(پرۆسەى هەڵبژاردن لە نێوان بونیادی دیموکراسییەت و ململانێی سیاسیدا)

د. سەردار قادر محیه‌دین، شارەزا لە یاسای دەستووری و دیپلۆماسییەتی قەیران

تەڵەزمەکانى هەڵبژاردن لە هەرێم

گەلی کورد لە هەرێمی کوردستان ساڵی 1991 دژی ڕژێمی سەرکوتکەرى بەعس ڕاپەڕی و لە ماوەى چەند ڕۆژێکدا بە ئیرادەى بەرزى شۆڕشگێڕانەى خۆى تەواوى کوردستانی باشوورى ڕزگار کرد؛ دواتر بەهۆى گۆڕانکارى لە هاوکێشە سیاسییەکانى ناوچەکە و نەرمیی هەڵوێستى هاوپەیمانان بەرانبەر سەدام بۆ دامرکاندنەوەى ناڕەزایەتییەکانى ئەو کاتى ناوخۆى وڵات بە تایبەت ڕاپەڕینەکانى باشوورى عیراق، کە تەواوکەرى سیستەمى سیاسیی شیعی سەر بە ئێران بوون، هەر بۆیە لەو میانەوە چەندان گۆڕانکارى لە بزاڤى نەتەوەیی هێنایە ئاراوە. سەدامیش لەو نەرمییەى هاپەیمانان بۆ دەستکرانەوە بەرانبەر کوردیش لێی سوودمەند بوو، بەڵام ڕاپەڕینى دووەمى گەلی کورد دژ بە هێزەکانى بەعس، سەرلەنوێ ئه‌و ڕژێمه‌ی ناچار کرد کە تەواوى دامودەزگه‌ ئیدارییەکانى لە پارێزگاى هەولێر و سلێمانی و دهۆک لە ڕۆژى 21/10/1991 بکشێنێتەوە.

بۆ پڕکردنەوەى بۆشاییی ئیداری و پێدانى مانایەکیش بە ڕاپەڕین، ئەوە بوو بەرەى کوردستانى لە ڕێكه‌وتی 8/4/1992 یاساى هەڵبژاردنى ئەنجومەنى نیشتمانیى هەرێمی کوردستانی دەرچوواند. ئەو پڕۆژەیاسایەیش لەلایەن لیژنەیەکی 15 کەسییەوە ئامادە کرابوو لە ماوەى 23/12/1991 – 28/1/1992. دواى پەسەندکردنى پڕۆژەکە لەلایەن بەرەى کوردستانییەوە لە 8/4/1991، وادەیەکیش بۆ هەڵبژاردنى پەرلەمانى کوردستان دیاری کرا کە 19/5/1992 بوو، کە لەلایەن دەستەى باڵاى سەربەخۆى هەڵبژاردنەکانەوە سەرپەرشتی کرا و چەندان ڕێکخراو و لایەنى بیانییش وەک چاودێر هاتنە هەرێمی کوردستان.( 1 )

ئەمە ئەو مێژووەیە کە تەواوى سەرەداوەکانى لێوە سەرچاوە دەگرێ، بەڵام ئەوەى مەبەستە، پرسیارە جەوهەرییەکەیە، بەوەى ئایا دواى ئەو هەموو مێژووە و ئەزموونی پرۆسەى سیاسی و دیموکراسی، بۆچی لە هیچ کام لە قۆناغەکان هەڵبژاردن نەبۆتە خاڵی وەرچەرخان؟ بۆ وەڵامی ئەو پرسیارە، پێویستە ئاماژە بە سێ ڕەهەندی سەرەکی بدەین:

ئایا لایەنە سیاسییەکان چۆن دەڕواننە پرۆسەى هەڵبژاردن؟

ئەمە وەڵامێکی قورسە؛ ئەگەر لە خۆیشیان بپرسی وەڵامەکە زۆر سادەیە، بەوەى ئامڕازی دەستاودەستکردنى دەسەڵات و بەرجەستەکردنى ویستى گشتییە لە کاروبارى وڵات و بەهاپێدانی گەلە، بەوەى کە سەرچاوەى دەسەڵاتەکانە. ئەمە دروستە، بەڵام بۆ هیچی وا لەو بارەیەوە نەکراوە و هەموو جار و قۆناغێک دەگەڕێینەوە بۆ خاڵێکی دەستپێک؟ ئەمە ئەو ئیستەیە کە گەلی کوردستان لەسەرى دەوەستێت و وەڵامى نیشتمانى و نەتەوەیییانەى لە لایەنەکان دەوێت. چونکە گەل بە مافی خۆى دەزانێت کە دەستەیەک بە ویستى خۆى هەڵبژێرێت و بە ناوییەوە حوکم بکات و ئاواتەکانى بێنێتە دى؛ نایشکرێ باس لە دیموکراتییەت بکرێ، بەڵام هەڵبژاردن مانا بەدەستەوە نەدا. هەر حکوومەتێکیش لەلایەن گەلەوە سەرچاوەى نەگرتبوو، شەرعییەتى نییە، چونکە لە نێوه‌ندی هەڵبژاردنەوە سەروەریى گەل بەرجەستە دەبێ.( 2 )

