"دکتۆر جەعفەر شێخولئیسلامی": فهرمیبوونی کوردی له دهستووری ههرێمدا، بهڕاستی ڕهچاو بکرێت. بهپێی دهستوور و بهکردهوه، پێگەی زمانی کوردی بهرز بکرێتهوه و بهرز ڕابگیرێت لهنێو: فێرگه و زانکۆ ئههلییهکان، دهزگه حکوومییهكان، كۆمپانیا ئههلییهکان، شوێنه گشتییهکان (تابلۆ و ...).
سەرەتا
ئێستا لانی کەم دوو بابەتی پێوەندیدار بە زمانەوە وەک بابەتی زاڵ و پڕ باسوخواسی ناوەندە ڕۆشنبیری، ئاکادیمی، پەروەردەیی و میدیایییەکانی هەرێمی کوردستان لە گۆڕێدان: یەکەم، بابەتی بەئینگلیزیکردنی خوێندن لە باخچەی ساوایەنەوە بۆ قۆناغەکانی خوێندن وەک پلانێک کە ئێستا لە هەرێمی کوردستان پیادە دەکرێ و بەڕێوە دهچێ؛ دووەم، وەزارەتی خوێندنی باڵا و توێژینەوەی زانستی لە ڕێکەوتی ٨/٣/ ٢٠١٧ بڕێارێکی دەرکرد کە "لەمساڵەوە ئەژمارکردنی نمرەی وانەکانی زمانی کوردی و عەرەبی، بۆ دەرچووانی پۆلی دوازدە لە کاتی پێشکەشکردن بۆ کۆلێژەكانی پزیشکی، ئەندازیاری و زانستی، ئارەزوومەندانە دەبێت". جگە لەوهیش سەرخستنی زمانی ئینگلیزی و ناوە ئەوروپی و بیانییەکان بەسەر زمانی کوردیدا لەسەر تابلۆی شوێنە گشتی و تایبەتییەکان بەبەرچاوی دەبینرێت. ئەم هەنگاوانەی حکوومەتی هەرێمی کوردستان لەم ساڵانەی دواییدا لە میدیا و تۆڕە کۆمەڵایەتییەکان بە واتای پەرواێزخستنی زمانی کوردی لێک دراوەتەوە. هەر بۆیە، کاردانەوەی مامۆستایانی زانکۆ، پەروەردە و خەمخۆرانی زمانی کوردییشی بەدوادا هات.
بۆ تیشکخستنە سەر ئەوەی: ئاخۆ بەڕاستی ئەم بڕیار و بەرنامانە، بە واتای پەراوێزخستنی زمانی دایکە؟ بۆچوونی زمانناسانی بهناوبانگ و بەئەزموون لە بواری زمانناسیی کارەکی، پلان و سیاسەتی زمان، فێرکردنی زمانی دووەم چییە؟ ئەزموونی وڵاتانی پێشکەوتوو، یەک لەوانە وەک کانادا کە ئەزموونێکی ١٠٠ساڵەی لە بواری کارلێککردنی زمانەکان هەیە چیمان پێ دەڵێ؟ بۆ وەڵامدانەوە بەم پرسیارانە و تیشکخستنەسەر پرسی زمانی کوردی و زاڵکردنی زمانی ئینگلیزی لە کوردستان، لیژنەی ڕۆشنبیریی کۆلێژی زمان لە زانکۆی سەڵاحەددین ڕۆژی چوارشەممە (٢٠١٧/٥/٣) سمینارێکی بۆ بەڕێز پرۆفیسۆری هاوکار لە زانکۆی کارلێتنی کانادا، "دکتۆر جەعفەر شێخولئیسلامی" بە ناونیشانی "ئینگلیزی وەکوو زمانێکی جیهانی: زمانکوژ، یان زمانپارێز" ڕێک خست.
