سروشتی دەستووریی پەیوەندییەکانی حکوومەتی هەرێمی کوردستان-حکوومەتی عێراق

ئازاد وەڵەدبەگی، ماستەر لە یاسای گشتی

پیشەکی

ئاڵوگۆڕ لە سیستەمی سیاسیی عێراق لە دەوڵەتێکی سادەی یەکپارچەوە بۆ دەوڵەتێکی فیدراڵی دیموکراتی، وەک لە بەندی یەکەمی دەستووری ساڵی ٢٠٠٥دا هاتووە، بووە هۆی چەلنجێک (ته‌حه‌ددایه‌ك)ی گەورە لە ڕۆژ هەڵاتی ناوه‌ڕاست و، بەتایبەت ئەو دەوڵەتانەی خاوەن کەمینەی کورد بوون. نیگەرانیی هەرە سەرەکیی دەوڵەتانی ناوچەکە پتر بۆ ئەوە دەگەڕێتەوە، کە ئەم سیستەمە سیاسییە، نامۆیە بە فەرهەنگی سیاسیی حوکمڕانی لەناوچەکەدا و، لەو باوەڕەدان کە ئەم سیستەمە لە کۆتاییدا عێراق بەرەو دابەشبوون و سەرهەڵدانی دەوڵەتێکی کوردی دەبات. هەر بۆیە ئەم دەوڵەتانە، زۆر بەوردی چاودێریی دۆخی پەیوەندییەکانی نێوان حکوومەتی فیدراڵی عێراق و حکوومەتی هەرێمی کوردستان دەکەن. 

پەیوەندییەکانی هەرێمی کوردستان و حکوومەتی عێراق، هەوراز و نشێوێکی زۆری بەخۆیەوە بینیوە، بەتایبەت لە خولی دووەمی سەرۆکوەزیرایەتیی نووری مالکی ئەم ناکۆکییانە زیاتر بوون، هەتا لە سەردەمی حەیدەر عەبادی گەیشتە ئاستی پێکدادانی سەربازی و تاکوو ئێستا گرفتەکانی نێوان هەر دوو لا هەر بە چارەسەرنەکراوی و هەڵواسراویی ماونەتەوە. ئەم گرژییانە، پەیوەندیی مێژووییی نێوان کورد و شیعەی خستە بەردەم مەترسییەکی جددییه‌وه‌، کە لە سەردەمی ئۆپۆزیسیۆن دەستی پێ کردبوو و لە سەرەتاکانی پێکهێنانی عێراقی نوێدا گەیشتە لووتکەی خۆی.  

دەتوانین بڵێین، کێشەکانی نێوان هەولێر و بەغدا دوو ڕەهەندی یاسایی و سیاسییان هەیە، کە بەپێی مەلەفە هەڵواسراوەکانی نێوان هەر دوو لا هەوراز و نشێو بە خۆیانەوە دەبینن. دەبێ ئەو ڕاستییەمان لە پێش چاو بێت، کە پێویستە پەیوەندییەکانی نێوان هەر دوو لا بەپێی دەستوور و یاسا ڕێک بخرێن، هەتا سەقامگیری بە خۆیانەوە ببینن؛ دەنا ئەگەر پەیوەندییەکان ملکەج بن بۆ پێوەری سیاسی، ئەوا بەپێی گۆڕێنی هەلومەرجی سیاسی و بگۆڕە بابەتی و خودییەکان، پەیوەندییەکانی هەولێر-بەغدا هەڵکشان و داکشان بە خۆیانەوە دەبینن و سەقامگیر نابن. بەدەر لەمەیش، مەرج نییە هەموو کات دۆخی سیاسی لە قازانجی هەولێر بێت، هەروەک لە قۆناغی پۆست-ڕیفراندۆم بینیمان، بە پاشەکشەی هەرێمی کوردستان و بەرزبوونەوەی پاڵپشتیی هەرێمی و نێودەوڵەتی لە بەغدا، پەیوەندییەکانی هەولێر-بەغدا لاسەنگ بوون و دەستکەوتەکانی هەرێمی کوردستان کەوتنە بەردەم مەترسیی جددی. لەم وتارەدا باس لە سروشتی دەستووریی پەیوەندییەکانی هەولێر-بەغدا دەکەین و تیشک دەخەینە سەر لایەنە جۆراجۆرەکانی ئەم بابەتە.

