یاسین تەها، خوێندکاری دکتۆرا لە مێژووی ئایین و ئایینزاکان، هەروەها شارەزا لە کاروباری عێراق

هەرێمی كوردستان وەك بەشێك لە عێراقێكی فیدراڵی ئاڵۆز و ناسەقامگیر، بە كۆمەڵێك كێشەی كەڵەكەبووەوە پێی نایە ساڵی نوێ (2023). هەندێك لەم كێشانە، بەرماوە و درێژكراوەی ساڵانی ڕابردوون، هەندێكی تریشیان دەشێت زیاتر لە ئەمساڵدا پەرەسەندنی زیاتر بەخۆیانەوە ببینن. ئەم بابەتە هەوڵێكە بۆ هەڵوێستەكردن لەسەر ئەو كێشە هاوبەشانەی كە لە ئاسۆی ساڵی نوێدا هەن.

كێشەكانی هەرێم و بەغدا

لە ساڵی 2022 هەرەسهێنانی هاوپەیمانیی "انقاذ  وطن" بە سەرۆكایەتیی سەدر و بەشداریی پارتی و هاپەیمانیی سیادەی سوننە، بەخێرایی قەرەبوو كرایەوە بە دروستكردنی جێگرەوەیەك لە بەرەی چوارچێوەی هه‌ماهەنگیی شیعە و دوو هاوپەیمانێتی سوننە و دوو لایەنی كوردی بە ناوی "إدارة الدولة" ^([1]). لایەنی باشی ئەم هاوپەیمانییە نوێیە لەوەدا بوو كە، دیارترین ئەو هێزە شیعانەی تێدا بوو (جگە لە سەدر) كە خاوەن پێگە و نفووزی ڕاستەقینەن؛ ئەمە جگە لە دوو بەرەی سەرەكیی سوننە (سیادە و عەزم). ئەمەیش ڕێگەخۆشكەرە بۆ ئەوەی ئەگەر بڕیار و ئیرادە لە هەولێر و بەغداوە هەبێت، ئەوە كێشەكان بكەونە سەر ڕێگه‌ی چارەسەر. بەڵام ئەوەی جێگەی سەرنجە، پاش نزیكبوونەوەی وادەی ١٠٠ ڕۆژ لە تەمەنی حكوومەتی "محەمەد سوودانی"، هێشتا بەرەوپێشچوونی زۆر بنەڕەتی لە ڕەوشی پەیوەندییەكانی هەردوو لادا نییە كە لەسەر بنەمای چارەسەری ڕیشەییی هەندێك لە كێشەكان بێت. لە پاش سێ مانگ لە پێكهێنانی ئەو هاوپەیمانییەیش (إدارة الدولة) هێشتا حكوومەت و چوارچێوە سیاسییەكەی لە سێ دۆسیەی سەرەكیدا چەقیان بەستووە كە ئەوانیش بریتین له‌: جێبەجێكردنی ڕێككەوتنە سیاسییە دووقۆڵییەكان، پەسەندكردن و ڕەوانەكردنی بوودجە بۆ پەرلەمان و، یەكخستنی دیدی پشتیوانانی حكوومەت لەبارەی زۆر پرسی هەستیاری لە چەشنی هەڵوێست لە ئەمریكا و چۆنێتیی دابەشكردنی سامانە فیدراڵییەكان. ئەمەیش وا دەكات هەندێك لە چاودێران باس لە ئەگەری هەڵوەشانەوەی ئەم هاوپەیمانییە بكەن ^([2])، بەتایبەت كە ئێستا لە بەرە شیعییەكەیەوە گیرۆدەی ململانێی جەمسەرەكانی مالیكی و خەزعەلییە^([3]؛؛ لە بەرە سوننەكەیشییەوە هەر دووچاری پەرتەوازەیی و داخوران بووەتەوە و پەیوەندیی جەمسەرەكانی ڕووی لە ئاڵۆزیی زۆرە و جارجارە ناكۆكییەكانی تا ئاستی "شەڕە جنێوی ناشرین"یش دەڕوات^([4]).

