یاسین تەها، خوێندکاری دکتۆرا لە مێژووی ئایین و ئایینزاکان، هەروەها شارەزا لە کاروباری عێراق

دەسپێك

ڕێككەوتنی هێزەكانی چوارچێوەی شیعی لەگەڵ دوو هێزە حوكمڕانەكەی هەرێمی كوردستان و هاوپەیمانیی سیادەی سوننە (خەنجەر و حەلبووسی)، بەشێك بوو لە پێداویستییەكانی تێپەڕاندن و خستنەسەرپێی حكوومەتی "چوارچێوەی هه‌ماهەنگیی شیعی" بە سەرۆكایەتیی "محەمەد شیاع سوودانی" لە كۆتایییەكانی ئۆكتۆبەری 2022، پاش ئەوەی توانییان سەدر بخەنە دۆخێكەوە كە لە پرۆسەی سیاسی بكشێتەوە و گۆڕەپانەكەیان بۆ چۆڵ بكات و دەستبەرداری حكوومەتی زۆرینە بێت لە دەرەنجامی شەڕی خوێناویی لایەنگرانی و چەكدارە شیعەكان لە ناوچەی سەوزی بەغدا (كۆتاییی ئابی 2022). ئەم ڕێككەوتنانە كە بە پاكێجی جیاجیا كراون، دواتر بوونە هەوێنی دروستكردنی هاوپەیمانیی هەمەچەشنی "ئیدارەی دەوڵەت" بۆ زۆرینەی هێزە سیاسی و پەرلەمانییەكانی هەرسێ پێكهاتەكە (شیعە، سوننە، كورد). هەندێك لە بڕگەكانی ئەو ڕێككەوتنانەیش بەدەق خراونەتە بەرنامەی كاری حكوومەت و هەندێكی تریان خشتەی كاتییان بۆ دانراوە؛ بەڵام پاش تێپەڕبوونی شەش مانگ لە تەمەنی حكوومەت، ئێستا هەندێك لە لایەنە سەرەكییەكانی ناو چوارچێوەی شیعە، پەشیمانن لەو گفت و بەڵێنانەی داویانە بە هێزە سوننەكان و بەنیازن جێبەجێی نەكەن. ئەم شرۆڤەیە لەبارەی هۆكاری ئەو پەشیمانییە و لێكەوتەكانی لەسەر پرۆسەی سیاسی و لەوانەیش پەیوەندی و مامەڵەی شیعە لەگەڵ هەرێمی كوردستان هەڵوێستە دەكات.