شێوازەکانی دابەشکردنی دەسەڵات لە دەوڵەتە فیدراڵییەکان

یەکێک لەو بابەتە گرنگ و هەستیارانەی کە لە دەوڵەتە فیدراڵییەکاندا بەدی دەکرێ، پرسی دابەشکردن و دیاریکردنی دەسەڵاتەکانی حکوومەتی فیدراڵ و هەرێمەکانە. ئەم بابەتە زۆر جار دەبێتە هۆی ناکۆکی لە نێوان حکوومەتی فیدراڵی و هەرێمەکان، بەتایبەت لەو فیدراڵییەتانەی کە لەسەر بنەمای نەتەوەیی بنیات نراون. هەندێ جار توانا و پێگەی ئابووری لەم بابەتەدا ڕۆڵ دەگێڕێت؛ واتە ئەو لایەنەی کە لە ڕووی ئابوورییەوە بەهێزترە، دەتوانێ مەرجەکانی خۆی بەسەر ئەوی تردا بسەپێنێ. لەم بارەیەوە دەستوورەکان چەندین شێوازی جیاوازیان گرتۆتە بەر کە لێرەدا ئاماژەیان پێ دەکەین:

١) دیاریکردنی دەسەڵاتی حکوومەتی فیدراڵ و، ئەوەی کە دەمێنێتەوە دەبێتە دەسەڵاتی هەرێمەکان، بۆ نموونە: دەستووری تانزانیا.

٢) دیاریکردنی دەسەڵاتی هەرێمەکان و، ئەوەی دەمێنێتەوە دەچێتە ڕیزی دەسەڵاتی حکوومەتی فیدراڵی، وەک: وڵاتە یەکگرتووەکانی ئەمریکا.

٣) دەستوور دەسەڵاتەکانی حکوومەتی فیدراڵ و هەرێمەکان بە خشتەیەک دیاری دەکات، وەک: کەنەدا، سویسرا، ئەسیوپیا و ئەرژه‌نتین.

٤) هەندێ لە دەستوورەکان جگە لە دەسەڵاتەکانی حکوومەتی فیدراڵ و هەرێمەکان، دەسەڵاتە هاوبەشەکانیش دیاری دەکەن، وەک: هیندستان، ساڵی ١٩٤٩.

٥) دیاریکردنی دەسەڵاتەکانی حکوومەتی فیدراڵ و دەسەڵاتە هاوبەشەکان، بەڵام باسی لە دەسەڵاتی هەرێمەکان نەکردووە، وەک: دەستووری ڕووسیا، ساڵی ١٩٩٣.

٦) دیاریکردنی دەسەڵاتەکانی حکوومەتی فیدراڵ و دەسەڵاتە هاوبەشەکان و، ئەوەی کە دەمێنێتەوە دەبێتە دەسەڵاتی هەرێمەکان، وەک: دەستووری عێراقی، ساڵی ٢٠٠٥.

لە سیستەمە فیدراڵییەکاندا، دەبی دەسەڵاتەکان بە دوو شێوازی ئاسۆیی و ستوونی دابەش بکرێن. بە شێوەی ئاسۆیی لە نێوان هەرێمەکان و، بە شێوەی ستوونی لە نێوان حکوومەتی فیدراڵ (وەک باڵاترین دەسەڵات) و هەرێمەکان، کە لە ڕووی ئاستی دەسەڵاتەوە لە خوارترن.