بەڵام ئەو واقعە لەلایەن زۆربەى حزبە سیاسییەکانى هەرێمەوە نییە؛ تا ئێستایش زیهنییەتى "من ئاغا و تۆ ئاغا، ئەى کێ جێگەمان بۆ ڕاخا؟" ڕەواجی هەیە. هەر بۆیە هه‌موو پرۆسەیەکی دیموکراسی بێئاکام دەمێنێتەوە گه‌ر لایەنەکانى دیموکراسییان قبووڵ نەبێت و؛ ناکرێ باس لە پرۆسەیەک بکەین بۆ وەرچەرخان، بەڵام زۆربەی لایەنەکان ئەندامانى خۆیان بە ئەنتى-دیموکراسی پەروەردە بکەن، بەوەى کە زۆربەى حزبە سیاسییەکانى هەرێم تا هەنووکەیش شێوازى ڕێکخستنى حزبایەتییان یان شانەیە یان پۆل و باژێڕوانە یان میلیشیایییە، نەک وەک ئەوانەى کە شێوازى لیژنە بۆ ڕێکخستن پەیڕەو دەکەن. چونکە هەر سێ شێوازەکە بێجگە لە لیژنە، واقعێکی ئایدیۆلۆژییان هەیە؛ ئەوەندەى مەبەستیانە ئەندام بە دەوەرى خۆیان کۆ بکەنەوە و بە ئایدیۆلۆژیاکەیان گۆشیان بکەن، ئەوەندە مەبەستیان بەرەوپێشبردنى کۆمەڵگە نییە.( 3 )

لە لایەکی ترەوە پرسیارێکی تر قوت دەبێتەوە: ئایا ئەو پرۆسەیە چۆن بە ئاکام بگەیەنین؟ هەر لە خولی یەکەمەوە ئەو بابەتە گرفتێکی سەرەکییە. لەگەڵ کۆتاییی هەموو خولەکانى پەرلەمان، لایەنەکان دەچنەوە خاڵێکی دەستپێک؛ بە جۆرێک وا خۆیان نمایش دەکەن کە هیچ جۆرە خاڵێکی هاوبەش لە نێوانیاندا نییە. هەر ئەوەیشە جەماوەرى نیگەران کردووە و متمانەى بە خودى پرۆسەکە نەهێشتووە. لەو بارەیەوە بۆردی توێژینەوەى ستراتیژیى پلاتفۆرمی کوردستان بۆ پرسە نیشتمانییەکان لە نێوان 1/1 – 21/1/2022 ڕاپرسییەکى لە هەرسێ پارێزگاکەى هەرێم سەبارەت بە هەڵبژاردنى داهاتووى پەرلەمانى هەرێم ئەنجام دابوو؛ یەکێک لە پرسیارەکان ئەوە بوو کە "ئایا متمانەت بە هەڵبژاردن هەیە وەک میکانیزمێک بۆ دەستاودەستکردنى دەسەڵات؟"؛ لە 39% کە زۆرینە بوو، لە وەڵامدا گوتوویانە "نەخێر". سەبارەت بەوەى کە "ئایا بەشداریى هەڵبژاردنى داهاتوو دەکەیت؟"، تەنیا لە 51% گوتوویانە "بەڵێ"( 4 ).

ئایا لە کام پرۆسەى هەڵبژاردندا لایەنەکان بە گومان و نیگەرانییەوە ئەنجامەکانیان قبووڵ نەکردووە؟ وەڵامە "نەخێر"ە. هەر بۆیە لە پرۆسەى سیاسیی ئێمەدا ئەوەندەى هەڵبژاردن قەیران دروست دەکات، ئەوەندە نەبۆتە خاڵی وەرچەرخان؛ لەو ئاستەیشدا نەبووە کە جەماوەر بۆى دەچێتە سەر سندووقەکانى دەنگدان. ئەوەندەى پەرلەمان شوێنی یەکلاکردنەوەى ململانێ سیاسییەکانە، ئەوەندە خزمەتى جەماوەرى نه‌کردووە. وەزیفەى هەندێ حزبى سیاسی لەناو پەرلەمان تەنیا ئەوەندەیە کە ڕێگه‌ لە پرۆژەى ئەرێنیى حزبی بەرامبەر بگرێ، تا سەداى جەماوەریى لێ نەکەوێتەوە، ئەگەرچی لە بەرژەوەندیى خەڵکیش بێت. هەر بۆیە پەرلەمان لاى زۆرێک لە خەڵکی، وەک جێگەیەک بۆ ئیمتیازات نەبێ، هیچی تر نییە. کاتێک هاووڵاتیی کە ئەندام پەرلەمانێک دەبینێ 8.5 ملێون دینار وەردەگرێ و وەزیرێک 6.8 ملیۆن دینار، بێجگە لە ئیمتیازاتەکانى دی کە هەیانە، هەر بۆیە خەڵک وا بیر دەکاتەوە کاتێک لە ماوەى ساڵێکدا تەنیا مووچەى وەزیر و پەرلەمانتارەکانى، نزیکەى 13 ملیار دینار لەسەرى دەکەوێت، بەڵام لە ئەرزى واقعدا پرۆسەى دیموکراسی و گەشەپێدان هەر لە شوێنى خۆیدا چەقیوە. تەنانەت لە هەڵبژاردنى پەرلەمانى ساڵی 2018، کار گەیشتە ئەوەى کە ئەنجومەنى کۆمیسیاران بە پاڵنەرى سیاسیی حزبایەتى، بە ڕێژەى دەنگى 5 بە 4 ئەنجامەکانى پەسەند کرد و( 5 ) هەرێم لە بەردەم کۆمەڵگەى نیشتمانى و نێودەوڵەتیدا لەسەر لێوارى ئابڕووچووندا بوو. بەردەوامیش لە هەڵبژاردنەکاندا پێشێلکارى دەرهەق بە پرۆسەکە و بە یەکدى لە هەڵکشاندایە و، هەندێ جاریش ته‌واو جێی مەترسین. ئەمە بێجگە لەوەى کە بونیادی سیاسیی پرۆسەى سیاسی لە هەرێم دووچارى لێکترازان و پەرتەوازەیی بووە و هەر یەک لەوان خۆى بە خاوەنى ڕەهاى واقعەکە دەزانێ؛ بۆ نموونە ژمارەى لیست و قەوارە سیاسییەکان لە خولی یەکەمدا تەنیا 7 بوو، بەڵام هەڵکشا بۆ 31 قەوارە و لیست لە خولی چوارەم( 6 ). زیهنییەتى "ڕێک كەوتووین لەسەر ئەوەى کە ڕێك نەکەوین" سەروەرە. ئەو هەموو هەوڵەیش یەکێک لە پاڵنەرە سەرەکییەکانى، ڕێگرتنە لە پارتى دیموکراتى کوردستان بۆ کەمکردنەوەى نفووزی لە هەرێمی کوردستان. کەواتە پرۆسەکە لاى هەندێ حزبى سیاسی لە نێوه‌ندى هەڵبژاردنەوە ئەوەندەى ئاڕاستەیە بۆ حزبێکی دیاریکراو، ئەوەندە مەبەست لێی وەرچەرخانى دیموکراسی نییە. 

بەڵام ئەوەى جێی دڵخۆشییە، دواکەوتنى ئاشکراکردنى پەسەندکردنى ئەنجامەکان ئەوەندە نەبووە کە جێی مەترسی و داڕووخان بێت؛ بەڵام گەرچی لایەنە سەرەکییەکان ئەنجامەکانیان قبووڵ کردووە، بەڵام بە زیهنییەتى تۆڵەسەندنەوە مامەڵەیان لەگەڵ بابەتى پێکهێنانى حکوومەت کردووە؛ بەوەى بەداخەوە زۆربەى خولەکانى پەرلەمان، بێجگە لە یەکەم و دووەم و سێیەم، ئەوانى دیکە دوا کەوتوون، ته‌نانه‌ت هەندێ جار گەیشتۆتە زیاتر لە نۆ مانگ. ئەو لایەنە سیاسییەى کە ژمارەى دەنگى کەمتر بووە لە لایەنێکی دی، پشکی لە حکوومەت زیاتر بەرکەوتووە؛ هەروەک چۆن لە خولی چوارەم بینیمان، بەوەى گەرچی ئەنجامەکان لە 6/11/2013 پەسەند کران، بەڵام پێکهێنانى حکوومەت بەکردەیی گەیشتە مانگى حوزەیرانی 2014.

قەیرانی هەڵبژاردن

چۆنێتیی مامەڵەکردن لەگەڵ وادەکانى هەڵبژاردن لە وڵاتانى دیموکراسی، بەو شێوەیە نییە وەک لاى خۆمان؛ ئەوان وەک چارەسەرێک و نوێبوونەوەیەک سەرنجی دەدەن و کێ توانى خزمەت بکا، ڕێگه‌ى بۆ دەکەنەوە و لایەنى دۆڕاو خۆى بۆ جارێکی دی ئامادە دەکات. بەڵام هەر لە سەرەتاوە هەڵبژاردن میکانیزمى ململانێ بووە نەک پرۆسەى دیموکراسی، ئەویش لەسەر هەردوو ئاستى یاسا و بەرپرسیارێتیى نیشتمانى و نەتەوەییی لایەنەکان. ئەوەى پەیوەندیی بە یاساوە هەیە، ئەوەیە کە هەمیشە لەگەڵ خولەکانى پەرلەماندا بیر لە هەموارکردنى یاساى هەڵبژاردن بکرێتەوە، نەک لە پێناو پرۆسەى دیموکراسی و گەشەپێدان، بەڵکوو لە نێوه‌ندى یاساکەوە دەتوانین ئاستى ململانێی لایەنەکان بخوێنینەوە؛ بەو مانایەى کە یاساى هەڵبژاردن ئەوەنده‌ى ڕەنگدانەوەى تەنفیسی ململانێکانە و بوارێک بووە بۆ دەرچوون لەو واقعە چەقبەستویییەى کە هەرێمی تێکەوتووە، هەر جارە بە بیانوویەکی تایبەت و لە قۆناغێکی تایبەتى پرۆسەى سیاسیی هەرێمدا، هەر بۆیە بۆ زیاتر پەرتەوازەنەبوونى واقع و پرۆسەى سیاسی پەنا براوەتە بەر هەموارکردنى یاساکە، بە پێچەوانەوە هیچ پاساوێکی جددیترى نەبووە؛ تەواوى هەموارەکانیش لە 17/6/1992 تا 20/5/2014 ئاڕاستە بوون دژ بە باڵادەستى و نفووزى لایەنێک لە هەرێم. لەم خشتەیەى خوارەوە ئاماژە بە یاساى هەڵبژاردن دەکەین کە تا ئێستا 8 جاران( 7 ) هەموار کراوەتەوە:

هەر بۆیە ئەگەر پەرلەمانێک لەسەر ئەو بونیادە لەرزۆکە سیاسییەوە دروست بووبێ، ئەوەندەى بە ململانێی سیاسییەوە خەریک کراوە، ئەوەندە لایەنەکان پڕۆژەى ئەرێنییان بۆ جەماوەر پێ نەبووە. لەو بارەیەوە پەرلەمانى هەرێم هەر لە ساڵی 1994ه‌وە تا ئێستا خەریکی تەمەندرێژکردنەوەى خۆیەتى. هۆکارە سەرەکییەکەیشی، ناتەباییی لایەنە سیاسییەکانیەتى، بەتایبەت پارتى دیموکراتى کوردستان و یەکێتیى نیشتمانیى کوردستان؛ یان بە مانایەکی تر، قبووڵنەبوونى یەکێتیى نیشتمانى بە باڵادەستبوونى پارتى و فراوانبوونى نفووزى لە کوردستان. بۆ ئەو مەبەستەیش سەرۆکی یەکێتیی نیشتمانی بەئاشکرا ئەو ڕستەیەى وەک گوتارى سیاسی بە لایەنە سیاسییەکانى تر گوت.

  ئایا بەرپرسیارێتیی چاککردنى دەکەوێـتە ئەستۆى کێ؟

تەواوى لایەنەکان ئەو بەرپرسیارێتییەیان لە ئەستۆدایە، بەڵام یان شیزۆفرێیناى ڕەفتارى سیاسییان هەیە یان زیهنییەتى خۆپەرستى و خەمخواردنیانە تەنیا لە پشکی خۆیان و، ئامادەیش نین کەمترین قوربانی بە بەرژەوەندییەکانیان بدەن لە پێناو بەرژەوەندیى گشتى. بەڵام ئەوەى کە جێی مەبەستە، تەنیا پێنج حزبە سەرەکییەکەیە کە پشکی شێریان لە بەرپرسیارێتى بەردەکەوێ؛ لەناویشیاندا پارتى دیموکراتى کوردستان و یەکێتیى نیشتمانیى کوردستان؛ لەناو ئەو دووانەیشدا یەکێتیى نیشتمانى کە پێویستە چیتر بە زیهنییەتى دوو-زۆنى و ململانێ لەگەڵ پارتى دیموکراتى کوردستان مامەڵە نەکات، چونکە تەواوى دەسکەوتەکانى کورد لەو ماوەیەدا بوون کە ئەو دوو حزبە تەبا و یەکڕیز بوون. لە لایەکی تریشەوە ئاماژەى دەنگ و کورسییەکانى پەرلەمان ڕاستیى ئەو بەرپرسیارێتییە دەسەلمێنن، کە تا ڕاددەیەکی زۆر پرۆسەى سیاسیی هەرێم لەو پێنج لایەنە سیاسییەدا جەم بووە، کە لە زۆربەى خولەکانى پەرلەمان و حکوومەت زۆرینە بوون.

کەواتە یەکێتیى نیشتمانیى کوردستان لە ماوەى 17 ساڵی ڕابردووى تەمەنى کردەیی و کاراى پەرلەمان ( 2005 – 2022 )، 11 ساڵى ئەو وادەیە (64.7%) سەرۆکایەتیى پەرلەمان لاى یەکێتیى نیشتمانى بووە؛ لەم خولەیشدا نەبێ، پارتى دیموکراتى کوردستان "پەنجا كۆ یەک"ی نەبووە. 

ئایا ناکۆکیی لایەنەکان سەبارەت بە پرۆسەى هەڵبژاردن لەسەر چییە؟

لێرەدا دەتوانین بە دوو جۆر‌ ناکۆکییەکان بخەینە ڕوو: میدیایییەکان و ئەوی تریش هۆکارە حزبییە ڕاستەقینەکان.

بەداخەوەم کە ئەو ئاماژەیە بدەم، بەوەى بەشێکی زۆری پەرلەمانتاران ئەوەندەى مەبەستیانە کە لە بەردەم هۆکارەکانى میدیا بدوێن و هەست ببزوێنن- گوایە ڕای گشتى حاڵی دەکەن-، ئەوەندە لەناو پەرلەمان نە چالاکن نە بە وەزیفەکانى پەرلەمانتارى هەستاون. دوور نییە هەندێ ئەندام پەرلەمان وەزیفەکەیان تەنیا بەوە حاڵی بووبن کە دەبێ هەندێ داتا و لێدوان بۆ خەڵکی بخوێننەوە و هیچی تر؛ گومانیش لەوەدا نییە کە واقعی میدیا شتێکە و گوزەرانی خەڵک و کارى دامەزراوەییش شتێکی ترە. ئێستا میدیا لە کوردستان کاریگەرییەکى زۆرى هەیە و نالۆژیکییەکى بێهاوتایشی لەدوایە. لە هەرێم 1329 دەزگه‌ى ڕاگەیاندن هەیە: 40 کەناڵی ئاسمانی، 122 کەناڵی لۆکاڵی، 180 ڕادیۆ، 987 گۆڤار و ڕۆژنامە کە ئێستا تەنیا 30 تا 40یان لەکاردان؛ لە بەرامبەریشدا 30 نووسینگەى کەناڵی بیانی لە هەرێم هه‌ن( 8 ).