مەرج و داواكارییەكانی نوێنەرانی سوننە

هاوپەیمانیی سیادەی سوننە كە لە یەكگرتنی پەرلەمانتارەكانی خەمیس خەنجەر (14 كورسی) و محەمەد حەلبووسی، سەرۆكی پەرلەمان (39 كورسی) پێك دێت و لەگەڵ نوێنەرە سوننەكانی تر دەگەنە 71 كورسى([1])، بەر لەوەی تووشی جیابوونەوە و ناكۆكیی ناوخۆییی توند ببنەوە، كۆمەڵێك داواكاری و پێشمەرجی هاوبەشیان هەبوو لە دەسپێكی پێكهێنانی حكوومەتی محەمەد شیاع سوودانی (ئۆكتۆبەری 2022). ئەم داواكارییانەیش كە كرانە مەرجی بەشداری لە حكوومەت، زەقترینیان بریتی بوون لە: ئاشکراکردنی چارەنووسی بێسەروشوێنەکانی ناوچە سوننەكان، گەڕاندنەوەی ئاوارەکان بۆ ناوچەكانی خۆیان، قەرەبووکردنەوەی زیانلێكەوتووانی پرۆسە سەربازییەكان، کۆتاییهێنان بە دۆسیەی لێپرسینەوە و دادگەری (ڕیشەكێشكردنی بەعس)، كە وەك شمشێرێك خراوەتە سەر گەردنی كەسایەتی و فیگەرەكانی سوننە، هەروەها دەركردنی لێبووردنی گشتی بۆ هەموو ئەو کەسانەی بێتاوانن لە زیندانەکانی عێراق([2]) كە بەشی زۆریان سوننەن و بەپێی ماددەی 4ی بەرەنگاربوونەوەی تیرۆر حوكم دراون. ئەم مەرج و داواكارییانەیش بەشێك بوون لە هەڵمەت و گفتی هێزە سیاسییە سوننەكان لە پارێزگاكانی خۆیان لە هەڵبژاردنی ئۆكتۆبەری 2021؛ سەرجەمیشیان گرنگیی زۆریان هەیە بە لای بنكە جەماوەرییەكانی سوننەوە. جگە لەم مەرجانەیشی كە سەرەكین، هێزە سوننەكان خوازیار و پێداگری ئەوەیش بوون بڵاوبوونەوەی هێزەكانی حەشدی شەعبی لە شار و بنكە سوننەكان كۆتاییی پێ بهێنرێت كە هەندێك بە "داگیرکردن" ناوی دەبەن و لە پاش كۆنترۆڵكردنەوەیان لە دەستی داعش (2014_2017)، بووەتە ئه‌مری واقع و بەم هۆیەیشەوە هەندێك شار بوونەتە محەڕەمە لە سوننەكان وەك "جرف الصخر" و عۆجە و "العویصات" و هەندێك ناوچەی تری شارەكانی تری سەڵاحەددین و ئەنبار و نەینەوا و دیالە([3]).

هەر پەیوەست بە داواكارییەكانی سەرەوە، هێزە سوننەكان هەندێك داواكاریی تریان لە دانوستانەكاندا زەق كردووەتەوە لەگەڵ شیعەكانی چوارچێوەی هەماهەنگی كە لە هەموو كابینەكانی پێشوودا هەیانبووە، لەوانەیش: هەموارکردنەوەی یاسای بەرەنگاربوونەوەی تیرۆر كە بووەتە پاساوی دەستگیركردنی هەزاران كەس لەناوچە سوننەنشینەكان لەسەر بنەمای سكاڵای قینلەدڵانە، هەروەها لەژێر ناونیشانی قەرەبوو و ئاوەدانكردنەوەیشدا چاویان لەسەر بوودجەی تایبەت بوو بۆ ئاوەدانکردنەوەی پارێزگا وێرانەكانی جه‌نگی داعش([4]) كە سوودی دارایی و سیاسییشی تێدایە بۆ هێزە سیاسییە سوننەكان. 

هەر بەپێی ئەو دزەكردنانەیشی هەن، جگە لە هەموو ئەو خواست و مەرجانەی سەرەوە، ڕێككەوتنی هێزە سوننەكان لەگەڵ چوارچێوەی شیعی لەناو بازنەی هاوپەیمانیی "ئیدارەی دەوڵەت"، چەند شتێكی تری بۆ زیاد كراوە، لەوانەیش هەڵوەشاندنەوەی مۆڵەتی ئەمنی بۆ هاووڵاتیانی ئەو ناوچانەی لە چنگی داعش ڕزگار كراون؛ لەمەیش هەستیارتر شمولكردنی بێسەروشوێنكراوەكانی سوننەیە بە یاسای قوربانیانی تیرۆر. ئەو كاتەیشی كە هێزە سوننەكان ئەم مەرجانەیان دەخستە بەردەم لایەنەكانی چوارچێوەی هه‌ماهەنگی، شیعەكان پێویستیی زۆریان بە ڕێككەوتن هەبوو لەگەڵ كورد و سوننە بۆ ئەوەی كۆتایی بە "بنبەستی سیاسی" بهێنن و بەخێرایی بۆشاییی سەدر پڕ بكه‌نه‌وه‌ و ڕكابەرەكەیان بخەنە گۆشەیەكی تەنیا و ئیحراجەوە. هەر لەبەر  ئەمەیش بەخێرایی و بەزارەكی ڕازی بوون لەسەر داواكارییەكانی سوننە و، كردیانە گفت لەسەر خۆیان، لەوانەیش: هەمواركردنەوەی یاسای لێبووردنی گشتی، دوورخستنەوەی هێزەكانی حەشد لە شارەكان و جێگرتنەوەیان بە سوپا و، تەرخانكردنی بوودجە بۆ ئەو ناوچە سوننانەی كە لە جه‌نگی داعشدا وێران ببوون([5]). لەبارەی هەندێكی تر لەو داواكارییانەوە، محەمەد سوودانی لە دیمانەیەكی تەلەڤزیۆنیدا ڕای گەیاند، كە هەندێك لەوانە "داواكارییەك نین جێبەجێكردنیان مەحاڵ بێت."([6])