شێوازی دروستبوونی دەوڵەتە فیدراڵییەکان، لە شێوازی دابەشکردنی دەسەڵاتەکان لە نێوان حکوومەتی فیدراڵی و هەرێمەکاندا ڕۆڵی هەیە. ئەگەر دەوڵەتی فیدراڵی لە دروستبوونی چەندین دەوڵەتی سەربەخۆ پێک هاتبێ، ئەوا هەندێ لە دەسەڵاتەکانیان دەدەن بە حکوومەتی فیدراڵی و، پاشماوەی دەسەڵاتەکان بۆ هەرێمەکان دەبێ؛ واتە لەم حاڵەتەدا دەسەڵاتی هەرێمەکان زیاتر دەبێ، وەک: ئەمریکا، سویسرا و ئوسترالیا. بەڵام ئەگەر دەوڵەتێکی یەکپارچە و سادە سیستەمەکەی بگۆڕێت بە دەوڵەتی فیدراڵی، ئەوا لەم حاڵەتەدا واز لە بەشێکی کەمی دەسەڵاتەکانی دەهێنێت بۆ هەرێمەکان و، زۆرینەی دەسەڵاتەکان لای حکوومەتی فیدراڵی دەهێڵێتەوە، وەک: بەلژیکا و ئیسپانیا.

سەبارەت بە عێراق، بە حوکمی ئەوەی دەوڵەتێکی یەکپارچە و سادە بووە و پاشان بووەتە دەوڵەتی فیدراڵی، هەر بۆیە هەوڵ دراوە زیاترین دەسەڵاتەکان بۆ حکوومەتی فیدراڵی پاوان بکرێن؛ بەڵام بەو پێیەی هەرێمی کوردستان وەک واقعێک پێش ڕاگەیاندنی فیدراڵی لە عێراقدا دروست بووە، هەر بۆیە نەتوانراوە بەتەواوەتی ئەم ڕاستییە پشتگوێ بخرێت و، لە هەندێ بەندی دەستووردا کۆمەڵێك ئیمتیازات بە هەرێمەکان دراوە؛ کە ئەمەیش پتر بە هەوڵ و کۆششی تیمی کوردیی بەشدار لە نووسینەوەی دەستووردا هاتۆتە ئاراوە، وەک: مافی هەموارکردنی یاسا فیدراڵییەکان، دروستکردنی هێزی پۆلیس و ئاسایش و پاسەوانی هەرێم و باڵادەستیی یاسای هەرێمەکان لە کاتی ناکۆکی لەگەڵ یاسا فیدراڵییەکاندا. 

بنەمای دەستووریی پەیوەندیی هەرێمەکان و حکوومەتی فیدراڵی

بەپێی دەستووری عێراقیی ساڵی ٢٠٠٥، دەسەڵاتەکان بەسەر سێ جۆردا دابەش دەبن، کە بریتین لە: یەکەم/ دەسەڵاتە تایبەتییەکانی حکوومەتی فیدراڵی، دووەم/ دەسەڵاتە هاوبەشەکان لە نێوان دەسەڵاتی فیدراڵی و هەرێمەکان و، سێیەم/ دەسەڵاتەکانی تایبەت بە هەرێمەکان و پارێزگە ڕێکنەخراوەکان لەناو هەرێمدا، کە لە خوارەوە ئاماژە بەم دەسەڵاتانە دەکەین بەم جۆرەی خوارەوە:

ئا) دەسەڵاتە تایبەتییەکانی حکوومەتی فیدراڵی: ئەم دەسەڵاتانە لە بەندی (١١٠) لە دەستووردا ڕێکخراون کە بریتین لەمانەی خوارەوە:

١) داڕشتنی سیاسەتی دەرەکی و نوێنەرایەتیی دیپلۆماسی و گفتوگۆ دەربارەی پەیمان و ڕێککەوتننامە نیودەوڵەتییەکان و سیاسەتی قەرزکردن و واژووکردن و گرێدانی، داڕشتنی سیاسەتی ئابووری و بازرگانیی دەرەکیی سیادی.

٢) داڕشتنی سیاسەتی ئاسایشی نیشتمانی و جێبەجێکردنی، لەوانەیش: دروستکردنی هێزە چەکدارەکان و بەڕێوەبردنیان، دابینکردنی پاراستن و گەرەنتیکردنی سنووری عێراق و بەرگریلێکردنی.

٣) داڕشتنی سیاسەتی دارایی و گومرکی و، دەرکردنی دراو و، ڕێکخستنی سیاسەتی بازرگانی لە ڕێگەی سنووری هەرێم و پارێزگەکان لە عێراق و، دانانی بوودجەی گشتیی دەوڵەت و، داڕشتنی سیاسەتی نەختینە و دروستکردنی بانکی ناوەندی و بەڕێوەبردنی.

٤) ڕێکخستنی کاروباری پێوەر و پێوان و کێشان.

٥) ڕێکخستنی کاروباری ڕەگەزنامە و بەهاووڵاتیبوون و نیشتەجێبوون و مافی پەنابەرێتیی سیاسی.

٦) ڕێکخستنی سیاسەتی لەرەلەرەکانی پەخشکردن و پۆستە.

٧) دانانی پرۆژەی بوودجەی گشتی و وەبەرهێنان.

٨) پلاندانانی سیاسەتەکانی پەیوەست بە سەرچاوەکانی ئاو لە دەرەوەی عێراق و، مسۆگەرکردنی گەیشتنی بڕە ئاوی پێویست و دابەشکردنی دادپەروەرانەی لەناو عێراق، بەگوێرەی یاسا و نەریتە نێودەوڵەتییەکان.

٩) ئامار و سەرژمێریی گشتیی دانیشتووان.

لە هەندێ لە دەوڵەتە فیدراڵییەکاندا، دەسەڵاتیكی زۆر بە حکوومەتی فیدراڵی دەدرێ، بەتایبەت دەسەڵاتە سەروەری و کتوپڕەکان، بۆ پاراستنی یەکپارچەییی وڵات و ڕێگری لە لێکهەڵوەشانەوەی دەوڵەتە فیدراڵییەکان. دەستووری عێراقیش لەم ڕاستییە بە دوور نییە و، ژمارەی ئەو دەسەڵاتانەی کە بۆ حکوومەتی فیدراڵی پاوان کراون کەم نین و، لەوانەیە لە هەندێ لە دەوڵەتە فیدراڵییەکانیش زیاتر بێت.

ب) دەسەڵاتە هاوبەشەکان: ئەمانەیش بریتییە لەو دەسەڵاتانەی کە لە نێوان حکوومەتی فیدراڵی و هەرێمەکاندا هاوبەشن، کە بە ڕاوێژ و هاوکاری لە نێوانیاندا جێبەجی دەکرێت. ئەمانەیش لە بەندەکانی (١١٢) و (١١٤)ی دەستووردا ئاماژەیان پێ کراوە.

بەگوێرەی بەندی (١١٢/یەکەم)، حکوومەتی فیدراڵی لەگەڵ حکوومەتی هەرێم و پارێزگە بەرهەمهێنەرەکان نەوت و غازی کێڵگەکانی ئێستا به‌ڕێوه‌ ده‌به‌ن. هەروا بەپێی بڕگەی دووەمی هەمان بەند، حکوومەتی فیدراڵی و حکوومەتی هەرێمەکان و پارێزگە بەرهەمهێنەرەکان، پێکەوە سیاسەتی ستراتیژیی پێویست بۆ پەرەپێدانی سامانی نەوت و غاز داده‌ڕێژن.

هەروا دەسەڵاتە هاوبەشەکانی دیکە لە بەندی (١١٤)ی دەستووردا ئاماژەیان پێ کراوە بەمجۆرەی خوارەوە:

١) بەڕێوەبردنی گومرکەکان بە هاوئاهەنگی لەگەڵ حکوومەتی هەرێمەکان و پارێزگە ڕێکنەخراوەکان لەناو هەرێمدا، کە ئەمەیش بە یاسا ڕێک دەخرێت.

٢) ڕێکخستنی سەرچاوەکانی وزەی سەرەکیی کارەبا و دابەشکردنی.