لەبەر گرنگی و پڕ ناوەڕۆکی و پەنجەخستنەسەر کێشەکان و گفتوگۆیەکی تێروتەسەلی مامۆستایانی زانکۆ لەسەر ئەو بابەتە، بەپێویستمان زانی خوێنەرانی بەڕێزی "پێنووس"یشی لێ ئاگادار بکەینەوە. ئەمەیش دەقی وتارەکەی د. شێخولئیسلامی:
خۆ لەقەرەدانی بابەتێکی وا گرنگ
دکتۆر شێخولئیسلامی، لە سەرەتای باسەکەیدا ئاماژەی بەوە کرد کە بۆچی خۆی لە قەرەی بابەتێکی وا گرنگ و ئاڵۆز داوە. هۆیەکەیشی گێڕایەوە بۆ ژیانی زیاتر لە 29 ساڵ له وڵاتێکی ئینگلیزیزمان، کهنهدا. خوێندنی ١٤ ساڵ به زمانی ئینگلیزی: خوێندنی پەیمانگە (زانیاری و کتێبخانه)، بهکهلۆریا (زمانناسی)، ماجستێر (زمانناسیی کارهکی)، دکتۆرا (شیکاری گوتار و ڕاگهیاندن(.9 ساڵ مامۆستای زمانی ئینگلیزی بووە له کهنهدا، ١٠ ساڵ پرۆفسۆری یاریدهدهر و پرۆفسۆری هاوکار بووە له بهشی زمانناسی و دیراساتی زمان. جگە لەوانەیش، دەڵێ: زۆربهی نووسینه ئهکادیمییەکانی به ئینگلیزین و لهسهر میدیا و زمانی کوردین، فرچکی به زمانی کوردی، شێوهزاری موکریانی، گرتووه، به دزی فێری خوێندنهوه و نووسینی بووە، به کوردی شیعری نووسیوه، شانۆ و چیرۆکی نووسیوه، وتاری نووسیوه و، ئێستایش خهونیان پێوە دهبینێ.
مەترسییەکانی ئینگلیزی لەسەر زمانی کوردی
وەک لە سەرەتادا ئاماژەی پێ کرا کێشەکە ئەوەیە کە ئینگلیزی وهکوو ههڕهشهیهک لهسهر زمانی کوردی دەرکەوتووە. ئەمەیش بە پەرەگرتنی زمانی ئینگلیزی لەم ئاست و شوێنانەی خوارەوە دیارە: لە زانکۆ و قوتابخانە ئەهلییەکان، بەتایبەتی ئەو قوتابخانانەی ئینگلیزییان بە بناغەی فێرکردن داناوە، دەقە پەروەردەیییە کوردییەکان بە بەراورد لەگەڵ ئینگلیزییەکان لە ڕووی فۆرم و ناوەڕۆکەوە پەرپووت و کزن. مامۆستاکان سەرچاوەی زیاتر و دەوڵەمەندتریان لەبەردەستە بۆ شێوازەکانی فێرکردن، جۆراوجۆریی نموونە و تاقیکردنەوەکان. لە ڕاگەیاندنەکاندا پۆزی زانینی ئینگلیزی بەسەر کوردیدا بانگەشەی بۆ دەکرێ. لە زۆربەی تابلۆی سەر شوێنە تایبەتی و گشتییەکان ناوە ئینگلیزییەکان بەسەر کوردییەکە کەوتوون.
پرسیار ئەوەیە کە ئایا فێربوونی بهربڵاوی ئینگلیزی بهسووده، یان زیانبهخشه؟ سوودهکانی چین، زیانهکانی چین؟ کردنی ئهو پرسیاره له کوردستان چ ئاکامگهلێک بهدهستهوه دهدا؟ چاره چییه؟ بۆ وەڵامدانەوە بەم پرسیارانە سەرەتا چەند گریمانەیەکی تیۆریی لە بابەت زمان و ئەرکەکانی بەم شێوەیە خستە ڕوو:
ئەگەر زمانێک زاڵ دەبێت، لەبەر خۆشپێکهاتەبوون، یان ئاسانبوونی ئەو زمانە نییە، بەڵکوو زمانی به دهسهڵات، زمانی خهڵکی بهسوڵته و دهسهڵاته؛ پێچهوانهکهیشی ڕاسته. خوێندنی سهرهتایی به زمانی دایک باشتره، چونکە منداڵ لەگەڵ مامۆستا و هاوپۆلەکانی دەکەوێتە دەوروبەرێکی ئاشناوە کە پێوەندیکردن و دەربڕینەکانی ئاسانتر لەبەر دەڕوا. خوێندن و پهروهرده، دهبێ له خزمهت بهرژهوهندیی گشتیی کۆمهڵگهدا بێت؛ واتە خوێندن و پەروەردە، نابێت تەنیا لە خزمەت تاقمێکی دەستڕۆشتوودا بێت و سیستەمی پەروەردە لە بەرژەوەندیی ئەوان دەستکاری بکرێت. لە ئاستی باڵایشدا، لێهاتوویییه ئهکادیمییهکان وەک پۆلێنکردنی زانیاری و ڕێبازی لێکۆڵینەوە، بهئاسانی له زمانی دایک دهگوازرێنهوه بۆ زمانێکی تر.
