بارزان جه‌وهه‌ر سادق، دکتۆرا لە سیسته‌مى سیاسى، پڕۆفیسۆرى یاریدەدەر لە زانستە سیاسییەکان- زانکۆى سەڵاحەددین- هەولێر

پێشەکى

بناغەى دروستبوونى کۆمەڵگەیەکى سیاسیى پێشکەوتوو و دەوڵەتێکى دیموکراسى، پەیوەستە بە ئاستى وابەستەییى هاووڵاتى و سیسته‌مى سیاسى. بۆ ئەو کۆمەڵگه‌ و نەتەوانەى لە قۆناغى گواستنەوەى دیموکراسى یان دەوڵەتبوونن، ئینتیماى بەهێزى نەتەوەیى و نیشتمانى و سیاسى، هەوێنى گەیشتنه‌ بەم ئامانجە. لە هەرێمى کوردستان ساڵ لە دواى ساڵ متمانەى سیاسى دادەبەزێت و بەهۆى ئەوەى متمانە و ئینتیما دوو دیوى یەک دراون، بۆیە دەتوانین بڵێین هاوتا لەگەڵ دابەزینى متمانە، ئینتیماى نیشتمانییش دادەبەزێت و ئەمەیش دابەزینى بەشداریى سیاسى یان بەشداریى نەرێنى بە دواى خۆى دێنى و دەرهاوێشتەى ئەو هەموو دابەزینەیش پێکەوە کاریگەرییەکى خراپى لەسەر داهاتووى سیاسیى هەرێمى کوردستان دەبێت کە دەمانەوێت لە چوارچێوەى ئەم شیکردنەوەى خوارەوە گفتوگۆى لەبارەوە بکەین و وەڵامى چەند پرسیارێکى سەرەکى بدەینەوە وەک: هۆکارەکانی دابەزینی ئینتیمای نیشتمانی لە هەرێمی کوردستان چییە؟ ئینتیمای نیشتمانی چ پەیوەندییەکی به‌ بەشداریی سیاسییه‌وه‌ هەیە و دابەزینی ئینتیمای نیشتمانی لە هەرێمی کوردستان چ کاریگەرییەکی لەسەر ئاستی بەشداری لە هەڵبژاردنەکاندا کردووە؟ هەروەها چۆن ئینتیمای نیشتمانیی هاووڵاتیان سەرەڕای جیاوازییەکانیان بەرز بکەینەوە؟ بەم واتایە کە سیاسەت و پلانی حزبەکان و حکوومەت بە شێوەی پراکتیکی، بۆ جێبەجێکردنی ئەم مەبەستە دەبێت چی بێت؟

یەکەم: هۆکارە سەرەکییەکانى دابەزینی ئینتیمای نیشتمانی لە هەرێمی کوردستان

هەرچەند فاکتەرى زۆر، بەشدارن لە دابەزینى ئینتیماى نەتەوەیى و نیشتمانى لە هەرێمى کوردستان، بەڵام ئێمە هەوڵ دەدەین لە ڕێگەى پۆڵێنکردنیان بۆ فاکتەرى ناوخۆیى و دەرەکى باس لە  گرنگترین ئەو هۆکار و فاکتەرانە بکەین کە لە ماوەى چەند ساڵى ڕابردوو، ئێستا و لە داهاتوویشدا ڕۆڵیان لە دابەزینى ئینتیما هەبووە و دەبێت. سەرەتا بە فاکتەرە ناوخۆیییەکان دەست پێ دەکەین:

• مۆدێلى ململانێى حزبە سیاسییەکان لە هەرێمى کوردستان

لە ڕاسیتدا ئەگەر به‌ئینسافەوە بڕوانینە پرسەکە، نابێ نکۆڵى لەوە بکرێت کە پارتى دیموکراتى کوردستان و یەکێتیى نیشتمانیى کوردستان سەرکردایەتیى زۆربەى ئەو دەسکەوتە نەتەوەیییانە دەکەن کە لە هەرێمى کوردستان بەدەست هاتوون لە شۆڕش و ڕاپەڕین و قوربانیدانى پێش نەوەدەکان و دواتریش لە دامەزراندنى دامەزراوە فەرمییەکان و، هەروەها بونیادنانى چەمکى هاووڵاتیى کوردستانى و ئینتیماى کوردستانیبوون لە باشوورى کوردستان. ئەوەى مەبەستە لەم فاکتەرە سەرەکییە ئەوەیە کە، هەروەکو چۆن ئەم حزبانە دەستکەوتیان هەبووە و سەرکردایەتیشى دەکەن، بە هەمان شێوە ئەداى خراپى ئەم حزبانە لەناو دامەزراوەکان و لە ململانێ لەگەڵ یەکترى وای کردووە، خەڵک وێنەیەکى جیاواز لەو وێنە زه‌ینییەى پێشوو ببینێ کە پێى وابوو ئەمانە هەرگیز وەکو ڕژێمەکانى پێشوو سیاسەت ناکەن و ڕۆڵەى ئەم نەتەوە ستەمدیدەیە ئازار نادەن.

شەڕى ناوخۆى پارتى و یەکێتى (١٩٩٤-١٩٩٨)، سەرەتاى دابەزینى ئینتیماى سیاسى و نەتەوەیییە لە هەرێمى کوردستان. کاتێک خەڵک بینى بەهۆى کاریگەریى که‌لتوورى بەعسیزم بە هەزاران گەنجى ئەم هەرێمە کوژران و بە دەیان هەزار کەس ماڵ و حاڵى خۆیان جێ هێشت، ئیدى ئەم وێنە تراژیدییە هەستى نەتەوەییى دابەزاند. لە سەردەمى دواى شەڕى ناوخۆیش بەهۆى نەبوونى پلانى نەتەوەیى و بێهێزیى دامەزراوەکان، کە لە فاکتەرى دووەم باسى دەکەین، مۆدێلێکى ململانێى خراپى ئەم دوو حزبە سەرەکییە وای کرد کە، کۆمەڵێک قەیرانى نوێ بەرۆکى سیسته‌مى سیاسى بگرێت و ئەمەیش ساڵ بە ساڵ خەڵکى زیاتر بێئومێد دەکرد کە بەشێکیان بەناچارى وڵاتیان بەجێ هێشت و بەشێکیش بەسەر حزبى سیاسى، ئایینى و نانەتەوەیى دابەش بوون. هەندێکیش لە گۆشەگیرى و نامۆییى سیاسى دەژین و هەمیشە نەفرەت له‌ نەتەوە و هەر پیرۆزییەکى نەتەوەیى و نیشتمانى دەکەن.

• ئەداى خراپى دەسەڵاتى سیاسیى فەرمى و نافەرمى

زۆربەى ئەو توێژینەوانەى لەبارەى پەیوەندیى نێوان خەڵک و دەسەڵات کراون هۆکارێکى سەرەکیى دابەزینى ئینتیما، دەگەڕێننەوە بۆ خراپیى ئەداى دامەزراوە فەرمییەکان (بڕوانە توێژینەوە مەیدانییەکانى پەراوێز). واتە خەڵک جگە لە ئەداى خراپى حزبە سیاسییەکان، کەمبوونەوە یان نەمانى ئینتیماى نەتەوەیییان بۆ خراپیى پێشکەشکردنى خزمەتگوزارییەکان لەلایەن دامەزراوە حکوومییه‌كان و جیاوازیى نێوان چینەکان لە هەموو بوارەکان گەڕاندۆتەوە. قۆرخکارى و نایەکسانى و واستەکارى و نابابەتیبوون لە پرۆسەى حوکمڕانێتى وای کردووە، خەڵک ئومێدى بە دامەزراوەکان نەمێنێت. ئەمە تەنیا پەیوەست نییە بە دەسەڵاتى جێبەجێکردن، بەڵکوو متمانەى سیاسیى خەڵک بە دامەزراوەکانى ترى یاسادانان و دادوەری، زۆر کەمتریشە.

• ئۆپۆزیسیۆن و میدیاى نێگەتیڤ

لە پاڵ ئەداى خراپى پارتى و یەکێـتى، حزبە ئۆپۆزیسیۆنەکانیش بە تێکەڵکردنى ئینتیماى نەتەوەیى و ئینتیماى حکوومى و حزبى لە دواى ساڵى ٢٠٠٩وە وایان کرد کە، خەڵک خاک و نیشتمان و ئاڵا و مێژووى کورد، هەمووی یەکسان بکەن بەو شێوە حوكمڕانێتییەى پارتى و یەکێتى. ئاشکراکردنى نادادپەروه‌ری، گەندەڵى، خراپ بەڕێوەبردن و نیشاندانى قەبارەى گەورەترى هەر یەک لەم پرسانە بۆ بەرژەوەندیى حزب و بزووتنەوەکانیان وای کرد کە، زۆر خێرا ئینتیماى نەتەوەیى و بەشداریى سیاسى دابەزێت، کە سەرەنجام سەرى خۆیشیان (ئۆپۆزیسیۆن)ى خوارد و خەڵک متمانەى بەوانیش نەما. بەگوێرەى ڕاپرسییە مەیدانییەکان، خەڵک بەشێکى کەمبوونەوەى ئینتیماى، گەڕاندۆتەوە بۆ ئەداى حزبە ئۆپۆزیسیۆنەکان کە بەرپرس بوون و، ئەو ئۆباڵە مێژوویییە بەر ئەو حزبانە دەکەوێت کە هەستیان بە بەرپرسیارێتیی نەتەوەیى و نیشتمانى نەکردووە و، مەبەستى ململانێ و ڕەخنەکانیان تەنیا بۆ شکاندنى حزبە دەسەڵاتدارەکان بووە نەک خەمخۆرى بۆ پرۆسەى نەتەوەسازى. لە لایەکى ترەوە، بەهۆى ئاڵوودەییى خەڵک بە میدیا و بەتایبەت سۆشیال میدیا و لەناویشیدا فەیسبووک، ئەم ئامرازە زۆر بەئاسانى و بەخێرایى ئاستى ئینتیماى نەتەوەییى دابەزاندووە؛ بەهۆى ئەوەى هیچ فلتەرێک یان سانسۆرێک نییە لەسەر ئەو شتانەى کە لەناو ئەو میدیا نوێیە بە خەڵک نیشان دەدرێت کە مەبەست و ئامانج لێى، خاڵیکردنەوەى تاکى کوردە لە ئینتیماى نەتەوەیى.

• فاکتەرى خودیى خەڵک و تاکەکان

خەڵک ڕەگەزى سەرەکى و پێکهێنەرى نەتەوەیە و بەبێ هاووڵاتیان شتێک بە ناوى نەتەوە، بوونى نییە. کەواتە نەتەوە دیاردەیەکى کۆمەڵایەتى-سیاسییە. پەیوەندیى نێوان تاکەکان و سروشتى کۆمەڵایەتى و بەکۆمەڵایەتیبوون لەناو قەوارەى نەتەوە، ڕۆڵێكی گرنگ لە نەتەوەسازى و لاوازیى نەتەوەییدا دەگێڕێت. بەگوێرەى دەرەنجامى توێژینەوە مەیدانییەکان لە هەرێمى کوردستان، متمانەى کۆمەڵایەتى، واتە ئینتیما و پەیوەندیى کۆمەڵایەتیى خەڵک، زۆر دابەزیوە؛ بە شێوەک تەنیا ٣١%ى تاکەکان متمانە پێک دەکەن. واتە دەمانەوێت بڵێین کە دابەزینى خودى پەیوەندیى کۆمەڵایەتیى خەڵک و پرۆسەى متمانەسازیى نێوانیان، ڕۆڵى هەیە له‌ کەمبوونەوەى ئینتیماى نەتەوەیى. لەگەڵ ئەوەیشدا، دیاردەیەکى ترى ترسناکى کۆمەڵایەتیى نێوان تاکەکان، کە وابەستەیە بە پروپاگەندە میدیایییەکان، بریتییە لە بڵاوبوونەوەى خێراى درۆ و چەواشەکارى و وەسفکردنى یەکتر بە دز و چەتە و گەندەڵ و هتد. هه‌روه‌ك لە سەرەوە ئاماژەى پێ کرا، کە تاکەکان زۆر بەسانایى لە ڕێگەى مۆبایلەکانیانەوە هەواڵى ناڕاست و مەبەستدار دەبینن و زۆر خێرایش باوەڕ دەکەن و دواى ئەو دروشمانە دەکەون کە نەفرەت لە نەتەوە دەکات. ئەمە وای کردووە، خەڵکیش بەشێک لە بەرپرسیارێتیی کەمبوونەوەى ئینتیماى نەتەوەییى بکەوێتە ئەستۆ. دەتوانین فاکتەرە دەرەکییەکانى لە دوو فاکتەرى سەرەکى کۆ بکەینەوە؛ ئەوانیش پیلانگێڕیى دەرەکى، کە مەبەست سیاسەتى نەژادپەرستیى سێ دەوڵەتى دەورى کوردستانه‌؛ هەروەها ڕۆڵى تەوژمى بەجیهانیبوون و تاواندنەوەى ئینتیما، شوناس، ناسنامە و هەستى نەتەوەیى.

سەبارەت بە فاکتەرى دەرەکیى یەکەم، باس و خواسى زۆر هەڵدەگرێت و کورد مێژوویەکى ڕەش و پڕ لە کارەساتى هەیە لەگەڵ ئەم سێ شارستانییه‌ت و نەتەوەیه‌ی دەوروبەرى (فارس، عەرەب و تورک). ئەوەى پێویستە بەکورتى لێرەدا ئاماژەى پێ بکرێـت ئەوەیە کە، ئەم نەتەوانەى دەوروبەر بە هەمان نەفەسى سەرەتاى دروستبوونى قەوارەى هەرێمى کوردستان، لە نەوەدەکانى سەدەى ڕابردوو، بگرە زیاتریش، سوورن لەسەر دژایەتى و هەوڵى نەهێشتنى هەرێمى کوردستان. دواى ئەوەى لەو کات بە میکانیزمى ڕەق نەیانتوانى ئەم کارە بکەن، دەستیان دایە بەکارهێنانى هێزى نەرم و هێزى زیرەک (Smart Power) بۆ لاوازکردنى هەرێمى کوردستان. ئێمە باس لەو سیاسەتەیان ناکەین کە بۆ وردوخاشکردنى ئینتیماى نەتەوەییى کورد لەناو خاکى خۆیان دەیکەن، بەڵکوو دەمانەوێت بڵێین کە بەشداریى ڕاستەقینەیان هەیە لە دابەزاندنى ئینتیما لە ناوخۆى هەرێمى کوردستان؛ جا چ لە ڕێگەى دەزگه‌ هەواڵگرییەکانیان و میدیا سێبەرەکانیانه‌وه‌ بێت، یان لە ڕێگەى بەکارهێنانى حزب و سەرکردە و کەسایەتییەکانى ناوخۆى هەرێمه‌وه‌. یەکگرتووییى هەرسێ لایەنى عەرەبى، تورکی و فارسى لە ڕووداوى ١٦ى ئۆکتۆبەر، دیمەنێکى ئاشکراى ڕێککەوتنى ئەو سێ نەتەوەیەیه‌ بە هاوکاریى لایەنگرانیان لە ناوخۆى هەرێمى کوردستان، بۆ تێکشکاندنى قەوارەى هەرێم و نەهێشتنى ئینتیماى هاووڵاتیان بە دەسەڵاتدارانى هەرێمى کوردستان.

لە لایەکى ترەوە، بەهۆى تەوژمى بەهێزى بەجیهانیبوون (گلۆبالیزەیشن)، دواى نەوەدەکانى سەدەى ڕابردوو و دواتر، چونکە درەنگ گەیشتە هەرێمى کوردستان، خەڵک بەرەو ئینتیماى جیهانى و شکاندنى سنوورى نەتەوەیى دەڕوات. لێرەدا جیهانیبوون بە سەرێکەوە مەترسییە بۆ نەتەوە بێدەوڵەتەکانى وەکوو کورد، چونکە بۆ ئەو نەتەوانەى کە خاوەن تاپۆى دەوڵەتن، کێشە نییە هاووڵاتییەکە ئەو هەست و ئینتیما جیهانییەى هەبێت، لەبەر ئەوەى دواجار هەر هاووڵاتیى دەوڵەتێکە؛ بەڵام کێشەکە بۆ تاکى کورد ئەوەیە کە هێشتا چوارچێوە سیاسییەکەى دیارى نەکردووە و خاوەن سەروەریى نەتەوەیى و نیشتمانى نییە و هەمیشە هەڕەشەى لەناوچوونى لەسەرە، کەچى بەبێ بایەخدان بە ئینتیماى نەتەوەیى دەچێتە ناو قەوارە گلۆباڵەکەوە. ئەمە لەمپەرێکى مەترسیدارى بەردەم بەدەوڵەتبوونى هەرێمى کوردستانیشە کە لە دواى ڕیفراندۆمەوە تەنیا هەنگاوى ڕاگەیاندنى دەوڵەتى سەربەخۆى ماوە، چونکە ناکرێت لە کۆتاییى پرۆسەى نەتەوەسازى و دەوڵەتسازى، تاکەکان خاڵى بکرێنەوە لەو هەوڵانە و بەرەو مەیلى توانەوە لەناو بۆتەى بەجیهانیبوون ببردرێن.

دووەم: پەیوەندیى نێوان ئینتیمای نیشتمانی و بەشداریی سیاسی لە هەرێمى کوردستان

پرسیارى سەرەکى لێرەدا ئەوەیە کە دابەزینی ئینتیمای نیشتمانی لە هەرێمی کوردستان، چ کاریگەرییەکی لەسەر ئاستی بەشداری لە هەڵبژاردنەکاندا کردووە؟ پەیوەندیى نێوان ئەو دوو گۆڕاوە سیاسییەى سەرەوە (ئینتیماى نیشتمانى و بەشداریى سیاسى)، پەیوەندییەکى زۆر بەهێزە، چونکە ناکرێت بگوترێ کەسێک ئینتیماى نیشتمانیى نەبێت و بەشداریى سیاسیى کاراى هەبێت. دواتر بەشداریى سیاسى تەنیا هەڵبژاردن نییە، بەڵکوو ڕادەربڕینى جۆراوجۆر و لە کەناڵى جۆربەجۆرە، ئەندامبوون لە حزبى سیاسى، بەشداریى کۆنفرانس، کۆبوونەوە، دیالۆگى سیاسى، خۆپێشاندان و بەکارهێنانى گوشارى سیاسى و هەر ئامادەبوونێکى ترى سیاسیى تاک دەگرێتەوە.

لەبەر نەبوونى توێژینەوەى زانستى و شەڕى ناوخۆ و بارودۆخى هەرێمى کوردستان لە نەوەدەکانى سەدەى ڕابردوو و سەرەتاى ئەم سەدەیەوە، ئێمە پێوەرى تر بۆ ئینتیماى نەتەوەیى و نیشتمانى بەکار دێنین کە بەشداریكردنه‌ له‌ هەڵبژاردنەکاندا. سەرەتا خەڵک بە گوڕوتینێکى زۆرەوە و بەپەرۆشەوە چوونە سەر سندووقەکانى دەنگدان لە ساڵى ١٩٩٢ کە ڕێژەى بەشدارى (٨٧%) بوو؛ ئەمە ئەوەمان پێ دەڵێت کە ئینتیماى نەتەوەیى و نیشتمانى یەکجار بەرز بووە و هاووڵاتیى باشوورى کوردستان بە هەستکردن بە بەرپرسیارێتیی سیاسى و نەتەوەیى، بەشداریى لە دامەزراندنى بناغەى دامەزراوەکان کردووە بۆ هەرسێ دەسەڵاتى یاسادانان، جێبەجێکردن و دادوەرى. لێرەدا ئەوەى جێگەى هەڵوەستەلەسەرکردنە، کەمبوونەوەى بەشداریى سیاسیی هەڵبژاردنەکانە ساڵ بە ساڵ بەهێواشى تاوەکوو ساڵى ٢٠١٨ و ٢٠٢١ کە زۆر بەخێرایى دابەزیوە. لە ساڵى ٢٠٠٥دا ٧٥% و لە ساڵى ٢٠٠٩دا ٧٤% و لە ساڵى ٢٠١٣دا ٧٣% و لە ساڵى ٢٠١٨دا ٥٨% و لە دوایین هەڵبژاردنى عێراقدا بەشداریى سیاسیى هەڵبژاردن لە هەرێمى کوردستان ٣٥% بووە! کەواتە بە بەراوردى یەکەم هەڵبژاردن نزیکەى ٥٢% بەشداریى سیاسیى هەڵبژاردن کەم بۆتەوە.

بوونى ئینتیما پاڵنەرێکى گەورەى پشت بەشداریى سیاسییە. کاتێک هاووڵاتى بکەوێـتە قۆناغى نامۆییى سیاسى و هەست بە پەراوێزخستن و جیاوازیى گەورەى چینایەتى بکات، لۆژیکى تێدا نییە کە داواى بەشداریى سیاسیى لێ بکرێت و ئەویش بەشدار بێت. لەوەیش خراپتر، تاک بەو پەراوێزخستنە ناوەستێ و لە جیاتى بەشداریى سیاسى و یاسایى و دیموکراسى، پەنا دەباتە بەر بەشدارییەکى توندوتیژانە و دەرەوەى یاسا و ڕێساکان، وەکو هەلێک بۆ تۆڵەکردنەوە، وەک خۆپێشاندانەکانى هەرێمى کوردستان. کەواتە شوێنەوارى کەمبوونەوەى بەشداریى سیاسى، دەبێـتە ناسەقامگیریى سیاسى و لە کۆتاییدا هەڕەشەیە لەسەر ئاسایشى نیشتمانى.

سێیەم: میکانیزمەکانى چۆنێتیى بەرزکردنەوەى ئینتیمای نیشتمانیی هاووڵاتیان لە هەرێمى کوردستان

ئایا سەرەڕای جیاوازییەکانیان چۆن ئینتیماى هاووڵاتیان بە نیشتمان، سیمبولە نەتەوەیییەکان، سیسته‌مى سیاسى و بەها مرۆیییەکان بەرز بکەیەنەوە؟ بەم واتایە کە سیاسەت و پلانی حزبەکان و حکوومەت بە شێوەی پراکتیکی بۆ جێبەجێکردنی ئەم مەبەستە، دەبێت چی بێت؟

ئینتیما سرکێتێکى کارەبا نییە هاتبێتە خوارەوە و بەرزى بکەینەوە و بە چرکەساتێک وڵات ڕووناک بکاتەوە! هەروەک چۆن ماوەیەکى زۆرى پێ چووە تا خەڵک هێواش هێواش ئینتیمایان هەڵوەریوە، ئاوایش کاتى پێویستە تا جارێکى تر ئینتیما بونیاد دەنرێـتەوە. بەرزکردنەوەى ئینتیما پرۆسەیەکى ئاڵۆز و دوورودرێژە و نە بە حزبێکى سیاسى بە تەنیا و نە بە کاتێکى کەم دەکرێت. پێشنیار دەکەین ئەمە لە چوارچێوەى پلانێکى چەندقۆناغیى کورت، مامناوەند و درێژ جێبەجێ بکرێت و سەدان خەڵکى پسپۆڕ لە هەرێمى کوردستاندا بەشداریى پێ بکرێت و چەندان کۆنفڕانس و فۆکس گرووپى زانستى و سیمپۆزیۆمى بۆ بکرێت، تا وەک پرۆژەیەکى نیشتمانى، زۆربەى حزبە سیاسییەکان و دامەزراوە حکوومییەکان بەشداریى تێدا بکەن. ناکرێـت حزبێکى سیاسى یان چەند حزبێک هەوڵى بۆ بدەن و ئەوانی تر وەکوو دژایەتییەکەى ڕیفراندۆم کەمپینى بۆ بکەن و وەکوو میکانیزمێکى حزبى و کەسى بیناسێنن. گرنگە هەر لە سەرەتاوە خەڵکێکى نیشتمانپەروەر و شارەزا لە بوارەکە، بکرێنە سەرپەرشتیارى پرۆژەکە و هەموو پشتگیرییەکى ماددى و مەعنەوى بکرێن.

هەڵمەتێکى میدیایى بۆ گشتاندنى جیاکارى لە نێوان ئینتیماى نیشتمانى و ئینتیماى حزبى سیاسى و سەرکردەکان و بەرپرسانى حکوومى، زۆر پێویستە؛ بەو واتایەى حزبە سیاسییەکان و کاندیدەکانیان بۆ پۆستە حکوومییەکان دێن و دەچن، بەڵام نیشتمان و گەلەکەى هەر دەمێنن و ناکرێت لەبەر ئەداى خراپى دامەزراوەیەکى فەرمى یان نافەرمى، هەموو مێژوو و دەسکەوت و پیرۆزییەکى نیشتمان ڕەت بکرێتەوە. دەبێ خەڵک جیاوازى لە نێوان ئینتیما بۆ نەتەوە و نیشتمان لەگەڵ سیاسەتى پارتى و یەکێتى بکات.

کەمکردنەوە و دواتر بنبڕکردنى گەندەڵى و نادادپەوەرى، یەکێک لە میکانیزمە بەهێزەکانى بەرزکردنەوەى ئینتیمایە. هەر بەو ڕێگەیەى ئینتیماکە دابەزیوە، دەتوانرێت بە هەمان ڕێگه‌، به‌ڵام بەپێچەوانەکەى، بەرز بکرێتەوە؛ واتە خەڵک کە گەندەڵى و نادادپەروەریى لە بەرپرسان و دەستڕۆیشتووان بینیوە، کە بۆتە هۆى ئەوەى هەندێک کەس لە ژیانێکى کوڵەمەرگى و سەخت بژین و هەندێکیش بەهۆى سیاسەتى حزبە سیاسییەکان و بەرپرسانى باڵایان لە خۆشگوزەرانیدا بژین؛ لە بەرامبەریشدا کاتێک دەبینێت یاساى چاکسازى دەردەچێت و مووچەى ئەمانە دەبڕدرێت و پرۆژەکان لەسەر بنەماى ململانێى یەکسان دەدرێنە خەڵک و، حکوومەت بەرگرى لە هەموو مافە دارایى، یاسایى، سیاسى و کۆمەڵاتییەکانى هاووڵاتیان دەکات، دیسانەوە ئینتیما وردە وردە بەرز دەبێتەوە. بەڵام کە ئێستا دەبینێت یاساى چاکسازى و هەوڵەکانى هاوشێوەى، تەنیا بۆ هەڵخەڵەتاندنى خەڵکە و بڕگەکانى جێبەجێ ناکرێت، یان کەس لەو هەموو کارە نایاسایى و تاوانانەى کردوویەتى، لێپرسینەوەى لەگەڵدا ناکرێت، ئەوا زیاتر متمانە دەڕووخێنى و وا دەکات کە خەڵک باوەڕى بە هیچ هەوڵێکى چاکسازى نەمێنێت و بەتەواوى دەرگه‌ بەڕووى بەرپرسیارێتیی نەتەوەیى و نیشتمانى دابخات. نامۆییى سیاسى و نەتەوەیى، ئا لێرەوە دەست پێ دەکات.

میکانیزمێکى ترى بەهێزى بەرزکردنەوەى ئینتیماى نەتەوەیى و نیشتمانى، بریتییە لە هەوڵەکان بۆ  یەکگرتوویى و تەباییى نێوان لایەنە سیاسییەکان و ئه‌وجا دواتر، دروستکردنى دوژمن و مەترسییەکانى لەسەر دەسکەوتى نەتەوەیى و نیشتمانى. لەسەر ئاستى سیاسەتمەداران و بەرپرسەکان ئەم میکانیزمە پێچەوانەیە؛ واتە بۆ سیاسەتکردن، نابێت لایەنى تر بە دوژمن سەیر بکرێت و دەبێت فۆکەس لەسەر جۆرى بەرژەوەندییە نەتەوەیییەکان بێت کە چۆن مامەڵە لەگەڵ ئێران، تورکیا و عێراق و وڵاتانى ترى عەرەبى و یان هەر وڵاتێکى تر دەکەن، چونکە لە سیاسەتدا دۆستایەتى و دوژمنایەتى نییە و، ئه‌وه‌ی تا سەر هەیە بەرژەوەندییه‌؛ ئەوەى لێرە مەبەستە، بەکارهێنانى ئەم میکانیزمەیه‌ بۆ خەڵکى ئاسایی. زۆربەى دەوڵەتانى دونیا بە میکانیزمى نیشاندانى دوژمن، گەلەکەیان بەهێز دەکەن و یەکگرتوویى زیاتر دەکەن. ساموێل پ. هه‌نتینگتۆن پێى وایە کە، لە دواى ساڵانى نەوەدەکان کە ئەمریکا لە جەنگى سارد تەواو ببوو، ئیدى هەستى نیشتمانى لاواز بوو هەتاوەکوو هێرشى ١١ى سێپتەمبەرى ٢٠٠١ ڕووی دا. واتە دوژمن و مەترسى، هەستى نیشتمانى بەرز دەکه‌نه‌وه‌. بە هەمان شێوە لە ساڵى ٢٠١٧ زیاتر لە ٧٤%ى خەڵک بەشداریى دەنگدانى ڕیفراندۆمى کرد، بەڵام ساڵى دواتر ٥٨% چوونە هەڵبژاردنەکانى پەرلەمانى کوردستان. لە سەردەمى هێرشەکان و جەنگى داعش، بە هەزاران خۆبەخش و خەڵکى ئاسایى، بە چەک و بە ماڵ ئامادە بوو بەرگرى لە کوردستان بکات؛ هەستى نەتەوایەتى گۆڕا و خەڵک ئینتیماى بۆ پێشمەرگە و خاک بەرز بووەوە. بۆیە لێرەدا گرنکە مەترسییەکانى وڵاتانى دەوروبەر و پیلانەکانیان بۆ لەناوبردنى کورد زەق بکرێتەوە تاوەکوو تاکى کورد هەستى نیشتمانى و نەتەوەییى بەرز بێتەوە.