لە بەرنامەی کاری حكوومەتی نوێدا ماوەی شەش مانگ بۆ یەكلاكردنەوەی دوو یاسای گرنگ دانراوە، كە ئەوانیش یاساكانی نەوت و گاز و یاسای دادگه‌ی فیدراڵییە^([5])؛ بەڵام نیوەی ماوەی دیاریكراو تێپەڕی كردووە بەبێ ئەوەی بەرەوپێشچوونی گەورە هەبێت لەبارەی ئەو دوو یاسایە كە گرنگیی زۆریان لە خستنەسەرپێی پەیوەندییەكانی هەولێر و بەغدا هەیە. ئەمەیش بە مانای مانەوەی چارەسەرە كاتی و كورتمەوداكانە وەك تاقە بژاردە، لە كاتێكدا ئەم چارەسەر كاتییانە ئۆقرەیی و دڵنیاییی سیاسی و ئابووریی لێ ناكەوێتەوە؛ هەروەها دەبێتە هۆی ئەوەی هەرێم هەر بەبێ بوودجەی جێگیر بمێنێتەوە كە ئەمەیش ناتەبایە لەگەڵ حوكمڕانیی هاوچەرخ و تەندروست و، هەر بەم هۆیەیشەوە تێپەڕاندنی بوودجەی فیدراڵی لە وادەی خۆی دوا كەوتووە^([6]). لە لایەكی تریشەوە مانەوەی دادگه‌ی فیدراڵی بە هەمان پەیكەری كۆن وای كردووە، هەولێر و بەغدا زۆر جار  لە گرژی و كێشمەكێشدا بن لەگەڵ لێكەوتەكانی بڕیاری دادگه‌ی فیدراڵی كە زەقترینیان لە دوو ساڵی ڕابردوودا بۆ ڕەتكردنەوە و هەڵوەشاندنەوەی یاسای نەوت و گازی هەرێم دەچووە.

تەرازووی هێز لە بەغدای پایتەخت

هەرچەندە نزیكەی سێ مانگ بەسەر پێكهاتنی حكوومەتی سوودانی گوزەری كردووە، بەڵام هێشتا شوناسی ڕاستەقینەی ئەو حكوومەتە و بنكە ڕاستەقینەكەی جێگەی مشتومڕە و، چاوەڕوان دەكرێت یەكلاكردنەوەی ئەمەیش لە سەرەتای 2023دا بێت. یەكێك لە كۆڵەكەكانی حكوومەت كە "بزووتنەوەی عەسائیب"ە، پێی خۆشە ناو بنرێت حكوومەتی بەرگری (المقاومة) ^([7])؛ لە دەرەوەی ئەم پێكهاتە سیاسییەیش گرووپە چەكدارەكانی وەك "كەتیبەكانی حزبوڵڵا" و " ئیمام عەلی" و... هەمان بۆچوونیان هەیە. ئەمەیش لێكەوتەی سیاسی و ئابووریی زۆری دەبێت لە بەرامبەر وڵاتانی ڕۆژاوا و ئەمریكا و، قەیرانی ئەم دوایییەی دۆلار یەكێك لە لێكەوتەكانی، هەوڵی ڕۆیشتن بەرەو ئەو ئاراستەیە. بەرامبەر بەم جەمەسەرە شیعەیەیش هەندێكی تر لە هێزەكانی ئەم پێكهاتەیە لە بارگرانییەكانی خۆساغكردنەوە بەسەر ئێراندا تێ دەگەن و زیاتر لەگەڵ پاراستنی هاوسەنگیدان لە نێوان بەرەكانی ئەمریكا و ئێران.