هۆیهکانی پهرهگرتنی ئینگلیزی
دکتۆر شێخولئیسلامی، هۆکاری سەرەکیی پەرەگرتنی ئینگلیزی لەمانەدا دەبینێت: ئینگلیزی پلان بۆدانراو دەبینێت کە هەموو دەزگه پێوەندیدارەکانی وڵاتانی ئینگلیزی زمانی لە پشتە. کۆلۆنیالیزمی بریتانی، پهرهگرتنی دهسهڵاتی ئهمریکا، پهرهپێدانی زمانی ئینگلیزی له لایهن بازنهی یهکهمهوه (ئهمریکا، بریتانیا و ...) وهکوو کاسبییهکی بیلیۆن دۆلاری، پهرهگرتنی ئینگلیزی وهکوو بهشێک له پرۆسهی بهجهیانیبوون. ئەو، ئینگلیزی، لەبەر ئەو ڕۆڵە گرینگانەی لەم بوارانەی خوارەوە دەیگێڕێ، بە ئەمری واقع دەزانێ و ئەو کەسانەی لەم بوارانە لەبەر ئینگلیزی دانەمێنن کاروباریان بەئاسانی ڕایی دەبێت؛ بەمشێوەیە زانینینی ئینگلیزی ئامرازێکی دەستڕاگەیشتنی ئاسانە بۆ زانست و تەکنۆلۆژیای سەردەم و سودمەندبوون لە پیشە و دەرفەت نوێیەکانی وەدەستخستنی کار.
ئهفسانهکانی سوڵتهی ئینگلیزی
پاش خستنەڕووی لایەنە سودمەندەکانی زمانی ئینگلیزی بۆ ئەوکەسانەی فێری دەبن، د. شێخولئیسلامی هاتە سەر ڕوونکردنەوەی ئەو ئەفسانە و دەنگۆیانەی دەبنە هۆی ڕەخساندنی سولتە و باڵادەستیی زیاتری زمانی ئینگلیزی لە جیهاندا. لەهەمانکاتیشدا لایەنی ئەفسانەیی و دوور لەڕاستی بوونی ئەو دەنگۆیانەشی بەمشێوەیەی خوارە ڕوونی کردنەوە:
ههر زمانێک که له پۆلی یهکهوه فێر بکرێ و ئهوهنده ببیسرێ و ببیندرێ؛ بەو شێوەیەی کار بۆ زمانی ئینگلیزی دەکرێ، ئاسانتر فێر دهکرێ. کەواتە، ئاسانبوون، یان گرانبوونی زمانێک که پێکهاته زمانییهکهی وهکوو ئینگلیزی زۆر جیاواز له کوردی بێت، ناتوانێ لهخۆوه ئاسانتر بێت؛ هەر زمانێک ئەو دەسەڵاتەی لە بواری بەرهەمهێنان، داڕشتن و پەرەپێدانەوە لە پشت بێت، فێربوونیشی ئاسان دەبێت.
هەروەها نموونەی بە چەند وڵاتێکی دیکەش هێنایەوە و گوتی: ئهوه له زۆر شوێنی تریش بینراوه بۆ نموونە، ساڵی ٢٠٠٤ مهنگۆلیا ورده ورده دهستی کرد به زاڵکردن و تهنانهت فهرمیکردنی ئینگلیزی، بەڵام ساڵی ٢٠١٤ پرۆژهیهک درایه پارلمان، که لهو تهمایه (بەفەرمیکردن و زاڵکردنی ئینگلیزی) پاشگهز ببنهوه بۆ پاراستنی زمانی نهتهوهیی.