٣) ڕێکخستنی سیاسەتی ژینگەیی بۆ مسۆگەرکردنی پاراستنی ژینگە لە پیسبوون و، پاراستنی خاوێنی بە هاوکاری لەگەڵ هەرێمەکان و پارێزگە ڕێکنەخراوەکان لەناو هەرێمدا.

٤) داڕشتنی سیاسەتی گەشەکردن و پلاندانانی گشتی.

٥) داڕشتنی سیاسەتی تەندروستیی گشتی، بە هاوکاری لەگەڵ هەرێمەکان و پارێزگە ڕیکنەخراوەکان لەناو هەرێمدا.

٦) داڕشتنی سیاسەتی فێرکردن و پەروەردەی گشتی، بە ڕاوێژ لەگەڵ هەرێمەکان و پارێزگە ڕیکنەخراوەکان لەناو هەرێمدا.

٧) داڕشتنی سیاسەتی سەرچاوە ناوخۆیییەکانی ئاو و ڕێکخستنی، لەوانەیش دابەشکردنی دادپەروەرانە و، ئەمەیش بە یاسا ڕێک دەخرێت.

سەبارەت بە دەسەڵاتە هاوبەشەکان، هیچ ئاماژەیەک بەوە نەدراوە کە شێوازی بەکارهێنانی ئەم دەسەڵاتانە لە نێوان ئەم سێ لایەنەدا چۆنە و بە چ میکانیزمێک دەکرێت: ئایا لە ڕێگەی دەستەی هاوبەشەوە بەڕێوە دەبرێت، یان لەپێشتری (ئه‌وله‌وییه‌ت) بۆ حکوومەتی فیدراڵییە، بەو پێیەی دەسەڵاتی باڵایە لە وڵاتدا؟

ج) دەسەڵاتی هەرێمەکان: بەپێی بەندی (١١٥)ی دەستوور، هەر شتێک کە لە ڕیزی دەسەڵاتە تایبەتییەکانی حکوومەتی فیدراڵیدا نەهاتبێ، ئەوا دەبێتە دەسەڵاتی هەرێمەکان و پارێزگە ڕێکنەخراوەکان لەناو هەرێمدا. هەروا لە دەسەڵاتە هاوبەشەکان لە نێوان حکوومەتی فیدراڵی و هەرێمەکان، ئەگەر بێت و ناکۆکی لە نێوانیاندا هەبوو، ئەوا لەپێشتری بۆ یاسای هەرێمەکان و پارێزگە ڕێکنەخراوەکانە لەناو هەرێمدا.   

ئەگەر سەرنجی ئەم بەندە بدەین، تەنیا ئاماژە بەوە دەکات ئەو دەسەڵاتانەی کە باس نەکراون؛ کە ئەمەیش دەستەواژەیەکی ناڕوون و نادیارە و ڕاڤەکردنی زۆر هەڵدەگرێت. هەر بۆیە بەندە دەستوورییەکان نابێ بەو شێوەیە ناڕوون بن، کە بێ گومان ئەگەر سبەینێ بابەتێکی نوێ هاتە ئاراوە، هەر یەک لە حکوومەتی فیدراڵی و هەرێمەکان هەوڵ دەدەن بە شیوازێکی وا ڕاڤەی بۆ بکەن، کە بچێتە ڕیزی دەسەڵاتەکانی ئەوان؛ کە ئەمەیش دەرگە بۆ ناکۆکی دەکاتەوە. هەروا نەبوونی هیج هەرێمیکی تر، جگە لە هەرێمی کوردستان و مانەوەی ناوچەکانی دیکەی عێراق وەک حکوومەتێکی سادە و یەکپارچە، وا دەکات هێزی هەرێمی کوردستان بۆ دابڕاندنی زیاترین دەسەڵات بۆ خۆی سەرکەوتوو نەبێت.