سڕكردنی داواكانی سوننە و هەڵوێستی هێزە شیعەكان

پاش پێكهێنانی حكوومەتی سوودانی (27ی ئۆكتۆبه‌ری 2022) و تێپەڕبوونی زیاتر لە 100 ڕۆژ بەسەر دەستبەكاربوونیدا، وردە وردە سڕكردن و فەرامۆشكردنی داواكاری و پێشمەرجەكانی نوێنەرانی هێزە سوننەكانی بەشدار لە هاوپەیمانیی "ئیدارەی دەوڵەت" دەستی پێ كرد و دەركەوت؛ كێشەكەیش ئەو كاتە، بوو بە جێگه‌ی باس و خواس كە كۆمەڵێك كەسایەتیی سیاسی و پەرلەمانتاری سوننە ئاماژەیان بەوە دا پابەندی بە جێبەجێكردنی هەندێك دۆسیەوە نییە و هیچ گەرەنتییەكیش لە ڕێككەوتنەكەدا نییە لایەنی بەرامبەر (چوارچێوەی شیعی) پابەند بكات بە جێبەجێكردنیان([7]). هاوكات لەگەڵ ئەمەیشدا هەندێك لایەنی شیعەی ناو هاوپەیمانییەكەیش بەئاشكرا كەوتنە دروستكردنی بەربەست و، هەڕەشەی ڕاگرتن و پەكخستنی ڕێككەوتنەكەیان كرد لەگەڵ هێزە سیاسییەكانی سوننە، لە كاتێكدا كەمتر بە لای ڕێككەوتنی شیعە و لایەنە كوردییەكاندا دەچن و ئەوە بە كێشەی زۆر گەورە نابینن، بەپێچەوانەی سەردەمی كازمی (2020_2022) و پێشتریش هی عەبادییەوە (2014_2018)([8]). لەم نێوه‌یشدا ئەمینداری بزووتنەوەی عەسایب قەیس خەزعەلی كە حزبەكەی یەكێك لە كۆڵەكە ڕاگرەكانی كابینەی سوودانییە لەناو چوارچێوەی شیعی، نزیكەی شەش مانگ پاش پێكهێنانی حكوومەت نەیشاردەوە كه‌، ڕاستە هەندێك لە بڕگەكانی ڕێككەوتنەكەیان لەگەڵ سوننە "نیشتمانین" بەڵام هەندێكی تریان "ناواقعین"! لە خستنەڕووی وردەكارییەكانیشدا جەختی لەوە كردەوە هیچ بەنیاز نین یاسایەكی تایبەت بە لێبووردنی گشتی دەربكەن بۆ گیراوەكان و، تەنیا بڕگەیەك لە یاسای پێشوو بە هاوكاریی ئەنجومەنی دادوەری هەموار دەكەنەوە.

سەبارەت بەوانەیشی بێسەروشوێنن وتی: "هەندێكیان لەگەڵ داعش ڕۆیشتوون" و جەختی كردەوە كە شیعەكان بێسەروشوێنیان زیاترە لە سوننەكان. بۆ ئاوارەكانیش پێداگریی كرد "پێویستە تێوەگلاوەكان لە بێتاوانەكان جیا بكرێنەوە." هەروەها مانەوەی هێزەكانی حەشدی شەعبی لە شارەكانی سوننەنشین بە "پێویست و ئەركێكی ئەمنی-سەربازی" دایە قەڵەم. بۆ پرسی "لێپرسینەوە و دادگەری"یش كە "ڕیشەكێشكردنی بەعس"ی جارانە، سوننەكانی بێهیوا كرد و وتی "هەڵوەشاندنەوەی ئەو دەزگه‌یە، نادەستوورییە." ([9]) ئەگەرچی تەنیا خەزعەلی بەزەقی و ئاشكرا ئەم داواكارییانەی سوننە ڕەت دەكاتەوە، بەڵام هیچ لە هاوتا شیعەكانی قسەكانی ڕەت ناكەنەوە و لەسەر هەندێكیشیان نیمچە كۆدەنگییان هەیە لە چەشنی هێشتنەوەی "لێپرسینەوە و دادگەری" و، سەرکردە و ئەندامانی چوارچێوەی هەماهەنگی نیگەرانن لە ئەگەری هەڵوەشاندنەوەی ئەو دەزگه‌یەی تایبەتە بە ڕیشەكێشكردنی بەعسییەكان و، هۆشدارییان دا كە ئەو هەنگاوە دەبێتە هۆی "گەڕانەوەی حزبی بەعس بۆ عێراق"([10])؛ هەر ئەمەیش وای كرد ئەو هەنگاوانەی محەمەد شیاع سوودانی پەكیان بكەوێت كە كۆتاییی 2022 بڕیاری لێ دا بە مەبەستی ئامادەكاری بۆ هەڵوەشاندنەوەی دەزگه‌كە و گواستنەوەی دۆسیەكانی بۆ دادگه‌كان لە ڕێگەی گواستنەوەی ئەرشیف و دۆسییەكانی بۆ دەزگه‌ی دادوەری  تا ئەم پرسە ببێتە یاسایی و لە ڕێكای ئیداری و سیاسی دوور بخرێتەوە و هەر كەس سكاڵای لە بەعسییەكانی پێشوو هەیە، پەنا بۆ دادگه‌ ببات([11]).

هەندێك لایەنی تری شیعە لە بری دژایەتیی ڕاستەوخۆی مەرج و داواكارییە پەسەندكراوەكانی سوننە، پاساوی تر دەهێننەوە و باس لەوە دەكەن، مەبەستیانە "تیرۆریستان" سوودمەند نەبن لە یاسای لێبووردنی گشتی و پێویستیان بە وردبینی و لێكۆڵینەوەی زیاترە([12]). سه‌باره‌ت به‌ ئاوارەكانیش هیچ هەنگاوێكی كردەیی و جددی نابینرێت بۆ گێڕانەوەیان بۆ جێگه‌ی خۆیان، بەتایبەت لەو شارۆچكانەی دەوروبەری بەغدا كە ئاوەدانكردنەوەیان ڤیتۆی لایەنە شیعەكانی لەسەرە. بەم پێیەیش سەرەكیترین بەش كە تا ئێستا لە ڕێككەوتنی چوارچێوەی شیعی و هێزە سوننەكان جێبەجێ كرابێت، زیاتر پێدانی پۆستی سەرۆكی پەرلەمان و دابەشكردنی وەزارەتەكانە؛ لە دەرەوەی ئەوانەیش داواكارییەكانی تر بەهەڵپەسێردراوی و لەناو گێژاودا ماونەتەوە و ئەمەیش شه‌رمه‌زاریی زۆری بۆ فراكسیۆنە سوننەكان لە بەرامبەر جەماوەرەكەیان دروست كردووە ([13]).