زاڵبوونی هەژموونی ئێرانی بەو جۆرەی هەندێك لە لایەنەكانی چوارچێوەی هه‌ماهەنگیی شیعە دەیانەوێت، ئەگەر سەر بگرێت، لێكەوتەی جۆراوجۆری لەسەر هەرێمی كوردستان دەبێت؛ یەكێك لەوانە ئەگەری خراپبوونی باری دارایی و ئابووریی عێراقە كە دانیشتووانی هەرێمیش دەگرێتەوە؛ بەو پێیەی بەهای دینار و دۆلار فیدراڵییە، هەروەها دەرفەتی گێچەڵپێكردنی گرووپەكانیش بە سیما و دیاردە نائێرانییەكان لە عێراق و كوردستاندا زیاتر دەكات. بەڵام هاوكات لەگەڵ ئەم سیناریۆیە، ئەگەرێكی دووەم هەیە لەبارەی گەڕانەوەی ئیدارەی بایدن بۆ ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست سەرباری سەرقاڵییەكانی لە چین و ڕووسیا و لە ڕۆژهەڵاتی ئاسیا. ئەم ئەگەرەیش كە لە ناوەندە میدیایییە ئەمریكییەكان ئاماژەی پێ كراوە^([8])، یەكێك لە هاندەر و پاساوەكانی، گرنگیدان دەبێت بە عێراق و لەم حاڵەتەیشدا هەرێمی كوردستان سوودمەند دەبێت، چونكە باڵانسی هێز لە نێوان ئەم دوو زلهێزەدا لە وڵات جارێكی تر دەگەڕێتەوە و عێراق بەتەواوی نابێتە پاشكۆیەكی ئێرانی.

لەسەر ئاستی ناوخۆییی عێراقیش باوەڕ وایە 2023 ساڵی گەڕانەوەی سەدرییەكان بێت بۆ سەر شانۆی سیاسیی عێراق، هەر هیچ نەبێت لە دەروازەی هەڵبژاردنی ئەنجومەنی پارێزگاكانی عێراقەوە كە لە ئێستاوە ئامادەكاریی بۆ دەكرێت لە ئۆكتۆبەری 2023 بەرێوە بچێت^([9]). بەر لە دەستپێكردنی هەڵمەتەكانی هەڵبژاردنیش سەدرییەكان ڕۆژی هەینی (12ی كانوونی دووەمی 2023) نوێژێكی هەینیی "یەكگرتوو"یان لە بەغدای پایتەخت و شارەكانی تری عێراق ئەنجام دا (جگە لە بەسرە)؛ ئەمەیش وەها لێك دراوەتەوە كە دەسپێك و ئامادەكاری بێت بۆ گەڕانەوەی سەدرییەكان بۆ سەر گۆڕەپانی سیاسی لە دەروازەی نوێژی هەینییەوە چونكە ئامادەكارییەكان جۆش و خرۆشی سەدرییەكانی بەرز كردەوە؛ لە بەرامبەریشدا بووە مایەی نیگەرانی بۆ هێزەكانی چوارچێوەی شیعە^([10]).

 لە ئەزموونی نوێژەكەیشەوە دەركەوت جەماوەری سەدر هیچ باكیان بە بڕیارە كتوپڕ و به‌پەلەكانی ڕێبەرەكەیان نییە كە دەشێت گورزی لێ دابن؛ هەر كاتیش موقتەدا بیەوێت بەكەیفی خۆی جووڵەیان پێ دەكات و سەرمایە كۆمەڵایەتی و بنكە جەماوەرییەكەی هەروەك خۆیەتی. هەندێك بۆچوونیش پێیان وایە تێپەڕبوونی 100 ڕۆژ بەسەر تەمەنی حكوومەتی سوودانی و كۆتاییهاتنی پاڵەوانێتیی جامی كەنداو، پاساوێكی بەجێن بۆ گەڕانەوەی سەدرییەكان بۆ شانۆی سیاسی^([11]).

تێكڕای ئەم ئەگەر و گۆڕانە چاوەڕوانكراوانەیش لە بەغدا بە شێوازی جۆراوجۆر كاریگەرییان لەسەر هەرێمی كوردستان دەبێت، بەتایبەت ئەگەر سەدرییەكان دەرفەت بقۆزنەوە و ناڕەزایی دژی حكوومەتی چوارچێوەی شیعە بەرپا بكەن، ئەوە چارەسەركردنی كێشەكانی نێوان بەغدا و هەولێر لەپێشنەی گرنگیدانی حكوومەت نابن و، ئەم ئەزموونەیش لە سەردەمی عادل عەبدولمەهدی پێشینەی هەیە كە خۆپیشاندانەكانی تشرینی 2019 نەیهێشت لەگەڵ حكوومەتی هەرێم ڕێككەوتنەكەی تەواو بكات.