بە شێوەیەکی گشتی، لە زۆربەی دەوڵەتە فیدراڵییەکاندا دەسەڵاتەکانی پەیوەست بە پەیوەندییە نێودەوڵەتییەکان، بەرگری، ئاسایشی نیشتمانی، سیاسەتی ئابووری و بازرگانی و دراوی، ڕەگەزنامە و دەسەڵاتی سەپاندنی باج و هاتوچۆی نێوان هەرێمەکان، دەدرێت بە حکوومەتە فیدراڵییەکان. هەروا کاروباری کۆمەڵایەتی وەک: تەندروستی، پەروەردە، خۆشگوزەرانی کۆمەڵایەتی، پاراستنی یاسا و ئاسایشی هەرێمەکان و بەڕێوەبردنی لۆکاڵی، لە ڕیزی دەسەڵاتی هەرێمەکاندان. هەروا هەندێ لە حاڵەتەکانی خزمەتگوزاریی کۆمەڵایەتی، کشتوکاڵ و سەرچاوە سروشتییەکانیش دەبنە بەشێک لە دەسەڵاتە هاوبەشەکان.

ڕێکخستنی دەستووریی هەرێمەکان لە عێراق

بەپێی بەندی (١١٦) لە دەستووری عێراقی، ئەوا سیستەمی فیدراڵی لە عێراق پێک دێت لە: پایتەخت و هەرێمەکان و پارێزگە ناناوەندییەکان و بەڕێوەبەرایەتییە خۆجێیەکان. هەروا بەندی (١١٧)ی دەستوور، دانی ناوە بە هەرێمی کوردستان و دەسەڵاتەکانی وەک هەرێمێکی فیدراڵی لە کاتی بەرکاربوونی دەستووردا. هەروا دانی ناوە بە دروستکردنی هەرێمی نوێ لە عێراقدا. بەپێی بەندی (١١٩) لە دەستوور، هەر پارێزگەیەک یان زیاتر، مافی دروستکردنی هەرێمیان هەیە. بەندی (١٢٠)ی دەستورری عێراق مافی ئەوە بە هەرێمەکان دەدات، کە دەستووری تایبەت بە خۆیان هەبێت؛ بە مەرجیک لەگەڵ دەستووری فیدراڵیدا ناکۆک نەبێت.

بەپێی بەندی (١٢١)ی دەستوور، هەرێمەکان مافی مومارەسەکردنی هەر سێ دەسەڵاتی "یاسادانان"، "جێبەجێکردن" و "دادوەری"یان هەیە، جگە لەو دەسەڵاتانە نەبێت کە لە ڕیزی دەسەڵاتە تایبەتییەکانی حکوومەتی فیدراڵیدان. هەروا هەرێمەکان، مافی هەمواری پراکتیزەکردنی هەر یاسایەکی فیدراڵییان هەیە لە هەرێمەکەیان، ئەگەر بێت و ناکۆکی، یان دژیەکی لە نێوان یاسای هەرێم و یاسای فیدراڵیدا هەبێت؛ بەو مەرجەی لە ڕیزی دەسەڵاتە تایبەتییەکانی حکوومەتی فیدراڵیدا نەبێت. هەرێمەکان مافی پشکێکی دادپەروەرانەیان هەیە لە داهاتە فیدراڵییەکان؛ هەروا مافی ئه‌وه‌یان هەیە لە باڵوێزخانە و نوێنەرایەتییە دیپلۆماسییەکان بۆ بەدواداچوونی کاروباری ڕۆشنبیری و کۆمەڵایەتی و گەشەپێدان، نووسینگەی تایبەت بە خۆیانیان هەبێت. جگە لەمەیش مافی دروستکردن و ڕێکخستنی هێزی ئاسایشی ناوخۆیان هەیە وەک: پۆلیس و ئاسایش و پاسەوانی هەرێم.   