هۆكاری پەشیمانبوونەوەی هێزە شیعەكان

بۆچوونێكی زاڵ هەیە پێی وایە لایەنە سوننەكان دڵنیا بوون لەوەی شیعەكان داواكارییەكانیان جێبەجێ ناكەن، بەڵام بۆ فریودانی ڕای گشتیی خۆیان وایان پیشان داوە كە ڕێككەوتنیان كردووە و چاوەڕوانی ئەنجامن([14]). لایەنگرانی ئەم بۆچوونە بەرنامەی کاری حكوومەتەكانی پێشووی پاش 2005 بە نموونە دەهێننەوە كە سەرجەمیان ئەو گفتانەیان بە ناوچە سوننەكان داوە بەبێ ئەوەی بتوانن یان بیانەوێت جێبەجێی بكەن؛ لە ئێستایشدا كە عێراق لە بەردەم هەڵبژاردنی ئەنجومەنی پارێزگاكاندایە، تا كۆتاییی 2023 لایەنە شیعە حوكمڕانەكان ناچن كۆمەڵێك دەستكەوت ببەخشنە ڕكابەرە سوننەكانیان و بەهێزیان ناكەن لە ڕێگەی جێبەجێكردنی مەرج و داواكارییەكانیانەوە([15])، بەتایبەت كە شیعەكانی چوارچێوەی هه‌ماهەنگی، خۆیشیان ناكۆكی و دووبەرەكییان تێ كەوتووە و هیچ لایەكیان ناچنە ژێرباری ڕیسكی نەرمكێشی بۆ هێزە سوننەكان. 

بەڵام بۆچوونێكی تر هەیە خۆدزینەوەی هێزە شیعەكان لە جێبەجێكردنی داواكاریی ناوچە سوننەكان پەیوەست دەكاتەوە بەوەی ئەوان خاوەن هەرێمێكی دەستووری نین لە شێوەی هەرێمی كوردستان تا بتوانن كێبركێی هاوتایی لەگەڵ شیعەكان بكەن، هەروەها پاڵپشتی و كۆمەكی دەرەكییشیان كەمە. ئەمەیش وا دەكات هەڵوێستیان بەرامبەر شیعەكان لاواز بێت، بەتایبەت كە ئەوان خزێنراونەتە ناو شوناسێكی مەزهەبیی دابڕێنراو لە شوناسە نەتەوەیییەكەیان كە خاڵی هاوبەشیانە لەگەڵ شیعە؛ بەهۆی عەرەببوونیشەوە ناتوانن ببنە تەواوكەر و بەشێك لە هەرێمی كوردستان. بەم هۆیەیشەوە بە كەمایەتییەك و ئەڵقەیەكی لاواز لەناو هاوكێشەیەكی ئاڵۆزدا ماونەتەوە كە بریتییە لە زۆرینەیەكی مەزهەبی (شیعە) بەرامبەر دوو كەمینە (سوننە و كورد). یەكێك لەو كەمینانەیش مافی فیدراڵی و گه‌رەنتیی دەستووری و جوگرافیای تایبەتی خۆی هەیە، بەڵام ئەوی دیكەیان (سوننە) نییەتی و، بەم هۆیەوە بەگەمارۆدراوی و لەناو قەیراندا ماوەتەوە([16]) و؛ هەر ئەمەیش وای كردووە پەراوێزی جموجۆڵ و یاریكردنی بەرتەسك بێت. بۆ نموونە ئەو كاتەی حەلبووسی، سەرۆكی پەرلەمان، مۆڵەتی دو هەفتەی بە خۆی بەخشی لە 30ی ئازاری 2023 و بایكۆتی دانیشتنەكانی بوودجەی كرد، ئەوجا حكوومەتی سوودانی هەندێك جموجۆڵی سنوورداری كرد بۆ جێبەجێكردنی داواكارییەكانی نوێنەرانی سوننە([17])، بەتایبەت لە بواری یاسای لێبووردنی گشتی و، لە گفتی دەركردنی لێبووردنی گشتییەوە هاتە سەر خستنەڕووی ڕەشنووسێكی كۆنی نیوەچڵی پرۆژەیاسایەك([18]) كە هێشتا ڕوون نییە تێ دەپەڕێت یان نا.

لە ناوخۆی شیعەكاندا جێبەجێكردنی خواستەكانی هێزەكانی سوننە كێشەی زۆری بەدوادا دێت، بۆ نموونە كشاندنەوەی هێزەكانی حەشد، بە نەرمكێشی و بەفیڕۆدانی خوێنی قوربانییەكانی ئەم هێزانە لێك دەدرێتەوە، بەتایبەت سەردەمێك هەندێك لەو شارە سوننانە لە چەشنی "جرف الصخر" لە بابل و ناوچەكانی پشتێنەی بەغدا سەرچاوەی كێشە و ناسەقامگیریی ناوچە شیعەكان و هەناردەكردنی بۆمب و ئۆتۆمبێلی خۆكوژ بوون. هەندێك لەو شارانەیش تاوانی گەورەیان خراوەتە ئەستۆ لە چەشنی عۆجەی نزیك لە بنكەی سەربازیی سپایكەر كە دەوروبەری هەزار گەنجی شیعەی تێدا كۆمەڵكوژ كرا (حوزەیرانی 2014). داواكارییەكانی تری وەك ئاشكراكردنی بێسەروشوێنەكان لێكەوتەی جینائی و هەڵگرتنی بەرپرسیارێتیی هەیە كە هیچ كەس و لایەنێك ناچێتە ژێری بارێكی وەها قورسەوە. بۆ گەڕانەوەی ئاوارەكانیش قەیرانەكە لە داگیركردنی گوند و ناوچەكانیان گەورەترە و، ئەوانە بوونەتە كەرەستەی موزایەدەی سیاسی.

بەهۆی ئەوەیشی ئیرادەیەكی سیاسیی گەورە نابینرێت كە پاكتاوی ئەم دۆسیە كەڵەكەبووە هەستیارانەی نێوان شیعە و سوننە بكات و دۆخی هەرێمایەتیی ناوچەكەیش شڵۆقە و ئەمریكییەكان وەك جاران سەرپەرشتیی وردەكاریی دۆسیەی عێراق ناكەن، سەرجەم دۆسییەكانی نێوان هێزە شیعەكان و سوننەكان لە گێژاودا ماوەتەوە، جیاواز لە پرسە كەڵەكەبووەكانی نێوان بەغدا و هەرێم كە هەندێك بەرەوپێشچوون بەخۆیانەوە دەبینن، بەتایبەت لە دۆسیەكانی نەوت و بوودجە و پڕكردنەوەی بۆشایییە ئەمنییەكانی نێوان هەرێم و سنوورەكانی دیالە و كەركووك و نەینەوا.

لێكەوتەی ناكۆكییەكانی هێزە شیعە و سوننەكان لەسەر هەرێم

لەناو هێزە سوننەكان ناوبەناو گلەیی و گازندە هەیە كە سڕكردنی داواكارییەكانیان لە كاتێكدایە كە حكوومەتی سوودانی بەڕووی داواكارییە كوردییەكان كراوەیە. لە لێكدانەوەی هۆكاری ئەمەیشدا تەنانەت هەندێك لایەنی پەڕگیری شیعە نایشارنەوە، ئەوان تا ئێستا بەدیل و جێگرەوەیەكیان نییە بۆ هاوپەیمانێتیی شیعە و كورد لەناو پرۆسەی سیاسی ([19])؛ بەو واتایەی هاوكێشە نوێیەكەی سەردەمی سوودانی هاوشێوەی هاوكێشەكەی پاش 2003 دەبێت، كە شیعەكان بە ڕازیكردنی هەرێمی كوردستان حوكمڕانیی خۆیان لەبەرچاوی دنیای دەرەوە بە فرەچەشن و بنكەفراوان وێنا دەكەن. هەر لەم نێوه‌یشدا هەندێك زانیاریی تر باس لەوە دەكەن محەمەد شیاع سوودانی و سەرۆكایەتیی هەرێم، كاریان كردووە بۆ ئەوەی سەرۆكوەزیرانی عێراق لە دۆسیەكانی هەرێم، بەتایبەت نەوت و بوودجە، نەرمی بنوێنێت؛ لە بەرامبەریشدا هەرێمی كوردستان هاوكاریی حكوومەتی سوودانی بكات بۆ بەهێزكردنی پەیوەندییە ئەوروپییەكانی، بەتایبەت لە ڕێگەی فەڕەنساوە([20]). ئەمەیش دەبێتە هۆی ئەوەی ئەو وێنە باوەی هەیە كە حكوومەتی سوودانی تەنیا هی شیعە و پاشكۆی سیاسەتەكانی ئێرانە، كاڵ ببێتەوە و بەدەردی حكوومەتی عادل عەبدولمەهدی نەڕوات (2018_2020).