"ئهنجامی بهڵگه فێرکاری و هۆشەکی (cognitive)یەکان، ههم له لایهنی تۆێژینهوهوه و ههم له لایهنی کردهیی (practice)یەوە، ئهم ڕاستییه حاشاههڵنهگره نیشان دهدهن که ئامرازی وانهگوتنهوه، دهبێ زمانی خودی منداڵ بێت. کهڵکوهرگرتن له زمانی دایک، وهکوو ئامرازی وانهگوتنهوه، پرۆسهی فێربوونی هۆشیی باشتر دهکات و، دهبێته هۆی ئهوه که قوتابی، ببێت به چهقی خوێندن. کاتێ زمانی دایک له پۆل دهکار دهکرێت، قوتابییهکان زۆرتر له وانهکاندا بهشدار دهبن، کهمتر له فێرگه دهتۆرێن، دایک و باوک و جڤاتهکهیش له پڕۆسهی فێربوونی منداڵهکهدا زۆرتر بهشدار دهبن" (Trudell, 2016, p. 119).
ئهو ههنگاوانه له ههرێمی کوردستان، چی بن باشه؟
پاش خستنەڕووی هۆکارەکانی پشت پەرەپێدانی زمانی ئینگلیزی، پێویستییەکانی مرۆڤ لە ئێستادا بەو زمانە و ئەزموونی دەوڵەتان و ئەفسانەکانی زاڵبوونی زمانی ئینگلیزی، قازانج و زیانەکانی وەک هەڕەشەیەک لەسەر زمانی دایک، دکتور شێخولئیسلامی، هاتەسەر بارودۆخی زمانی دایک و هەروەها زمانی ئینگلیزیش لەهەرێمی کوردستان و هەنگاوەکانی چارەسەرکردنی قەیرانی فێرکردنی زمانی لەم بوارانەدا بە پێی پلان و سیاسەتێکی زمانیی تۆکمە خستەڕوو کە لە سێ ئاستی پلانداڕێژیی جەستە(corpus planning)، پلانداڕێژیی پێگەی زمان(statues planning ) و پلانداڕێژیی فێرکاری(acquisition planning)دا دەکرێ جێبەجێ بکرێت کە هەرکام لەوانەش چەند خاڵێکی پێویست بۆ جێبەجێ کردن لەخۆ دەگرن.
دکتور شێخولئیسلامی بە خستنە ڕووی ئەو پرسیارە کە "ئایا پهرهگرتنی ئینگلیزی بهسووده، یان به زیانه؟" کە دەکرێ بە پرسیارێکی سەرەکی ئێستای خەڵکی کوردستان لە مەڕ بارودۆخی زمان لە هەرێمی کوردستانیش دابنرێت، لە وەڵامدا گوتی: "سهرهڕای لێکۆڵینهوه و توێژینهوهیهکی زۆر له ڕۆژاوا، هێشتا وهڵامی یهکلاکهرهوه بۆ ئهم پرسیاره نهدۆزراوهتهوه". هەروەها پشتی بە بۆچوونی زمانناسانێکی وەک "ئێرلینگ و سرجێنت" بەست و هەر بەم بۆچوونەش لەچەند خاڵێکدا کاکڵ و پوختەی باسەکەی خستە ڕوو: "بۆچوونی جیاواز سهبارهت بهم پرسیاره ههیه، بهتایبهت لهمهڕ ڕۆڵ و دهوری ئینگلیزی له پێوهندی لهگهڵ زمانهکانی دیکه، لهگهڵ ئابووری و لایهنهکانی دیکهی پێشکهوتن و، لهگهڵ پهروهرده بهگشتی"، بهڵام، زۆربهی ههره زۆری توێژینهوه بهپێزهکان پێمان دهڵێن:
ڕاستییهکی حاشاههڵنهگره که فێربوونی زمانی ئینگلیزی له جیهانی ئهمڕۆدا نه تهنیا باشه، بهڵکوو زۆریش پێویسته. بهڵام، نابێ به نرخی پهڕاوێزخستنی زمانی دایک/کوردی تهواو بێت، چونکه: