پێشەکی:

پاش ڕیفراندۆمی ٢٥/٩/٢٠١٧، کورد قۆناغێکی نوێی لە ژیانی سیاسیی خۆی لە عێراقدا دەست پێ کرد؛ قۆناغێک کە باجێکی زۆری بەدواوە بوو. پاش ڕیفراندۆم، حکوومەتی عێراق، هێزە هەرێمی و نێودوەڵەتییەکان، هەر یەک بە جۆرێک پشتیان لە کورد کرد. لەم قۆناغەدا، کورد گەلێک زیانی سیاسی، ئابووری و سەربازیی لێ کەوت، وەک: لەدەستدانی ٥١%ی خاکی کوردستان، داخستنی هەر دوو فڕۆکەخانەی هەولێر و سلێمانی، لەدەستدانی بەشێکی زۆری سەرچاوە نەوتییەکان و داخستنی سنوورەکانی ئێران بەسەر کوردستاندا و هتد. ئێستا پاش ئەنجامدانی چوارەمین خولی هەڵبژاردنی پەرلەمانی عێراق، کورد لە بەردەم قۆناغێکی نوێدایە، کە پاش بڕینی قۆناغێکی پڕ لە گرژی و ئاڵۆزی لەگەڵ حکوومەتی عێراق، ئێستا دەیانەوێ سەرلەنوێ بچنەوە بۆ بەغدا و، قۆناغێکی نوێی گفتوگۆ و ململانێی سیاسی دەست پێ بکەن.

سەرەڕای پرژوبڵاویی ئێستای نێو ماڵی کورد، بەڵام ئەوان لە سەردەمی عێراقی نوێ، کە پاش ساڵی ٢٠٠٣ دەستی پێ کردووە، هەردەم هێزێکی گرنگ و کاریگەر و هەندێ جاریش یەکلاکەرەوەی نێو گۆڕەپانی سیاسیی عێراق بوون. لەم وتارەدا، تیشک دەخەینە سەر دۆخی نوێی پەیوەندیی نێوان هێز و لایەنە سیاسییەکانی کوردستان و عێراق و، هەروا  پەیوەندییان لەگەڵ هێزە هەرێمی و نێودەوڵەتییەکان و ئەو ئەگەر و سیناریۆیانەی کە  لە بەردەم کورددا هەن، کە لە خوارەوە ئاماژەیان پێ دەکەین.

سیناریۆکانی بەردەمی کورد

بە سەرنجدان بە دۆخی ئێستای پەیوەندیی نێوان هێز و لایەنە کوردییەکان لەسەر هەر سێ ئاستی ناوخۆیی، عێراقی و نێودەوڵەتی، دەتوانین چەندین سیناریۆی چاوەڕوانکراو بەم جۆرەی خوارەوە بخەینە ڕوو:

١) کۆبوونەوەی هەموو هێز و لایەنە کوردییەکان لە یەک فراکسیۆندا

هەرچەندە لە قۆناغی پێش هەڵبژاردن، کورد نەیانتوانی لەژێر چەتری یەک هاوپەیمانیدا کۆ ببنەوە، بەتایبەت لە ناوچە کوردستانییە دابڕاوەکان، بەڵام لە ڕووی یاسایییەوە هیچ گرفتێکی تێدا نییە، کە پاش دەرچوونی ئەنجامەکانی هەڵبژاردن و لەژێر چەتری پەرلەمانی عێراقدا لایەنە براوەکانی هەڵبژاردن لە یەک فراکسیۆندا کۆ ببنەوە. ئەمەیش بەپێی بڕیاری ژمارە ٢٥/اتحادیة/ ٢٠١٠ی دادگەی باڵای دەستووریی عێراق، دەربارەی ڕاڤەکردنی زاراوەی "ئەو فراکسیۆنە نوێنەرایەتییەی کە زیاترین ژمارەیان هەیە"، کە لە بەندی ٧٦/ بڕگەی یەکەمی دەستووری عێراقیدا ئاماژەی پێ کراوە و تێیدا دەڵێت: "دەربارەی فراکسیۆنی نوێنەرایەتی کە زیاترین ژمارە ی هەیە، مەبەست ئەو فراکسیۆنەیە کە پاش هەڵبژاردن دروست دەبێت لە ڕێگەی یەک لیستی هەڵبژاردن کە بە یەک ناو و ژمارەی دیاریکراو چووەتە ناو هەڵبژاردن و زیاترین کورسییەکانی پەرلەمانی بەدەست هێناوە، یان ئەو فراکسیۆنەی کە پێک دێت لە دوو لیستی هەڵبژاردن، یان زیاتر کە بە ناو و ژمارەی جیاواز چوونەتە ناو هەڵبژاردن پاشان لە یەک فراکسیۆندا کۆ دەبنەوە، کە دەبێتە یەک قەوارە لە ئەنجومەنی نوێنەراندا، هەر کامیان زیاترین ژمارەیان هەبێت و، سەرۆککۆمار پاڵێوراوی ئەو فراکسیۆنە ڕادەسپێرێت بۆ پێکهێنانی ئەنجومەنی وەزیران، کە لە یەکەم دانیشتنی پەرلەماندا زیاترین ژمارەیان هەیە لە فراکسیۆنەکانی تر." کەواتە، بەر لە یەکەم دانیشتنی پەرلەمان دەرفەت بۆ هاوپەیمانێتیی لایەنە کوردییەکان کراوەیە.

بە دروستبوونی ئەم هاوپەیمانێتییە، کورد دەتوانێ دیوارێکی بەهێز لە بەردەم زێدەخوازییەکانی بەغدا دروست بکات و، لە هەمان کاتدا ئەو دەرگەیە لە بەردەم حکوومەتی عێراق و هێزە هەرێمییەکاندا دادەخات، کە دەیانەوێ لە ناکۆکی و ململانێی نێوان لایەنە کوردستانییەکان بۆ بەرەوپێشبردنی ئەجێنداکانیان کەڵک وەربگرن.

٢) دروستبوونی هاوپەیمانیی هەولێر و هاوپەیمانیی سلێمانی

ئەگەر کورد نەتوانێ سیناریۆی یەکەم بەرەو پێشەوە ببات، ئەوا دوور نییە بە سەرنجدان بە ناکۆکیی نێوان هێزە سیاسییەکانی سلێمانی و هەولێر، دوو هاوپەیمانێتیی جیاوازی جوگرافی لە هەولێر و سلێمانی پێک بێت. چاوەڕوان دەکرێ هاوپەیمانیی هەولێر لە پارتی، یەکێتی و یەکگرتووی ئیسلامی پێک بێت. هاوپەیمانیی سلێمانیش لە بزووتنەوەی گۆران، کۆمەڵی ئیسلامی و هاوپەیمانیی دیموکراسی و دادپەروەری پێک دێت. دوور نییە جووڵانەوەی نەوەی نوێیش پەیوەندیی بەم هاوپەیمانییەوە بکات. شیاوی گوتنە کە ئێستا، گۆڕان، کۆمەڵی ئیسلامی و هاوپەیمانیی دیموکراسی لە ناوچە کوردستانییە دابڕاوەکان لیستێکی هەڵبژاردنی یەکگرتوویان هەیە بە ناوی "نیشتمان".

سەبارەت بە یەکێتیی نیشتمانییش، هەرچەندە لە ڕووی جوگرافییەوە، ناوچەی سلێمانی بە ناوچەی دەستڕۆییی ئەو حزبە دادەنرێ، بەڵام بە سەرنجدان بە هاوبەشییان لە حکوومەتی هەرێم لەگەڵ پارتی و بەرژەوەندییە تێکچڕژاوەکانیان لەگەڵ پارتی و، هەروا باڵادەستبوونی ئێستای باڵی کۆسرەت لەناو یەکێتی (کە لە پارتییەوە نزیکن)، جگە لەمەیش ناکۆکی و ململانێی توندی ئەم حزبە لە سلێمانی و کەرکووک لەگەڵ گۆڕان و هاوپەیمانیی دیموکراسی، وا چاوەڕوان دەکرێ لە هاوپەیمانیی هەولێردا جێگیر ببێت.

ئەم سیناریۆیە، هەرچەندە پرژوبڵاویی سەرتاسەری لە نێوان حزبەکان تا ڕاددەیەک کەمتر دەکاتەوە، بەڵام لە هەمان کاتدا بە حوکمی دەرفەتدان بە حکوومەتی عێراق و هێزە هەرێمییەکان بۆ کەڵکوەرگرتن لە کەلێنەکان، ئەگەری تۆخبوونەوەی جەمسەربەندییە ناوخۆیییەکانی کوردستان زیاتر و قووڵتر دەکات و، لە ئەنجامدا سوود و قازانجی کوردی لێ ناکەوێتەوە؛ چونکە تۆخبوونەوەی جەمسەربەندییە ناوخۆیییەکان و دەستلەپشتدانی هێزە هەرێمییەکان، وا دەکات ناکۆکییەکان قووڵتر ببنەوە و، کوردستان بەرەو ئاقارێکی خراپ دەبات.

