەڕی براکوژی"یەوە بگرە تاوەکوو بوونی هێزی چەکدار، بەدەست حزبە سیاسییەکانەوە و دروشم و پلان و بەڵێنی لایەنەکان بە هاووڵاتیان و لایەنگرانیان وای کردووە کە تەنیا لە ڕێگەی بەدەستەوەگرتنی پۆستە حکوومییەکان و سەرچاوەکانی داهات و دەسەڵاتەوە بتوانن کار بۆ ڕازیکردنی هاووڵاتیان و لایەنگرانیان بکەن و جگە لەمانەیش، لە هەڵبژاردنی داهاتوودا کار و دەستکەوتەکانیان بخەنە ڕوو. بۆیە بەشێکی زۆری ململانێی حزبە سیاسییەکان گوازرایەوە بۆ پەرلەمان و، خودی پەرلەمان بووە درێژکراوەی بەشێک لەو ڕکابەرایەتییە سیاسییانەی کۆمەڵگە و، بەم پێیەیش لایەنەکانی بەشدار لە حکوومەت ناچار بوون پاڵپشتی لە حکوومەت بکەن کە بەشدارن تیایدا و لایەنەکانی ئۆپۆزیسیۆنیش دژایەتیی حکوومەت؛ تەنانەت بارودۆخەکە وای لێ هات یاخود ناکۆکی و ململانێ سیاسییەکان "وردەکەلتوور"ێکی سیاسیی دروست کرد کە بەشێک لە گوتار و ڕەفتاری حزبەکان لە پەرلەمان وەکوو ئۆپۆزیسیۆن ڕەفتار بکەن و تیمەکەیان لە حکوومەتدا وەکوو دەسەڵات. ئەمەیش کاریگەریی لەسەر ئەدای پەرلەمان و لاوازکردنی دامەزراوەی یاسادانان هەبووە.

هەرچەندە دەبێت دان بەو ڕاستییەیشدا بنێین کە لە زۆربەی وڵاتانی جیهان، بەتایبەتی پەرلەمانی وڵاتانی دیموکراسی، پەرلەمان شوێنی مشتومڕ و ململانێی دەسەڵات و ئۆپۆزیسیۆنە و، ئەمە بە بابەتێکی تەندروستیش دادەنرێت. لە لایەکی تریشەوە لە ڕاستیدا ئەرکی سەرەکی و بنەڕەتیی پەرلەمان ئەوە نییە کە ناکۆکییەکان چارەسەر بکات، بەڵکوو ئەرکی بنەڕەتیی پەرلەمان نوێنەرایەتیکردن و زیاتر ئەرکی یاسادانان و چاودێریکردنی دەسەڵات و دامەزراوەکانی جێبەجێکردن و داڕشتن و پەسه‌ندکردنی بوودجەی وڵاتە. بۆیە لە واقعی هەرێمی کوردستان چاوه‌ڕوانییەکی تا ڕاددەیەک نەگونجاو و ناتەواوە کە پەرلەمان ببێتە ناوەندی چارەسەرکردنی کێشە سیاسییەکان، چونکە حزب و پێکهاتە و لایەنە سیاسییەکان سەرەڕای ئه‌وه‌ی کە نوێنەری گەلی کوردستانن، لە هەمان کاتیشدا ئەرکی حزبییان هەیە و بەم پێیەیش نوێنەری لایەن و پێکهاتەیەکی دیاریکراویشن و، چاوەڕوان دەکرێت کە ئەم ئەرکە جێبەجێ بکەن. بەم پێیە بینینی ناکۆکی و ململانێی حزبی لە پەرلەمان، بە مەرجێک ڕەچاوی بەرژەوەندییە باڵا و نیشتمانییەکان بکات، بابەتێکی یاسایی و ئاسایییە. بەڵام لێرەدا پرسیار دروست دەبێت کە کێ و کامە لایەن بەرژەوەندییە نیشتمانییەکان پێناسە دەکات؟ هێڵی سووری ئاسایشی نەتەوەیی کامەیە کە دەبێت سەرەڕای ململانێ و ناکۆکییە سیاسییەکان، حزب و پێکهاتەکان بیپارێزن؟