ناکۆکییە میدیایییەکان( 9 )

1. ئەو لینکەى کە لە خوارەوە ئاماژەى بۆ کراوە، تەواوى ناکۆکییە میدیایییە سەرەکییەکان لەخۆ دەگرێ، وەک:

زۆربەى لایەنە سەرەکییەکان ڕایان وایە بابەتەکانى: یاساى هەڵبژاردن، تۆمارى دەنگدەران، بازنەکانى هەڵبژاردن، پێکهاتەى کۆمیسیۆنى باڵاى سەربەخۆى هەڵبژاردن و ڕاپرسیی کوردستان، سیسته‌مى دەنگدان، لیستى نیمچەکراوە، بۆ ئەم خولەیش وەک خۆیان بمێننەوە کارێکی ئاسایییە و قۆناغەکە ئەوە دەخوازێ. ئەرکی نیشتمانى و نەتەوەیی ئەوە دەخوازێ ئەزموونەکە بەردەوام و پارێزراو بێت، چونکە کۆمەڵگەى نێودەوڵەتى ئەوەمان لێ داوا دەکات. ئەوەى کە ماوەتەوە تۆمار و شێوازى دەنگدانى پێکهاتەکانە، کە لایەنەکانى تر داوای ئەوە ده‌كه‌ن بازنەى هەڵبژاردن و تۆمارى تایبەت بە خۆیان هەبێ؛ پرۆسەى دەنگدانیش هەر لەناو پێکهاتەکە بێت.

لەو بارەیەوە بۆردی توێژینەوەى ستراتیژیى پلاتفۆرمی کوردستان بۆ پرسە نیشتمانییەکان لە نێوان 1/1 – 21/1/2022 ڕاپرسییەکى لە هەرسێ پارێزگاکەى هەرێم سەبارەت بە هەڵبژاردنى داهاتووى پەرلەمانى هەرێم ئەنجام دابوو، سەبارەت بەوەى کە "ئایا هەڵبژاردنی پەرلەمانى بە یەکبازنەیی یان فرەبازنەیی بێت باشترە؟": لە 53% وەڵامەکان بەڵێ بوو. لە پرسیارێکی تردا سەبارەت بەوه‌ی "ئایا کۆمیسیۆنى ئێستا و پێکهاتەکەى بمێنێتەوە یان سەربەخۆ بێت؟": 68.6% دەڵێ با سەربەخۆ بێت. ئەوەى کە پەیوەندیى بە یاساى هەڵبژاردنەوە هەیە، پرسیارەکە ئەوە بوو، "ئایا هەڵبژاردن بە هەمان یاساى پێشوو لە کاتى خۆیدا ئەنجام بدرێ، یان هەموارى یاساکە بکرێتەوە؟": لە 55.8% دەڵێن بۆ ئەوەى هەڵبژاردن دوا نەخرێ، با بە یاساى ئێستا بکرێ. ئەوەى کە لەناو پرسیارەکاندا هەیە و کەمێک تێڕامانى دەوێت، ئەوانەى کە بوونەتە سیمپڵی ڕاپرسییەکە، زۆربەیان ئەندام و لایەنگرى لایەنە سیاسییەکان دەرچوون، هەر بۆیە لە پرسیارێکدا هاتووە: "ئایا ئەندامى لە هێزە سیاسییەکان؟" لە 57% وەڵامیان بەڵێیە( 10 )؛ ئەمەیش ئەوە دەردەخا کە جۆرێک لە دابڕان لە نێوان گوتارى سیاسیی چەندان حزب و لایەنگرانیدا هەیە.

کەواتە بابەتەکان قابیلی چارەسەرن و نابنە هۆکارى ڕاستەقینە بۆ دواخستنى هەڵبژاردن، چونکە ئەرکە نیشتمانی و ئاماژە نێودەوڵەتییەکە ئەوە دەخوازن کە لە کاتى خۆیدا ئەنجام بدرێ.

2. ئەو لایەنەى کە جەخت لەسەر پێداچوونەوە و هەموارکردنەوەى تەواوى ئەو بابەتانە دەکات، یەکێتیی نیشتمانیى کوردستانە، کە هۆکارە ڕاستەقینەکەیشى ململانێی حزبییە لەگەڵ پارتى دیموکراتى کوردستان. بۆ ئەو مەبەستەیش چەند ڕێگەیەکى گرتۆتە بەر، وەک:

• پەرتکردنى بونیادی سیاسی لە هەرێمی کوردستان و پەرتەوازەکردنى دەنگى لایەنەکان، تایبەت لە زۆنى سەوز و بەدیاریکراویش ئەو حزبانەى کە لەوێ، بوونى سیاسبی یەکێتیى نیشتمانیبان خستۆتە ژێر پرسیارەوە. هەر بۆیە زۆربەى ئەندام پەرلەمانەکانى حزبەکانى تر لە زۆنى سەوزن، بەڵام دواتر نیشتەجێی زۆنى زەرد دەبن؛ بۆ نموونە لە 68% نیشتەجێی هەولێر و دهۆکن و تەنیا 32.9 لە سلێمانى و هەڵەبجەن. لەو نێوەندەیشدا پارێزگاى هەولێر پشکی شێری هەیە کە 44%ى ئەندامانى پەرلەمانى تێدا نیشتەجێیە. لە فرەبازنەییدا بەپێی ئەو لێکۆڵینەوانەى کە کراون پارتى دیموکراتى کوردستان یەک بۆ دوو کورسی تێیدا زەرەرمەندە، بەڵام بە حزبێکی هەژمووندار دەمێنێتەوە؛ بەڵام ئەوەى کە زەرەرمەندە گەورەکەیە، حزبەکانى ترن کە لە ڕیزبەندییەکەدا لە دواى یەکێتى و پارتى دێن. بەمەیش پشکی یەکێتیى نیشتمانى لە سلێمانى بەرز دەبێتەوە و حزبەکانى تر دادەبەزێ و، پارتى دیموکراتى کوردستانیش تا ڕاددەیەک لە پارێزگاى سلێمانى وەک خۆى دەمێنێتەوە، بەڵام یەکێتى لە ئاکامدا 2-3 کورسیی زیادەى چنگ دەکەوێ.
• وەدەرنانى پێکهاتەکان لەژێر نفووزى پارتى دیموکراتى کوردستان؛ هەرچەندە ئەوە تەعبیرێکی ناتەندروستە، چونکە پێکهاتەکان خۆیان خاوەنى بڕیارى خۆیانن، بەڵام پێکهاتەکان بەپێی ئەزموونیان واى بۆ دەچن کە پارتى دیموکراتى کوردستان زیاتر لەوانى تر داکۆکیكار و پارێزەرى مافەکانیانە. ئەوان هاووڵاتیى ڕاستەقینە و ڕەسەنى ئەم هەرێمەن، بەڵام یەکێتیى نیشتمانى لەو نێوه‌نده‌وه‌ مەبەستى کەمکردنەوەى نفووزى پارتییە، بەڵام لە هەمان کاتدا نفووز و بەهاى پێکهاتەکانیش لە زەمینەى سیاسەتدا کەمتر دەبێتەوە و هەندێ لە دەستکەوتەکانیان دەکەوێتە مەترسییەوە و هەندێ جاریش دەکەونە بەر موزایەدەى سیاسی.
• خۆئامادەکردن بۆ سەرکردایەتیى بەرەیەک دژ بە هەژموونى پارتى لە هەرێم؛ لەو بارەیەیشەوە لێدوانى ڕاشکاوانەى هەردوو سەرکردەى سەرەکیی یەکێتى هەیە، کە ناوەرۆکەکەى ڕێگرییە لە هەژموونى پارتى بەسەر هەرێمی کوردستانەوە( 11 ). بەڵام بەپێی ئەزموونەکانى پێشوو، ئەگەر یەکێتى خۆى بەرەیەکى هەبووبێت، خۆى گەورەترین سوودى لێ کردووە و لایەنە هاوپەیمانەکانیشی کەمتر؛ ئەگەر لەگەڵ پارتی دیموکراتیش بووبێ، کەمێک کەمتر لە پارتى لێی سوودمەند بووە. کەواتە هەر بەرەیەک لەو بارەیەوە زیادکردنەوەى نفووزى ئەو حزبەیە و حزبەکانى تر کەمتر. ئەزموونى هەڵبژاردنى ئۆکتۆبەرى 2021ى پەرلەمانى عێراق زۆر نزیکە. ئەمە بەپێچەوانەى یەکگرتووى ئیسلامی، کە هەر هاوپەیمانێتییەکى کردبێ، تەنیا خۆى زەرەرمەندى یەکەم بووە و ئەوانه‌ی کە هاوپەیمانی بوون، لێی سوودمەند بوون.

کەواتە ئەوەندەى ناکۆکییەکانى نێوان لایەنەکان ئاڕاستەیە بۆ کەمکردنەوەى هەژموونى حزبێکی دیاریکراو لەسەر ئاستى هەرێم و عێراق بە بیانووى گێڕانەوەى هاوسەنگیى هێز بۆ کوردستان- ئەو پرۆسەیەیش زۆربەى لایەنە سیاسییەکانى تێوە گلاوە-، ئەوەندە مەبەست لێی کەمکردنەوەى گەندەڵی و گەشەپێدان و دابینکردنى بژێوی هاووڵاتیان و بەرەوپێشبردنى پرۆسە و ئەزموونى دیموکراسی نییە لە هەرێم. هەر بۆیە ئەوەى دەگوزەرێ جەنگى ئیرادە و ململانێی سیاسییە، نەک پێشبڕکێی دیموکراسی و پتەوکردنى بونیادەکانى حوکمڕانیی دروست لە هەرێمی کوردستان. هەر بۆیە توانا سیاسییە نیشتمانى و نەتەوەیییەکان لەو نێوەندەدا بەهەدەر چوون و پرۆسەى سیاسی لە گەمەیەکی سفریدا و لە بازنەیەکی داخراودا بێهوودە دەخولێتەوە.

نەخشەڕێگه‌ دروستەکە

لەو بارەیەوە دەکرێ ئاماژە بە چەند ڕەهەندێک بدەین، لەوانەیش:

• پەنابردنى لایەنەکان بۆ گفتوگۆیەکی ستراتیژیى نەتەوەیی بۆ گەیشتن بە ئەنجام، نەک گفتوگۆى تەکتیکی.
• لەبەرچاوگرتنى بەرژەوەندیى گشتى لە پێش بەرژوەندیى حزبایەتى؛ کە ئەمە خۆرەى ڕەفتارى سیاسیی زۆربەى حزبە سیاسییەکانى هەرێمە.
• پاراستنى پرۆسەکە لە هەڵدێر؛ ناکۆکییەکان ئەوەندە مەحاڵ نین چارەسەر نەبن، ئەگەر حزبە سیاسییەکان خۆپەرستیى خۆیان نەکەنە پێوەر.
• دەبێ حزبى سیاسیی کوردى لەوە تێ بگات کە پێشبڕکێی سیاسی و دیموکراسی بکات، نەک ململانێ و سەنگەرلەیەکترگرتن. حزبەکانى کوردستان دوژمنى یەکدی نین؛ هەڵقووڵاوی واقعی گەل و پرسەکەینه‌؛ ئەوانەى کە دوژمنن، یان تابوورى پێنجەمن لە ناوخۆ، یان دوژمنەکانن لەودیو سنوورى نیشتمانەوە.
• ئەنجامدانى خولی شەشەمی هەڵبژاردنى پەرلەمانى کوردستان بە هەمان شێوەى 2018، تا چیدی پرۆسە و ئەزموونەکە دوا نەکەوێ و پێگەى هەرێم لەسەر ئاستى نێودەوڵەتییش دووچارى لەرزین نەبێ و کەسێتیی مەعنەویشی لەکەدار نەبێ؛ تایبەت کە ئێستا بە شێوەیەکی ڕاستەوخۆ نەتەوە یەکگرتووەکان لەسەرخەتە و سەرپەرشتیشی دەکات.
• ئەوەندە خۆقاڵکردنەوە و ئاڕاستەکردنى سیاسەتى حزبی بۆ کەمکردنەوەى هەژموونى حزبێک لە هەرێم، زۆرێک لە تواناکان و بەرەوپێشچوونى هەرێمی بەهەدەر داوە. ئەوەى کە جێی نیگەرانییە لەو بارەیەوە ئەوەیە کە، ئایا ئەو هەژموونە زۆرێکی بە دیفاکتۆ و گەمەى دیموکراسی و هەڵبژاردن نەهاتووە؟ با گەمە و پرۆسەى دیموکراسی پێوەر بێت، نەک سیاسەتى حزبایەتى، کە دوور نییە هەندێکی بە ئاماژە و کاریگەریى لایەنەکانى دەرەوەى هەرێم بێت دژى ئەزموونەکە نەک حزبێکی دیاریکراو؛ بەڵام حزبێکی دیاریکراو دەکرێتە بیانوو.

ئەوەى کە زۆر جێی مشتومڕە، سیسته‌مى هەڵبژاردن و دەنگدانە. ڕاى لایەنەکان لەو بارەیەوە جیاوازه‌؛ هەر یەک لە پارتە سیاسییەکان لە ڕوانگەى دیدگاى تایبەتى خۆیەوە ئامانجى تایبەتى خۆى لە هەردوو سیستەمى هەڵبژاردن و دەنگدان دیاری کردووە، نەک پێداویستییەکى کۆمەڵگە و پرۆسە و ئەزمونى دیموکراسیی ئەم هەرێمە، کەواتە نەزعە حیزبییەکە زاڵە بەسەر بەرژەوەندیی گشتییدا، بەڵام پێ دەچێ ئەوەى کە لە بەرژەوەندیى هەرێم بێت، لەم شێوازانە تێ ناپەڕێ: ئەگەر باس لە دادپەروەریى دیموکراسییە، ئەوا دەبێت هەرێم یەک بازنە بێت و سیسته‌مى دەنگدانیش ڕێژەیی، تا حزبە بچووکەکان لە گەمە دیموکراسییەکەدا بمێننەوە. ئەگەر باس لەسەر کەمکردنەوەى هەژموونى حزبییە کە کۆمەڵگەى کوردستانی دووچارى شەتەک کردووە، ئەوا سیسته‌مى زۆرینەى تاکەکەسیی فرەبازنەیی باشە و، جەماوەر ئەو کەسە هەڵدەبژێرێ کە خۆى دەیەوێ؛ هەروەک ئەوەى پەرلەمانى بەغدا لە 2021، ئەگەر لایەنە سیاسییەکان لەو دوو بژاردەیە نەگەیشتنە ئەنجام، ئەوا بژاردەى سێیەم بۆ ژینگەى کوردستان و ئەو قۆناغە تا ڕاددەیەک گونجاوە؛ لە لایەک حزبەکان ڕازی دەکات، لە لایەکی تریش جەماوەر و کەسایەتییەکان، بەوەى کە خەڵک دەتوانن دەنگ بە حزبەکان و کەسایەتییەکان بدەن. ئەمەیش بە لاکردنەوەیەک ئەژمار دەکرێ بە لاى حزبە سیاسییەکاندا، کە قۆناغەکە هەستیارە و حزبە سیاسییەکان بەرژەوەندیى خۆیان لا مەبەستترە و نایانەوێ لە هەڵبژاردندا لە بەردەم جەماوەر لە سیفەتى سیاسیی خۆیان بکەون؛ ئەویش سیسته‌مى تێکەڵە، بەڵام کام جۆریان؟ کە ئەوەیش قسەى زۆرى دەوێت. چونکە حزبە سیاسییە بچووکەکان لەم سیسته‌مەدا زۆر بەئەستەم دەگەنە پەرلەمان، له‌به‌ر ئه‌وه‌ی چۆنێتیی دابەشکردنى بازنەکان تەحەکوم لە ئەندامانى حزبەکان بۆ گەیشتنە پەرلەمان دەکات. گرنگ بەرەوپێشبردنى ئەزموونى دیموکراسی و گەشەپێدان و دابینکردنى بژێوى ئاییندەى هەرێم و هاووڵاتییەکانیەتى، نەک جەختکردنەوە لەسەر خۆپەرستیى حزبایەتى. دەبێ پێوەر بەرژەوەندیى گشتى گەل و نەتەوە بێت. دژایەتیى یەکتر هیچ بەهایەکی نییە و بێجگە لە خۆیشمان و ئەزموونەکەمان کەسی دی لێی زەرەرمەند نییە و بەدەستى خۆمان دوژمنان ڕاپێچى ناوماڵی خۆمان دەکەین. دەبا وا نەکەین!

( 1 )  دەربارەى پەرلەمان، مێژووى هەڵبژاردن، ڕێکەوتى سەردانیکردن: 15/9/2022.

https://www.parliament.krd/about-parliament/history-of-parliament/

( 2 )   د. منذر الشاوی، الاقتراع السیاسی، ( منشورات العدالة، بغداد، 2001 )، ص11-29.

( 3 )  د. سردار قادر محى الدین، دور النمط التنظيمني الحزبي في عملية التحول الديمقراطي، مجلة جامعة التنمیة البشریة، العدد 2 لعام 2015، ص2-34.                     https://doi.org/10.21928/juhd.v1n2y2015.pp2-34            

( 4 )  kp، ئەنجامى ڕاپرسیی تایبەت بە هەڵبژاردنى پەرلەمانى کوردستان 2022، ڕێکەوتى سەردانیکردن: 15/9/2022.

https://kielection.files.wordpress.com/2022/01/d8b1d8a7d9bed8b1d8b3db8c-

( 5 )  ئیسماعیل حەمە عەلی خورماڵی، پارتە سیاسییەکانى باشورى کوردستان لە نێوان هەڵکشان و داکشاندا، چ1، چاپخانەى ناوەندى سارا، سلێمانی، 2020، ص34. هەروەها بۆ زانیاریى زیتر لەو بارەیەوە بنواڕە: د. ئارام نجم الدین برادۆستى، بەڕێوەچوونى پرۆسەى هەڵبژاردن بەکردەیی، چ1، چاپخانەى زانکۆى سەڵاحەدین، هەولێر، 2021، ص176-179.

( 6 )  میسون حەوێز محمد، ڕۆڵی پارتەکانى دەسەڵات لە هەرێمی کوردستان-عیراق لە پرۆسەى بەشداریی سیاسییدا هەڵبژاردنە پەرلەمانییەکانى خولی 3و4 بەنموونە، نامەى ماستەر، کۆلێژى زانستە سیاسییەکان، زانکۆى سەڵاحەدین، هەولێر، ص 218-220.

( 7 )  عەونى بەزاز، یاساى هەڵبژاردنى پەرلەمانى کوردستان و هەموارەکانى، چ1، بەڕێوەبەرایەتى کتێبخانەکان، هەولێر، 2016، ص6 و125.

( 8 )  درەو مێدیا،1329 دەزگای راگەیاندن لە هەرێمی كوردستان مۆڵەتیان وەرگرتووە، ڕێکەوتى سەردانیکردن: 16/9/2022.

https://www.drawmedia.net/page_detail?smart-id=3076

( 9 )  سۆران حوسێن، ناکۆکیی لایەنە سیاسییەکانی هەرێمی کوردستان لەبارەی یاسای هەڵبژاردن چییە؟ ڕێکەوتى سەردانیکردن: 16/9/2022.

https://www.rudaw.net/sorani/kurdistan/0908202225

( 10 )  kp، ئەنجامى ڕاپرسیی تایبەت بە هەڵبژاردنى پەرلەمانى کوردستان 2022، ڕێکەوتى سەردانیکردن: 15/9/2022.

https://kielection.files.wordpress.com/2022/01/d8b1d8a7d9bed8b1d8b3db8c-

( 11 )  قوباد تاڵەبانی: قەسەم بەخوا پارتی بە چاوی خۆی نایبینێت، ڕێکەوتى سەردانیکردن 16/9/2022.

https://www.youtube.com/watch?v=gq5yHzkVt7s