٣) دابەشبوونی لایەنه‌ کوردییەکان بەسەر جەمسەربەندییەکانی ناوماڵی شیعە   

بە سەرنجدان بەو جەمسەربەندییانەی، کە لە نێوان هێز و لایەنە سیاسییەکانی شیعەدا هەیە، دوور نییە یەکێک لە ئەگەرەکان ئەوە بێت، کە لایەنە کوردییەکانیش بەسەر ئەو جەمسەرانەدا دابەش ببن. هەندێ جار لایەنە کوردییەکانیش هەوڵ دەدەن بە خۆنزیککردنەوە لە لایەنێک، مەترسیی خۆیان بۆ لایەنەکەی تر بخەنە ڕوو، وەک ئەوەی لە دێسەمبەری ٢٠١٧دا  بینیمان، کە بە گفتوگۆیەکی کەناڵی ڕووداو لەگەڵ نووری مالکی، پارتی بە شێوازێکی ناڕاستەوخۆ ئەو پەیامەی بە عەبادی دا، کە دەتوانن لەگەڵ نەیارانی ئەودا ببنە هاوپەیمان و مەترسیی جددی بۆ عەبادی دروست بکەن. پاش ئەو گفتوگۆیە، عەبادی نەرمیی زیاتری بەرامبەر بە کورد نیشان دا و، بەرەبەرە سزاکانی سەر کوردستانی هەڵگرت و دۆخەکەی بەرەو ئاساییبوونەوە ڕێژەیی برد.

هەر پاش ئەو گفتوگۆیە، هەندێک لە لایەنە کوردییەکان وەک بەرهەم ساڵح، پاڤێڵ تاڵەبانی ڕوویان لە بەغدا کرد و لەگەڵ عەبادی کۆ بوونەوە؛ تەنانەت بەرهەم ساڵح بەڕاشکاوی پاڵپشتیی خۆی بۆ عەبادی ڕاگەیاند. بە سەرنجدان بە دۆخی پرژوبڵاویی لایەنە کوردییەکان و هەوڵی لایەنە عێراقییەکان بۆ ڕاکێشانی کورد بەرەو لای خۆیان، سیناریۆیەکی وەها دوور لە چاوەڕوانی نییە. بەڵام ئەم سیناریۆیەیش زیانی بۆ کورد لە قازانجی زیاترە، ئەگەر ڕێککەوتنی پێشوەختە لە نێوان لایەن کوردییەکان نەبێ، بۆ ئەوەی ڕۆڵەکانیان دابەش بکەن و ئەمان بتوانن لە پێناو بەدیهێنانی بەرژەوەندیی زیاتر بۆ کوردستان سوود لە پرژوبڵاویی ناوماڵی شیعە وەربگرن.

٤) هاوپەیمانێتیی لایەنە کوردییەکان لەگەڵ چەندین لیست و لایەنی شیعە و سوننە

یەکێکی دیکە لەو سیناریۆیانەی کە دەکرێ ڕوو بدات، هاوپەیمانێتیی نێوان لیستە کوردییەکان و ژمارەیەک لیستی گرنگی شیعە و سوننەیە و، بەم شێوەیە دەتوانن فراکسیۆنێکی گەورەی پەرلەمانی پێک بهێنن، کە ببێتە خاوەنی پتر لە (١٠٠) کورسی. دەکرێ لە پێشدا لایەنە کوردییەکان لە نێوان خۆیاندا یەک بگرن و، ئه‌وجا لەگەڵ چەند لیستێکی تری شیعە و سوننەی وەک سائیرون (موقتەدا سەدر)، الوطنیة (ئەیاد عەلاوی)، تیار الحکمة (عەمار حەکیم) و للعراق متحدون (ئوسامە نوجێفی) لە چوارچێوەی یەک فراکسیۆندا یەک بگرن و هاوپەیمانێتییەکی نوێ پێک بهێنن. ئەم فراکسیۆنە ئەگەر ببێتە گەورەترین فراکسیۆنی پەرلەمانی، ئەوا سەرۆککۆمار دەتوانێ ڕای بسپێرێت بە پێکهێنانی حکوومەت و، ئەو کاتە دەکرێ بە سازانی نێوان ئەم لایەنانە، پاڵێوراوێکی شیعە بۆ پۆستی سەرۆکوەزیران پێشنیار بکەن.

ئەم سیناریۆیە، دەتوانێ ئاڵوگۆڕێکی گەورە لە دۆخی سیاسیی عێراقدا دروست بکات و دەسەڵات لەدەست حزبی دەعوە دەربهێنێ، کە زۆرێک لە حزبە شیعەکانیش ئاواتی بۆ دەخوازن. سیناریۆیەکی لەم جۆرە، لە دوو حاڵەتدا ئەگەری بەدیهاتنی هەیە: یەکەم/ ئەگەر ئەو لایەنانەی کە ناومان بردن، دەستپێشخەری بکەن بۆ پێکهێنانی فراکسیۆنێکی لەو جۆرە و لێ نەگەڕێن هەموو لیستە شیعەکان یەک بگرن و پەرتەوازەیی بخەنە ناوماڵی شیعە. دووەم/ ئەگەر لیستە شیعەکانی وەک نەسر، فەتح، دەوڵەتی یاسا، سائیرون و حیکمە بە هۆی ناکۆکیی ناوماڵی شیعە نەتوانن یەک بگرن و هاوپەیمانێتیی لایەنە شیعەکان بەتەواوی تێک بچێت. حکوومەتێکی لەم جۆرە باشتر دەتوانێ نوێنەرایەتیی هەموو هێز و لایەنە عێراقییەکان بکات و ڕەنگدانەوەی هەموو پێکهاتەکانی پێوە دیار بێ و، گرنگتر لە هەمووان هێزە شیعییەکان باڵادەستیی تەواویان نابێت و، ناتوانن بەتەواوی دەست بەسەر هەموو جومگە سەرەکییەکانی وڵاتدا بگرن.

٥) کشانەوە لە پرۆسەی سیاسیی عێراق

ئەم سیناریۆیە لە کاتێکدا ئەگەری بەدیهاتنی هەیە، کە کورد نەتوانێ ببێتە هاوبەشێکی کارا و سەرەکی لە پێکهێنانی حکوومەتی نوێ، یاخود بە شێوەیەکی لاوەکی لە پێکهێنانی کابینەی نوێی حکوومەتی عێراقدا بەشداریی پێ بکرێت. هەروەک دەزانین، هەندێ لە لیستەکان وەک دەوڵەتی یاسای نووری مالکی ڕایان گەیاندووە، کە ئەوان خوازیاری پێکهێنانی حکوومەتی زۆرینەن بۆ پێکهێنانی کابینەی داهاتووی حکوومەتی عێراق؛ ئەمەیش ڕەنگە بەو واتایە بێت کە حکوومەتێکی تەواو شیعی پێک بێت یاخود لە باشترین حاڵەتدا هەندێ لایەنی بچووک و ناکاریگەری کورد و سوننە بەشدارییان پێ بکرێت. هەرچەند پێکهێنانی حکوومەتی زۆرینە لە ڕووی یاسایییەوە دروستە، بەڵام ئەمە لەژێرپێنانی ئەو سازانە نەنووسراوەیە، کە لە عێراقی نوێدا پەیڕەو کراوە و نهێنیی مانەوەی عێراقە بەیەکگرتوویی، کە لە ئەگەری تێکچوونی، ئەوا تەرازووی حوکمڕانی لە عێراقدا لاسەنگ دەبێت، کە بێ گومان وڵات بەرەو ناسەقامگیری و چارەنووسێکی نادیار دەبات. جگە لەمەیش، پێکهێنانی کابینەیەکی لەو جۆرە، ڕەواییی حکوومەتی عێراق دەباتە ژێر پرسیارەوە، کە ئەمەیش کاریگەریی نەرێنیی دەبێت لەسەر پەیوەندییەکانی عێراق و وڵاتانی دیکەی جیهان، بەتایبەت وڵاتانی عەرەبی و ڕۆژاوایی، کە دواجار گۆشەگیریی سیاسیی عێراقی لێ دەکەویتەوە.

لە حاڵەتی پێکهێنانی حکوومەتی زۆرینە، بە تام و بۆنی تەواو شیعە، ئەگەری کشانەوەی کورد و سوننە لە پرۆسەی سیاسی، دوور لە چاوەڕوانی نییە. باشتر وایە ئەگەر دۆخێکی لەو جۆرە هاتە پێشەوە، ئەوا کورد و سوننە لە نێوان خۆیاندا هاوئاهەنگ بن، هەتا کشانەوەکە کاریگەریی زیاتری هەبێت.