مەترسیی تیرۆر

بە گوێرەی هەندێك هەڵسەنگاندنی ئەمریكی، پڕۆژە جیهانییەكەی داعش بە سەرکردایەتییەکی ناوەندگەرایییەوە وەک خۆی بەردەوامە، جگە لەوەیش پێ دەچێت بەردەوام بێت؛ ئەمەیش مەترسییە بۆ سەر كۆمەڵگه‌ ناوخۆیییەكانی عێرق و سووریا^([12]). ئەم هەڵسەنگاندنە پشتئەستوورە بەو داتایانەی باس لەوە دەكەن سەرباری ئەوەی داعش دەیان سەرکردەی باڵای لە ماوەی سێ ساڵی ڕابردوودا لەدەست داوە، بەڵام بەردەوامە لە سەرکردایەتیکردنی یاخیبوون لە عێراق و سووریا؛ هەروەها سەرۆکایەتیی تۆڕێکی جیهانیی یەکگرتوو دەکات كە تا  ئەفریقا درێژ بووەتەوە. جگە لەوەیش پێكهاتە جۆراوجۆرەكانی داعش بەئاسانی سەركردەی نوێیان قبووڵ کردووە لە جێگەی ئەوانەی كوژراون؛ هەروەها هەست بە نیشانەکانی دابەشبوون یان هەڵوەشانەوە ناکرێت لەناو لق و تۆڕەکانی ڕێکخراوەکەدا. لەژێر سەرکردایەتیی نوێیشدا، ڕێكخراوەكە هەر پابەندە بە ئامانجە درێژخایەنەکەیەوە کە بریتییە لە دامەزراندنی "خەلافەتی ئیسلامی"؛ بۆ گەیشتن بەم ئامانجەیش یەکێک لەو میکانیزمە سەرەکییانەی بۆ هەڕەشەکردن بەکاری دەهێنێ، میدیاکەیەتی. لە دەرەوەی تۆڕەكانی ئینترنێتیش كەڵك لە ناوچە فشۆڵ و لاوازەكانی عێراق و سووریا وەردەگرێت، شتێكی ڕوونیشە كە بەشێك لەو كۆمەڵگه‌یانەی تەماسیان لەگەڵ داعش هەیە لەسەر سنووری هەرێمی كوردستان و لە ناوچە جێناكۆكەكانی نێوان هەرێم و بەغدان، بەشێكی زۆرییش لەو دانیشتووانە كوردن.

بەرەنگاربوونەوەی مەترسیی داعش لە دووو ڕێگه‌وە دەكرێت: یەكەمیان بەهێزكردنی هەماهەنگییە لە نێوان حكوومەتی هەرێم و بەغدا؛ دووەمیشیان پەرەپێدان و بەهێزكردنی هێزە ئەمنییەكانی كوردستانە، بەتایبەت پێشمەرگە. بژاردەی یەكەم، گیرۆدەی چەقبەستنی پەیوەندییەكانی حكوومەتی هەرێم و بەغدایە، كە هێشتا دیلی بەدگومانی و سستی و خاوەخاوە بەهۆی زۆر هۆكارەوە؛ دووەمیشیان بەهۆی ناكۆكییە ناوخۆیییەكانی "پارتی" و "یەكێتی"یەوە دووچاری مەترسی بووەتەوە و بە ڕای ئەوانەی شارەزان، "یەكخستنەوەی هێزەكان كارێكی قورسە؛ ئەمەیش بەهۆی زاڵبوونی بیركردنەوەی حزبایەتی بەسەر هێزەكان." ئەم شارەزایانەی ڕەوشی پێشمەرگە، زۆر گەشبین نین بە زەمینەسازییەكان چونكە "ئاسان نابێت ئه‌و هێزانه‌ی سه‌ر به‌ یه‌كێتی و پارتین بیركردنه‌وه‌یان بگۆڕێت و بكرێن به‌ هێزێكی نیشتمانی"^([13])؛ ئەمە لە كاتێكدا كە سەرچاوە پەرلەمانییەكان باس لەوە دەكەن ئەمریکا هەڕەشەی ڕاگرتنی هەموو هاوکارییە سەربازی و لۆجستییەکانی بۆ هێزی پێشمەرگە کردووە لە ئەگەری یەکنەخستنەوەی ئەو هێزانە لە چوارچێوەی هێزێکی نیشتمانیی یەکگرتووی سەر بە وەزارەتی پێشمەرگە. هەروەها هاوپەیمانیی نێودەوڵەتی جەخت لەسەر کەمکردنەوەی ژمارەی ئەو هێزانە دەکاتەوە، کە هاوکاریی دارایی و مووچەکانیان بووەتە بارگرانی لەسەر وەزارەتی پێشمەرگە^([14])؛ هەروەها ئەم بابەتەیش یەكێك بووە لە تەوەرەكانی گفتوگۆی دوا سەردانی تیمی ئەمریكا بۆ هەرێمی كوردستان بە سەرۆكایەتیی "برێت مەكگۆرك" لەگەڵ سەرۆكایەتیی هەرێمی كوردستان^([15]). ئەم چاكسازی و یەكخستنەوە دواخراوەیش، یەكێكە لە ئاڵنگارییەكانی بەردەم حكوومەتی هەرێم لە 2023، بەو پێیەی تەبایی و ئیرادەی سیاسی و كاری هاوبەشی زۆری پێویستە و، بەبێ زەمینە جێبەجێبوونی لەسەر ئەرزی واقع ئەستەمە.

كێشەی هەڵبژاردن و شەرعیەتی پەرلەمان

سەربارەی ئەوەی ئاماژەكان لەسەر ئەوەن هەڵبژاردنی پێشوەختە لە حكوومەتی سوودانیدا ئەگەرێكی قورس و زەحمەتە^([16])، بەڵام هەر ئەگەرێكی كراوەیە لە عێراق، چونكە لە كارنامەی حكوومەتدا چەسپێنراوە و لە كاتی گرژیدا دەرچەی دەربازبوونە. هەڵبژاردنی پارێزگاكانیش خواست و داوای زۆری سیاسی و حزبیی لەسەرە بۆ پایزی داهاتوو، بەڵام لە كوردستان وێڕای درێژكردنەوەی تەمەنی پەرلەمان بۆ ماوەی ساڵێك، ئاسۆیەكی ڕوون بۆ سازكردنی هەڵبژاردنی خولی شەشەمی پەرلەمان لە ئارادا نییە. ئەمەیش پەڵە و كێشەیە بۆ ئەزموونی دیموكراسی لە هەرێم بەراورد بە عێراق كە لە ڕووی ڕواڵەت و ڕووكەشەوە پابەندە بە وادە دەستوورییەكان.

پێشهاتێكی تری نوێ لەم بوارەدا هاتنەسەرخەتی دادگه‌ی فیدراڵییە كە بڕیارە لە كۆتاییی ئەم مانگە (31/ 1/ 2023) دانیشتنێكی تری دادبینی بۆ ئەو سكاڵایانە بكات كە لەبارەی نادەستووریبوونی درێژكردنەوەی تەمەنی پەرلەمانەوە پێشكەش كراون^([17]). سیناریۆ چاوەڕوانكراوەكانی بڕیاری دادگاكەیش لە سێ حاڵەتدا خۆی دەبینێتەوە كە بریتین لە ڕەتكردنەوە و هەڵوەشاندنەوەی یاسایییانەی درێژكردنەوەی تەمەنی پەرلەمان. ئەمەیش بە مانای دروستبوونی بۆشاییی یاسایی و گورز بۆ پرۆسەی سیاسیی كوردستان دێت، یان سەرزەنشتكردنی یاسای درێژكردنەوە لە ڕووی پڕەنسیپەوە و پەسەندكردنی تێپەڕاندنی لەبەر ناچاری، یان بەیاسایی وەرگرتنی درێژكردنەوەكە وەك ئەوەی كراوە. لە دوو بژاردە چاوەڕوانكراوەكەی دواییشدا هیچ لەو ڕاستییە ناگۆڕێت كە درێژكردنەوە بژاردەیەكی خوازراو نییە بۆ سیسته‌می سیاسیی كوردستان كە ئەزموونی یەكەم هەڵبژاردنی لە عێراقدا دەگەڕێتەوە بۆ ساڵی 1992؛ هێندەیش بەسە ئاماژەی پێ بكرێت كە یاساكە (12 / 2022) لە "ڕۆژنامەی وەقایع" بەبێ ئیمزای هیچ یەك لە سەرۆكایەتییەكانی هەرێم و پەرلەمان بڵاو كراوەتەوە و پەنا بۆ تێپەڕبوونی ماوەی یاسایی براوە پاش دەنگدان لەسەر یاساكە^([18])، وەك گوزارشتێك لە بێزاری لەو قەیرانەی بۆ پرۆسەی سیاسیی هەرێم دروست بووە.