ئەو بەدەنگەوەهاتنەی شیعەكان بۆ هەندێك پرسی كوردی و فەرامۆشكردنی سوننەكان لە هەمان كاتدا، دەكرێت ئاماژە بێت بۆ ئەوەی كە چوارچێوەی شیعەی حوكمڕان ئەمەیان پێ باشترە لەوەی بچنە ژێر باری خواستەكانی سوننە كە جگە لەوەی لە ئێستادا زۆر پەرتەوازە و پەرشوبڵاو و دژبەیەكن، كارتی گوشاری بەهێزیشیان نییە و سەرۆكی پەرلەمان، محەمەد حەلبووسی كە دەركەوتووترین فیگەریانە لە ئێستادا خراوەتە ژێر گوشاری زۆرەوە. هەروەها خۆیشی نایشارێتەوە كە لە ئێستادا ئەمریكا بارودۆخی عێراق و ناوچەكەی وەك جاران لا مەبەست نییە و لە جێگەی تر سەرقاڵە (ئاسیا و ئۆكراینا)([21]). ئەمەیش بە مانای لاوازبوون و نەمانی گوشارە ئەمریكییەكانە بۆ دروستكردنی باڵانس لە عێراق.

فەرامۆشكردنی هێزە سوننەكان لە عێراق ئەگەرچی لە بەرژەوەندیی كەیسەكانی هەرێمە لە مەودای نزیكدا و شیعەكان ناچار دەكات لە بری لەدەستدانی پشتیوانیی زۆرینەی نوێنەرانی دوو پێكهاتە دەست بەوی تریانەوە بگرن، بەڵام لە دوورمەودادا زیانی ئەوەیشی هەیە عێراق نابێتە فرەچەشن لە ڕووی جەمسەرەكانی حوكمڕانی و، دەرفەتی بەفیدراڵیبوونی ڕاستەقینە زیاتر لەدەست دەدات لە ڕێگەی دروستكردنی لامەركەزی و ئەگەری دروستبوونی هەرێمێكی ترەوە؛ ئیتر چ لە نەینەوا و سەڵاحەددین بێت یان ئەنبار و ڕۆژاوای عێراق. بۆیە لێكەوتەی ئەم پەیوەندییەی هێزە شیعەكان و هێزە سوننەكان لەسەر كوردستان دوو سەرەیە و، لە لایەك باشە و لە لاكەی تر خراپ. لە دەرەوەی ئەوەیش سەركەوتنی زیاتر لەم پەراوێزخستن و بەڵێننەبردنەسەرە هانی لایەنە شیعە باڵادەستەكان دەدات كە پابەند نەبن بە ڕێككەوتن و گفتە سیاسییەكان و خۆیشیان بدزنەوە لە گەرەنتیدان و خۆپەیوەستكردن پێیانەوە لە داهاتوودا، بەتایبەت كە ئەمە خەریكە بەتەواوەتی دەبێتە شتێكی باو.  

پوختە و ڕاسپاردە

چوارچێوەی هه‌ماهەنگیی شیعە كە دەسەڵات و سێبەریان بەسەر 180 كورسیی ناوچە شیعەكانەوە هەیە، لە پاش ناچاركردنی سەدر بە كشانەوە لە پرۆسەی سیاسی (حوزەیرانی 2022)، هەروەها پێكدادانە خوێناوییەكانی ناوچەی سەوز لە (29ی ئابی 2022) زۆر مەبەستیان بوو كۆتایی بە بنبەستی سیاسی بهێنن و حكوومەتی خۆیان بخەنە سەرپێ و سەردەمی تایبەت بە خۆیان دەست پێ بكەن، لەم پێناوەیشدا دوو پاكێج مەرج و داواكاریی سوننە و دوو هێزە كوردییەكەیان پەسەند كرد (48 كورسی)؛ بەڵام پاش ڕەوینەوەی مەترسییەكان و متمانەوەرگرتنی حكوومەت، خۆیان لە جێبەجێكردنی مەرج و داواكاریی سوننەكان دەدزنەوە، لە كاتێكدا لە ئاست داواكارییە كوردییەكان هەوڵ دەدەن جۆرێك لە نەرمی بنوێنن ئەگەرچی بەڕووكەشیش بێت. ئەمەیش بە جۆرێك لە جۆرەكان گەڕانەوەیە بۆ پڕەنسیپی هاوپەیمانیی شیعە _ كورد لە پاش 2003 كە دەستووری 2005 و دابەشكردنی پۆستە سیادییەكانی لێ كەوتەوە.

ئەزموونی هێزە سوننەكان لە پەرتەوازەیی و نەبوونی گه‌رەنتیی دەستووری و هەرێمیی تایبەت و لاوازبوونیان لە بەردەم پێكهاتەی شیعی، لە كاتێكدا دەشێت لە دەرەوەی عێراق (وڵاتانی عەرەبی) قووڵاییی ستراتیژییان هەبێت، وانە و پەندێكی گرنگی تێدایە بۆ لایەنەكانی هەرێمی كوردستان كە هەر كات بچنە هەمان بارودۆخی سوننەوە، ئەگەری هەیە هەرێمیش بكەوێتە بەر هەمان دەرەنجام. بۆ ڕێگەگرتن لەمەیش جگە لە باشكردنی حوكمڕانی و ئاشتبوونەوە لەگەڵ جەماوەر و بەهێزكردنی بەرەی ناوخۆ، دەستگرتن بە دەستووری 2005 و ڕێگەگرتن لە هەمواركردنی لەو كاتەی هەرێم لاوازە، دەشێت ببێتە لەمپەر لە بەردەم خواستی سەپاندنی ناوەندگەراییی شیعی لە عێراق، بەتایبەت كە مەترسیی ئەوەیش هەیە ئێران و توركیا و سووریا ببنە فاكتەری یارمەتیدەر بۆ هاتنەدیی ئەم خەونە لەمێژینەی شیعەكان بۆ كۆنترۆڵكردنی تەواوەتیی عێراق.

([1])  https://bit.ly/41HdBPv

([2])  https://bit.ly/42Ii1Hd

([3])  https://bit.ly/41MMkLE

([4])  https://bit.ly/3MzsMpV

([5])  https://bit.ly/3WcxWvd

([6])  https://bit.ly/42IPeCj

([7])  https://bit.ly/458IzDe

([8])  https://bit.ly/454hqBo

([9])  https://bit.ly/42JAjrK

([10])  https://bit.ly/3pM6yI7

([11])  https://bit.ly/430ndpI

([12])  https://bit.ly/41MMkLE

([13]) https://bit.ly/454DbRv   

([14])  https://bit.ly/3OnqIlY

([15]) https://bit.ly/458IzDe   

([16]) https://bit.ly/41DoC4l   

([17])  https://bit.ly/3WcEDwY

([18])  https://bit.ly/3IjuwRw

([19])  https://bit.ly/42JAjrK

([20])  https://bit.ly/3pOJEzR

([21])  https://bit.ly/3MbnhfE