٦) گەڕانەوە بۆ ئەنجامەکانی ڕیفراندۆم و هەنگاونان بەرەوە سەربەخۆیی

ئەگه‌ر بێت و پاش هەڵبژاردن، پێکهێنانی حکوومەتی نوێی عێراق لەگەڵ ئاستەنگی جددی بەرەوڕوو بوو و، گرژی و ئاڵۆزیی نێوان لایەنە شیعەکان لەگەڵ یەکتر و هەروا لەگەڵ کورد و سوننە گەیشتە ئەو ئاستەی، کە پرۆسەی سیاسی لە عێرق بە بنبەست بگات، ئەوا لەم حاڵەتەدا، ڕەنگە هەڵویستی وڵاتانی جیهان و بەتایبەت ڕۆژاوایییەکان سەبارەت بە داهاتووی عێراق گۆڕانی بەسەردا بێت. لە حاڵەتێکی وەهادا، ڕەنگە ئەو دەرفەتە بۆ کورد بێتە پێشەوە، کە بابەتی کارکردن بە ئەنجامەکانی ڕیفراندۆم زیندوو بکاتەوە و کاری بۆ بکات.

هەروەک دەزانین، ئەنجامەکانی ڕیفراندۆم لە ڕووی یاسایییەوە سڕ کراوە، واتە هەڵنەوەشاوەتەوە؛ ئەمەیش بەو واتایە دێت کە کورد دەتوانێ لە کات و ساتی لەبار لە ڕووی ناوخۆیی، هەرێمی و نێودەوڵەتی کارتی ڕیفراندۆم ڕابکێشێت و سوود لە ئەنجامەکانی وەربگرێت. دەتوانین بڵێین، کارتی ڕیفراندۆم هەردەم وەک "شمشێری دامۆکلس"ە بەسەر حکوومەتی عێراقەوە، کە کورد دەتوانێ بە داڕشتنی ستراتیژێکی دروست لە هەموو کات و ساتێکی لەباردا کەڵکی لێ وەربگرێت؛ چ بۆ چەسپاندنی سەربەخۆیی و چ بۆ سەپاندنی داواکارییەکانی بەسەر حکوومەتی عێراقدا، لە ئەگەری مانەوەی لە چوارچێوەی عێراقدا.

ئەنجام

بە شیوەیەکی گشتی، دۆخی کورد لە هاوکێشە سیاسییەکانی عێراقدا بە سێ فاکتەر بەستراوەتەوە: یەکەم/ پەیوەندی و هاوپەیمانییەکانی ناوماڵی کورد، دووەم/ پەیوەندیی کورد لەگەڵ حکوومەتی عێراق و لایەنە سیاسییەکانی عێراق بە شیعە و سوننەوە و، سێیەم/ پەیوەندییە دەرەکییەکانی کورد لەگەڵ هێزە هەرێمی و نێودەوڵەتییەکان. ئەم تێکچڕژانە سیاسییە وای کردووە، کە کورد لە دۆخێکی ئاڵۆز و قورسدا بێت بۆ بڕیاردان لەسەر چارەنووس و داهاتووی خۆی؛ هەر بۆیە بڕیاردان لە کوردستان، بە پرۆسەیەکی ئاڵۆز و قورسدا تێپەڕ دەبێت. لە لایەکی ترەوە، لایەنە کوردییەکان بەسەر هێزە هەرێمییەکاندا دابەش کراون، کە ئەم هێزانە لە ڕووی مێژوویییەوە بەردەوام لە جەنگ و ململانێدان و، کوردیش بەدەر لە ویستی خۆی پەلکێشی ناو ئەم دۆخە ئاڵۆزە کراوە. ئەم هێزانە، ئەگەر بە دیوێکدا هەنگاوێک بە قازانجی کورد بهاوێژن، ئەوا بە دیوەکەی تردا دژ بە بەرژەوەندییەکانی کورد دەجووڵێنەوە، هەر بۆیە دۆخی کورد وای لێ هاتووە، ئەگەر هەنگاوێک بچێتە پێشەوە، ئەوا لە قۆناغێکی تردا هەنگاوێک دێتە پاشەوە و ئەنجامەکەیشی دەبێتە ئەوە، کە هەر لە جێی خۆیدا دەوەستێت و پڕیشکی ئاگرەکەیش هەردەم بەری دەکەوێت.

هەر بۆیە، بڕیاردانی کورد بۆ هەڵبژاردنی باشترین بژاردەکانی بەردەمی، هەمیشە تووشی ئاستەنگ و گرفتی گەورە دەبێت. بە سەرنجدان بەو سیناریۆیانەی، کە لەسەرەوە باسمان لێوە کرد، باشترین بژاردەکان لە بەردەم کورد سیناریۆکانی ژمارە (١و ٤ و ٦)ن، بەڵام هەروەک پێشتر ئاماژەمان پێ کرد، هەڵبژاردنی هەر یەک لەو بژاردانە لەژێر کاریگەریی دۆخی ناوخۆیی، عێراقی، هەرێمی و نێودەوڵەتیدایە، کە کورد بە سەرنجدان لە هەلومەرجەکە دەتوانێ باشترین بژاردە هەڵبژێرێت.