بۆیە لێرەدا پرسیار ئەوەیە کە ئەگەر پەرلەمان بە هەر هۆکارێک نەتوانێت ببێتە سه‌کۆ یاخود دامەزراوەیەک بۆ چارەسەرکردنی کێشە و ناکۆکییە سیاسییەکان و لە هەمان کاتیشدا لە کوردستاندا تاوەکوو ئێستا خاوەن دەوڵەت و دەستوور و دادگه‌ی باڵای دەستووری نەبین، چ دامەزراوەیەکی فەرمی دەبێت ئەم ئەرکە بگرێتە ئەستۆ؟

بۆچی سەرۆکایەتیی هەرێمی کوردستان؟

بەپێی واقعی سیاسیی هەرێمی کوردستان و بوونی هێزی پێشمەرگە لەژێر فەرمانی حزب و نەبوونی دەوڵەتی سەربەخۆ، هەموو هێزە سیاسییەکان دڵەڕاوکێیان لەوە هەیە کە بەهۆی لەدەستدانی دەسەڵات، بکەونە پەراوێزەوە؛ بەم واتایە کە حزبەکانی دەسەڵات بەتوندی پەیوەستن بە حکوومەتەوە و لە هەمان کاتیشدا هێزەکانی ئۆپۆزیسیۆنیش جگە لە هەوڵدان بۆ کۆنترۆڵی دەسەڵات (کە لە سیستەمێکی دیموکراسیدا بابەتێکی ئاسایی و یاسایی و ڕەوایە)، هەوڵی ئەوە دەدەن کە لە پەرلەمانی هەرێمی کوردستان ئەو هاوسەنگییە لەگەڵ دەسەڵات دروست بکەنەوە. بەم پێیەیش بەردەوام دەسەڵات و ئۆپۆزیسیۆن لە ململانێ و ناکۆکیدان و ئەم ناکۆکییەیش زۆربەی جار سنوورە ئاسایییەکان تێ دەپەڕێنێت و دەبێتە دژایەتی و، بەم پێیەیش هەڕەشە لە فرەییی سیاسی و پێکەوەژیانی ئاشتییانەی سیاسی دەکات. بۆیە لێرەدایە کە پێویستە دامەزراوەیەک هەبێت کە لایەنەکان بتوانن سەرەڕای بەرژەوەندی و ناکۆکی و ململانێ و جیاوازییەکان پەیوەست بن پێیەوە و، ئەو دامەزراوەیەیش هەم ناوبژیوانی و هەمیش نوێنەرایەتییان بکات. لێرەوەیە کە سەرۆکایەتیی هەرێمی کوردستان دەتوانێت وەکوو دامەزراوەیەک بۆ بەدیهێنانی پێکەوەژیانی سیاسی و دەستەبەرکردنی فرەیی کار بکات.

تەنانەت لە یاسای سەرۆکایەتیی هەرێمی کوردستان ژمارە (١ی ساڵی ٢٠٠٥ لــە ٧/٦/٢٠٠٥) لە هۆکاری دانانی یاساکەدا هاتووە: "لەبەر ئەوەی لە هەر سیستەمێکی سیاسیدا سەرۆکێك هەیە یەکێتیی گەل و وڵات بەرجەستە دەکات‌ و بە ناوی ئەوەوە لەسەر ئاستی سیاسی و نێودەوڵەتی دەدوێت و وەك سەرۆکی باڵای ڕاپەڕاندن چاودێریی بەرژەوەندییەکانی هاووڵاتیان دەکات و پاڵپشتێکی سەرەکییە بۆ سەقامگیریی باری سیاسی و پێشکەوتنی کۆمەڵگه‌، لەبەر ئەوەیش کە باری ناوخۆی پێشوو لە کوردستاندا ڕێك و لەبار نەبوو، بۆ تەواوکردنی پرۆسەی هەڵبژاردنی  "ڕابەری بزووتنەوەی ڕزگاریخوازی کوردی" بەپێی یاسای ژمارە (١) ی ساڵی(١٩٩٢) کە ئێستا بە پایەی سەرۆکی هەرێم ناو دەبرێ، دواجار پێویستی کرد بە یاسای ژمارە(١٠)ی ساڵی (١٩٩٧) "دەسەڵاتەکانی دابەش بکرێت بە سەرۆکی ئەنجومەنی نیشتمانیی کوردستان-عێراق (پەرلەمان) و سەرۆکی ئەنجومەنی وەزیرانی هەرێمدا، لەبەر ئەو گۆڕانکارییە گرنگانەیش کە لە عێراقدا ڕوویان دا لە ئەنجامی ڕووخانی ڕژێمی سەددام حوسێنی دیکتاتۆر و "دەرچوواندنی  یاسای بەڕێوەبردنی دەوڵەتی عێراق بۆ قۆناغی گواستنەوە" کە سیستەمی فیدراڵیی بۆ عێراق چەسپاند و، سەرکەوتنی هەڵبژاردنە گشتیییەکان لە عێراقدا کە بووە هۆی پێکهێنانی یەکەم کۆمەڵەی نیشتمانیی هەڵبژێردراوی عێراق و بەشداریکردنی کورد لە دەسەڵاتە فیدراڵییەکاندا تا دەگاتە سەرۆکایەتیی کۆماریش و، لەبەر ئەوەی قۆناغی داهاتوو پێویست دەکات هەڵوێست و تواناکان یەك بخرێن بۆ بەدیهێنانی ویستەکانی گەلی کوردستان-عێراق لە ئازادی و دیموکراسی و فیدراڵیدا؛ بۆیە ئەم یاسایە دانرا."

لێرەوە دەتوانین ئەرگیۆمێنت و پاڵنەرەکانی ئەم ڕوانگەیە بخەینە ڕوو:

یەکەم؛ سیستەمی سیاسی و، هەروەها پرۆسەی سیاسی لە هەرێمی کوردستان تەنیا بریتی نییە لە بەشداری ئەو حزبانەی کە کورسیی پەرلەمانیان هەیە؛ بەم واتایە کە سەرۆکایەتیی هەرێمی کوردستان دەتوانێت ئەو کەسایەتی، پسپۆر، لایەن و حزبە سیاسییانەیش لە بڕیارە چارەنووسساز و هەستیارەکاندا بەشداری پێ بکات کە کورسیی پەرلەمانیان نییە. لێرەوە سروشتی نیشتمانیی سەرۆکایەتیی هەرێمی کوردستان دەردەکەوێت کە لە سەروو ژمارەی کورسییەکان، ڕوانگە سیاسییەکان وەردەگرێت و گرنگیی پێ دەدات؛ هەر ئەمەیش دەبێتە بنەمایەکی بەهێز بۆ دەستەبەرکردنی فرەیی و پێکەوەژیانی سیاسی لە هەرێمی کوردستان.

دووەم؛ لە کاتی قەیرانێکی سیاسی لە هەرێمی کوردستان، بەتایبەتی ململانێ و ناکۆکیی نێوان دەسەڵات و ئۆپۆزیسیۆن، پێویستە ناوەندێک هەبێت کە ئەو بارگرژییانە خاو بکاتەوە و تەنانەت هەردوو لایەن کۆ بکاتەوە و ناوبژیوانییان لە نێواندا بکات. بۆیە سەرۆکایەتیی هەرێمی کوردستان دەتوانێت ئەم ئەرکەیش بگرێتە ئەستۆ. بۆ نموونە ئێستا سەبارەت بە یاسای هەڵبژاردن و کۆمیسیۆنی سەربەخۆی هەڵبژاردنەکان و کورسیی پێکهاتەکان، ناکۆکی لە نێوان خودی حزبەکانی دەسەڵات و پاشان دەسەڵات و حزبەکانی ئۆپۆزیسیۆن لە ئارادایە؛ بۆیە پێویستە و دەبێت لە ناوەندێک ئەم کێشانە گفتوگۆی لەسەر بکرێت و پاشان بگەنە چارەسەرییەکی مامناوەندی، یاخود سازانی لەسەر بکرێت.

سێیەم؛ بەهۆی دۆخی تایبەتی عێراق و تەنانەت ناوچەکە، هەمیشە کوردستان پێویستیی بەوە هەبووە و هەیە کە ناوەندێکی خاوەن ڕەوایەتی هەبێت کە لە سەروو ململانێ و ڕوانگە و ناکۆکییە سیاسییەکان بڕیاڕی چارەنووسساز بدات؛ بۆ نموونە لە ڕابردوویشدا "جەنابی سەرۆک مه‌سعوود بارزانی"، کە هاوکات سەرۆکی هەرێمی کوردستان بوو، هەموو لایەنە سیاسییەکانی کۆ کردەوە و بە بەشداریی زۆرینەی لایەنە سیاسییەکان بڕیارێکی مێژوویی و چارەنووسساز سەبارەت بە ئەنجامدان و بەڕێوەچوونی "ڕیفراندۆمی سەربەخۆییی هەرێمی کوردستان" و ناوچە کوردستانییەکانی دەرەوەی ئیدارەی هەرێمی کوردستان درا.

چوارەم؛ واقعی سیاسیی هەرێمی کوردستان بە شێوەیەکە، کاتێک کە چ لە نێوان حزبە سیاسییەکان و چ لە ناوخودی حزبە سیاسییەکان ناکۆکی هەبێت و ئەو ناکۆکییانە مەترسیی لەکۆنترۆڵ ده‌رچوون و تەنانەت پێکدادانی توندوتیژیی لێ بکرێت، ئەوە پێویستە ناوەندێکی سیاسی هەبێت کە ئەرکی پێکەوەژیانی ئاشتییانە بگرێتە ئەستۆ و ڕێگری لە دروستبوونی توندوتیژیی سیاسی و تەنانەت چەکداری بكرێت. بۆ نموونە لە مادده‌ی دەیەم، بڕگەی پێنجەم لە یاسای سەرۆکایەتیی هەرێمی کوردستان ژمارە (١ی ساڵی ٢٠٠٥) هاتووە: "كاتێك هەرێمی كوردستان و سیسته‌مە سیاسییەكەی یان ئاسایشی گشتیی هەرێم یان دامودەزگه‌ دەستوورییەكانی بكەونە مەترسییەكی ئەوتۆوە هەڕەشە لە بوونی بكا و، پەرلەمان نەتوانێت كۆ ببێتەوە، ئەوە لەو بارەدا سەرۆكی هەرێم دوای ڕاوێژ و ڕێككەوتن لەگەڵ سەرۆكی پەرلەمان و سەرۆكی حكوومەتی هەرێم، بڕیارگەلێك دەردەكات كە هێزی یاسایییان هەیە؛ بە مەرجێك ئەو بڕیارانە لە یەكەم كۆبوونەوەی پەرلەمان بخرێنە بەردەمی؛ خۆ ئەگەر نەخرانە بەردەم پەرلەمان و یان خرانە بەردەم پەرلەمان و پەسەندی نەكردن، ئەوە ئەو بڕیارانە سیفەتی یاسایییان نامێنێت."

پێنجەم؛ سروشتی کار و ئەرکەکانی سەرۆکایەتیی هەرێمی کوردستان بە شێوەیەکە، کە ناتوانێت و نابێت حزبییانە ڕەفتار بکات، بۆیە ئەمەیش دەرفەتێکە کە دامەزراوەیەک لە سەروو ململانێ و ڕکابەرایەتییە سیاسییەکاندا نوێنەرایەتیی هەرێمی کوردستان بکات. ئەمەیش دەتوانێت ببێتە بنەمایەک بۆ پاراستنی فرەیی و پێکەوەژیانی ئاشتییانە لە هەرێمی کوردستان و بەرگری لە بەرژەوەندییە باڵاکانی هەرێمی کوردستان. هەر بۆیە ڕێکخستنەوە و یەکخستنەوەی هێزە سەربازی و هەواڵگرییەکانی هەرێمی کوردستان دەتوانێت ئەم ئەرکە زیاتر بەرجەستە بکات و مەترسییەکانی بەردەم پێکدادانی سەربازی-سیاسی لە هەرێمی کوردستان بڕەوێنێتەوە.

شەشەم؛ بەهێزبوونی سەرۆکایەتیی هەرێمی کوردستان دەتوانێت لە هاوکێشە سیاسییەکانی عێراق و ناوچەکەدا پێگەی هەرێمی کوردستان بەرزتر بکاتەوە؛ چونکە نوێنەری پەرلەمانی و تەنانەت حزبەکان لە بەغدا لە کۆتاییدا نوێنەرایەتیی خۆیان دەکەن و بە ژمارەی کورسییەکانیان دەتوانن بەشداریی کاریگەریان لەسەر هاوکێشە ئاڵۆزەکانی عێراق هەبێت، بەڵام هەڵوێستی سەرۆکایەتیی هەرێمی کوردستان وەکوو سیاسەتی فەرمی و هەڵوێستی کیانی هەرێمی کوردستان و  پاشان گەلی کوردستان لە هەموو حزب و پێکهاتەکان و هاووڵاتیانی ئاسایی و  تەنانەت بێلایەنی هەرێمی کوردستان هەژمار دەکرێت. ئەمەیش هەم ڕەوایەتی دەداتە بڕیار و سیاسەت و هەڵوێستەکانی سەرۆکایەتیی هەرێمی کوردستان و هەمیش هەڵوێست و بڕیارەکانی، قورساییی دەبێت لە هاوکێشەکانی بەغدا و تەنانەت هاوکێشە هەرێمایەتی و نێودەوڵەتییەکاندا.

حەفتەم؛ هەرچەندە لە کۆتاییدا یاساکانی پەرلەمانی کوردستان لە حاڵەتی گەڕاندنەوەی یاسا و داواکاریی هەموارکردنەوەی یان بێدەنگبوونی سەرۆکی هەرێمی کوردستان دەبێتە یاسا، بەڵام کاتێک کە یاسایەک دەردەکرێت سەرۆکایەتیی هەرێمی کوردستان وەکوو دوایین فیلتەر دەبێت، کە یاساکان لە چوارچێوەی دەستوور و، هەروەها عورف و ماف و ئازادییەکان یاخود بەرژەوەندییە باڵاکانی گەلی کوردستان بن. ئەمەیش میکانیزم و ڕێوشوێن و ئەرکێکی سەرووحزبییە و لە بنەڕەتدا بەشێکە لە پاراستنی پێکەوەژیانی ئاشتییانە و دەستەبەرکردنی فرەییی سیاسی و نەتەوەیی و ئایینی لە کۆمەڵگەی کوردستان. بۆ نموونە لە مادده‌ی یەکەم، بڕگەی یەکەم-٢دا لە یاسای ژمارە ١ی ساڵی ٢٠٠٩، (یاسای هەمواکردنی دووەمی یاسای سەرۆکایەتیی هەرێمی کوردستان-عێراق ژمارە ١ی ساڵی ٢٠٠٥ هەموارکراو)دا هاتووە: "دەرچوواندنی ئەو یاسا و بڕیارانەی کە ئەنجومەنی نیشتمانیی کوردستان-عێراق دایان دەنێت، لە ماوەی ١٥ ڕۆژدا لە ڕێكه‌وتی گەیشتنی بۆ سەرۆکایەتیی هەرێم، سەرۆکی هەرێم بۆی هەیە لەو ماوەیەدا ناڕەزایەتی لەسەر هەموو یان هەندێک لەو یاسا و بڕیارانەی دەڕببرێت و؛ گەڕاندنەوەی بۆ ئەنجومەنی نیشتمانی بۆ چاوپێخشاندنەوەیان و بڕیاری ئەنجومەنی نیشتمانی لەسەریان بنبڕ دەبێت و؛ ئەو یاسا و بڕیارانەیش بە دەرچوو دادەنرێت لەو حاڵەته‌ی سەرۆکی هەرێم لە ماوەی ناوبراو دەری نەچوواند و ناڕەزایەتیشی لەسەری نەبووە، ئەنجومەنی نیشتمانی ڕادەسپێرێ و لە ڕۆژنامەی فەرمی بڵاو دەکرێتەوە."

کۆبەند

لە ڕاستیدا لە کۆمەڵگەی هەرێمی کوردستان داننان بە فرەیی و دەستەبەربوونی پێکەوەژیانی ئایینی و کەلتووری و نەتەوەیی و... هەبووە و هەیە، بەڵام کرۆکی کێشەی مێژووییی کورد و لەم نێوەیشدا گرفتی سەرەکی لە پرۆسەی سیاسی لە هەرێمی کوردستان، لاوازیی دانپێدانانی کردەیی بە فرەییی سیاسی و پێکەوەژیانی سیاسیی ئاشتییانەیە. بەم واتایە کە لە ڕووی مێژوویییەوە کاتێک کە فرەییی سیاسی هەبووە، بەڵام لێکترازان و ناکۆکییە سیاسییەکان بۆتە هۆی لەدەستدانی دەرفەتی زێڕین بۆ کورد و، هێزە سیاسییەکان نەیانتوانیوە بە شێوەیەکی گونجاو مامەڵە لەگەڵ ئەم فرەیییە سیاسییە بکەن و بیکەنە بنەمایەک بۆ پێکەوەژیانی ئاشتییانە. هەر بۆیە لە سەردەمێک شەڕی براکوژی ڕوو دەدات و لە قۆناغ و سەردەمێکی تر گەورەترین هەل و دەرفەتی کورد کە سەربەخۆییی باشووری کوردستان بوو لەدەست درا و، ئەمەیش یەکێک لە گرنگترین فاکتەرەکانی بەهۆی بەدامەزراوەیینەکردنی ئەو فره‌یییە بووە.

بۆیە دەتوانین بڵێین کە ئەگەری ڕێگریکردن لە دروستبوونی شەڕی براکوژی لە نەوەدەکانی سەدەی ڕابردوو، ئەگەرێکی بەهێز دەبوو کە ناوەندێک هەبووایە کێشە و گرفتی لایەنەکانی چارەسەر بکردایە؛ تەنانەت ئەگەر ئیرادەیەک لەلایەن هێزە سیاسییەکانی هەرێمی کوردستانه‌وه‌ هەبێت، دەتواندرێت لەم ڕێگەیەوە بنەماکانی گەمەی دیموکراسی لە هەرێمی کوردستان بەهێز بکرێت و هیچ لایەنێک مەترسیی پەراوێزخستن و تەنانەت سڕینەوەی نابێت لە پرۆسەی سیاسی. لەمەیش گرنگتر کاتێک کە دامەزراوەیەکی سیاسی-یاسایی ببێتە جێگەی متمانەی لایەنەکان، ئەوە دەستوەردانی دەرەکییش کەمتر دەبێت و وەکوو ئەوەی لە ئەزموونی کورددا هەبووە وڵاتان ناتوانن دەستوەردان لە کاروباری ناوخۆیی بە ئاراستەی دەستەبەرکردنی بەرژەوەندییەکانی خۆیان بکەن کە زۆربەی کات بۆ لاوازکردنی هەرێمی کوردستان بووە. لێکەوتەی ئەم پرۆسەیەیش ئەوە دەبێت کە لەم ڕێگەیشەوە ئاسایشی هەرێمی کوردستان دەستەبەر و سەقامگیریی سیاسی پارێزراوتر دەبێت؛ بە مەرجێک لایەنەکان دان بە گەورەتربوونی ئاسایش و بەرژەوەندیی نەتەوەیی و پاشان بێلایەنی و نیشتمانیبوونی ئەم دامەزراوەیەدا بنێن و، ڕازی بن بە چارەسەرکردنی کێشەکانیان لە ڕێگەی یاسا و چوارچێوەی دامەزراوەی سەرۆکایەتی و، هەمیش دامەزراوەکە خاوەن ڕۆئیا و ڕوانگەیەکی نیشتمانی و سەرووحزبی بێت و بەکردەیی پێداگر بێت لەسەر داننان بەم فرەیییە جۆراوجۆرە سیاسی و نەتەوەیی و مەزهەبی و ئایینی و کەلتوورییه‌ی ئێستای کوردستان لەپێناو پەیڕەوکردن و دەستەبەرکردنی پێکەوەژیانی ئاشتییانەدا.