ژمارەی دانیشتووان و گرفتەكانی پەرەپێدان

مەترسییە سەرەكییەكانی سەر عێراق بە گوێرەی خەمڵاندنی دەزگه‌ی ئاسایشی نەتەوەییی عێراق، جگە لە تیرۆر، زیاتر ماددەی هۆشبەر و گۆڕانی كەشوهەوا و دیاردەی گەندەڵین^([19])، بەڵام لە پەنا ئەمانەیشدا هەندێك پێشهات و ئاڵنگاریی تر هەن كە لەگەڵ هەرێمی كوردستاندا هاوبەشن؛ لەوانەیش: هەڵكشانی ژمارەی دانیشتووان و لەگەڵ ئەوەیشدا هەڵكشانی ڕێژەی بێكاری و لاوازیی ژێرخانی ئابووری. 

بە گوێرەی خەمڵاندنەكانی وەزارەتی پلاندانان، لە ئێستادا دانیشتووانی عێراق 42 ملیۆنیان تێ پەڕاندووە. ئەگەرچی ئەم ژمارە فەرمییە جێگەی متمانە نییە چونكە پشتئەستوور نییە بە ئامار، بەڵام ئەوە یەكلایییە كە ژمارەی لەدایكبووە تۆماركراوەكانی ساڵانە لە 2020 بەدواوە لە ملیۆن زیاترە و، پار (2022) لە سەروو 1.3 ملیۆن منداڵەوە بووە^([20]). ئەم زیادبوونە زۆرەیش كە بە ڕێژەی (2.5%)ە و گەر بەردەوام بێت، لە 2030 دانیشتووانی عێراق دەگەیەنێتە 50 ملیۆن كەس^([21])؛ كێشە و بارگرانیی زۆری ئابووری و ستراتیژی دروست دەكات كە یەكێكیان پەروەردەیییە، چونكە كەرتی پەروەردە گیرۆدەی لاوازی و داڕمانی ژێرخان و خراپیی ژینگەی خوێندنە. ئەم حاڵەتە بۆ كوردستانیش هەمان شتە كە لە ئێستادا بە گوێرەی ئاماری ڕەگەزنامەی هەرێم، شەش ملیۆن و 300 هەزار كەسی تێ پەڕاندووە^([22]).

 ئەگەرچی جیاوازییەك هەیە لە ناوەندی لەدایكبوون و ناوەندی خێزان لە نێوان هەرێمی كوردستان و پارێزگاكانی ناوەڕاست و باشوور، بەڵام شارەزایان كۆكن لەسەر ئەوەی هەموو زیادبوونێكی دانیشتووان، پێویستە هاوتەریب بێت لەگەڵ پەرەسەندنی ژێرخان و ئامادەكاری بۆ ڕەخساندنی هەلی كار. لەم ئاڵنگارییەیشدا بەغدا و هەرێم هاوبەشن و ساڵانە ڕێژەی نەوە تازە و نوێیەكان زیاتر دەكات و چاوەڕوانیی ئەوانەیش بۆ هەلی كار بە هەمان شێوە، له‌ حاڵه‌تی چارەسەرنەكردنیدا ئەگەری تەقینەوەی كۆمەڵایەتی و دروستبوونی ناڕەزایەتی هەیە، بەتایبەت كە بە گوێرەی هەندێك لە ئامارەكان ڕێژەی هەژاری لە عێراق لە ساڵی نوێدا دەكاتە 10 ملیۆن كەس كە ڕێژەی دەوروبەری 25%ی دانیشتووان دەكات و لە هەندێك پارێزگای باشووری عێراق دەگاتە 50%ی دانیشتووان بەرامبەر 10%ی دانیشتووانی پارێزگاكانی هەرێمی كوردستان بە گوێرەی ئامارە فەرمییەكان؛ هێڵی هەژارییش بۆ هەر تاكێك لە مانگێكدا بە 115 هەزار دینار دیاری كراوە كە ئەویش بەهۆی بەرزبوونەوەی بەهای دۆلارەوە، لە مەترسیی گەورەدایە^([23]).

پوختە و پێشنیار

لە ساڵی نوێدا عێراق و هەرێمی كوردستان لە بەردەم كۆمەڵێك ئاڵنگاریی هاوبەشی سیاسی، یاسایی، ئەمنی و ئابووریدان؛ بەشێك لەم كێشانە درێژكراوەی كێشەكانی ساڵی ڕابردوون، بەشەكەی تریان لێكەوتە و بەرەنجامی پەرەسەندنی سیاسی و كۆمەڵایەتی و ئەمنی و دیمۆگرافیی وڵاتەكەن و هەندێكیشیان مەحكوومن بە گۆڕانكارییە سروشتییەكان. لە حكوومەتی نوێی عێراقدا بە سەرۆكایەتیی محەمەد شیاع سوودانی، دەرفەت هەیە بۆ گەیشتن بۆ چارەسەری هەندێك لەو كێشانە و بۆ دروستكردنی كاری پێكەوەیی بە مەبەستی بەرەنگاربوونەوەی مەترسی و ئاڵنگارییە دوورمەوداكان؛ بەڵام لە بەرامبەر ئەمەیشدا لەمپەر و ڕێگر و مەترسی هەن كە سەرەكیترینیان فاكتەری كاتە، چونكە لە ئەزموونەكانی پێشوودا دروستكردنی هەماهەنگی بەهۆی دواكەوتن و پێشهاتی گەورەترەوە لەبار چوون؛ دەكرێت لەم خولەدا ڕێگه‌ لە دووبارەبوونەوەی ئەو حاڵەتە بگیرێت، ئەگەرنا دۆخەكە لە هەردوو لا لە زۆر بوار و لایەنەوە بەناسەقامگیر دەمێنێتەوە، كە سەركیترینیان دارایییە.  

([1])  https://bit.ly/3XtvRKy

([2])  https://bit.ly/3W8RjDC

([3])  https://www.aljarida.com/article/11287

([4])  https://bit.ly/3w7nj0f

([5])  https://www.ina.iq/168772--.html

([6])  https://bit.ly/3QOO4A7

([7])  https://bit.ly/3QGf4lt

([8])  https://bit.ly/3QXE8EN

([9])  https://bit.ly/3Wgj4dA

([10])  https://www.youtube.com/watch?v=laeWTI2UBQE&t=375s

([11])  https://bit.ly/3XRfo3h

([12])  https://bit.ly/3WcWToE

([13])  https://www.youtube.com/watch?v=xgxDkI73Df0

([14])  https://bit.ly/3CQEdUK

([15])  https://bit.ly/3XxxKqh

([16])  https://bit.ly/3QKXPiQ

([17])  https://bit.ly/3ZwYf0a

([18])  وەقایعی كوردستان، ژمارە 293، 2/ 11/ 2022 لا 1.

([19])  https://alrafidaincenter.com/ar/4142

([20])  https://bit.ly/3kkFGfH

([21])  https://www.ina.iq/171458--.html

([22])  https://bit.ly/3Xxw8MD

([23])  https://bit.ly/3GMHDc9