ئەنجام

یەکێک لە قورسترین و گرنگترین گرفتەکانی بەردەم دەوڵەتە فیدراڵییەکان، بریتییە لە دابەشکردنی دەسەڵات و بەرپرسیارێتییەکان لە نێوان حکوومەتی فیدراڵ و هەرێمەکاندا. پەیوەندیی نێوان ئەم دوو حکوومەتە، پەیوەندییەکی ئاڵۆزە؛ ئه‌مه‌یش بە هۆی ناکۆکی لە نێوان ئاراستەی یەکگرتووخوازی و سەربەخۆخوازی. هەروا فاکتەرە جوگرافی، مێژوویی، ئابووری، زمانی، ئیتنیکی، دیمۆگرافی و نێودەوڵەتی، ڕۆڵیان لە دابەشکردنی دەسەڵاتەکان لە نێوان حکوومەتی فیدراڵ و هەرێمەکاندا هەیە.

 ئاراستەی دەستووری لە وڵاتانی فیدراڵی بەسەر سێ شێوازدا دابەش دەبێت: ئاراستەی یەکەم/ زاڵکردنی دەسەڵاتەکانی حکوومەتە فیدراڵییەکانە؛ ئاراستەی دووەم/ بەهێزکردنی دەسەڵاتی هەرێمەکانە و، ئاراستەی سێیەم/ پاراستنی هاوسەنگییە لە نێوان حکوومەتی فیدراڵی و هەرێمەکاندا. ئاراستەی دەستووری عێراقی، ساڵی ٢٠٠٥، بریتییە لە دیاریکردنی دەسەڵاتەکانی حکوومەتی فیدراڵی و، پاشماوەی دەسەڵاتەکانیش بۆ حکوومەتی هەرێم دەگەڕێتەوە، بەدەر لەو دەسەڵاتانەی کە بە هاوبەشی دیاری کراون و، لەسەر هەر دوو ئاستی فیدراڵی و هەرێمی مومارەسە دەکرێن. هەروا دەستووری عێراقی لە بەندی (١١٥)ی دەستووردا لەپێشتریی داوە بە دەسەڵاتی هەرێمەکان و پارێزگە ڕێکنەخراوەکان لەناو هەرێمدا.

هەرچی یەکگرتووییی نێوان کۆمەڵگە زیاتر بێت، ئەوا ئاراستەی پێدانی دەسەڵاتی زیاتر بە حکوومەتە فیدراڵییەکان زیاتر دەبێت. هەرچی جۆراجۆرێتی و فرەڕەنگی لەناو کۆمەڵگە زیاتر بێت، ئەوا ئاراستەکە بەرەو فراوانکردنی دەسەڵاتی هەرێمەکان دەڕوات. دەستووری عێراقیش کۆمەڵێک دەسەڵاتی بە حکوومەتی فیدراڵی داوە، کە لە زۆربەی دەوڵەتە فیدراڵییەکان ئەم دەسەڵاتانە بە حکوومەتی فیدراڵی دەدرێت و بریتین لە: سیاسەتی دەرەکی، سیاسەتی ئاسایش و بەرگری، سیاسەتی دارایی و دراوی و ڕەگەزنامە و هاووڵاتیبوون و کۆچ.

دەتوانین بڵێین، دەستووری عێراقی جۆرێک لە هاوسەنگیی لە نێوان دەسەڵاتەکانی حکوومەتی فیدراڵی و هەرێمەکاندا ڕاگرتووە؛ هەر بۆیە داڕشتنی پەیوەندییەکانی هەولێر-بەغدا لەسەر بنەمای دەستووری و یاسایی، باشترە لەوەی کە ئەم پەیوەندییانە بەکەسی یان سیاسی بکرێن، چونکە ئەم پێوەرانە، پێوەری ناسەقامگیر و کاتین و، دەکرێت بە گۆڕینی هەلومەرجەکە گۆڕانیان بەسەردا بێت. هەرچی پێوەر و بنەما دەستوورییەکانە، ئەوا ئەمانە بە پێوەری سەقامگیرتر دادەنرین، لەبەر ئەوەی هەموارکردنی دەستوور بەئاسانی ئەنجام نادرێت؛ ئەمەیش وا دەکات کە سەقامگیری لە پەیوەندییەکانی هەر دوو لادا دروست ببێت.