کۆبەند

بە سەرنجدان لە چەند ئەڕگیومێنێتکى ئاشکرا و گرنگى وەکوو ڕێژەى نوێى بەشداریى سیاسیى هەڵبژاردن کە (٣٥%)ە و متمانەى سیاسى لە ساڵى ٢٠١٨، ٢٠١٩، ٢٠٢٠، ٢٠٢١ لە ٣٠% تێپەڕى نەکردووە و لێشاوى کۆچکردن و بەجێهێشتنى وڵات و تووڕەییى هاووڵاتیان لە سۆشیال میدیا و تیڤییەکان و بەرزبوونەوەى زیاترى توندوتیژییەکان لە خۆپێشاندانەکان و چەندانى تر، بۆمان دیار دەبێت کە هەتا دێت ئینتیماى نیشتمانى و نەتەوەیى لاواز دەبێت. دابەزینى ئینتیماى نیشتمانى و نەتەوەییش ڕووداوێکى سیاسى و کۆمەڵایەتیى ئاسایى نییە کە فەرامۆش بکرێـت؛ ئەمە هەڕەشەى سیاسیى سەر پرۆسەى نەتەوەسازى و نیشتمانسازییە لە هەرێمى کوردستان کە کاریگەریى زۆر خراپى لەسەر داهاتووى قەوارەى سیاسیى هەرێمى کوردستان دەبێت. مانەوەى پشتگیریى نێودەوڵەتى و پێشکەوتنى وڵات، وابەستەیە بە پەیوەندیى بەهێزى نێوان هاووڵاتى و دەسەڵاتى سیاسى لە هەرێمى کوردستان؛ ئەگەر دامەزراوە فەرمى و نافەرمییەکانى هەرێم بەهاناى چارەسەرى ئەو پرسە و لەنگەرگرتنى دابەزینى ئینتیما نەچن، بەردەوامیى پیلانى وڵاتانى دەوروبەر و فاکتەرە ناوخۆیییەکانى بۆ لەدەستدانى ئینتیماى نەتەوەیى، ڕۆشنایییەک ناهێڵنەوە بۆ داهاتووى سیاسیى هەرێمى کوردستان.  

سەرچاوەکان:

صالح، ميران محمد. (2013). طبيعة العلاقة بين المواطن و السلطة السياسية في المجتمع الكوردستاني (1991-2008). دراسة ميدانية في إقليم كوردستان-العراق.). كلية الاداب. جامعة الصلاح الدين- أربيل.

سادق، بارزان جوهر. (٢٠٢١). متمانەى سیاسى بە سیسته‌مى سیاسى هەرێمى کوردستان. تاران: چاپخانەى جەنگڵ.

هنتنگتون، ساموێڵ. (٢٠١٨). ئێمە کێین؟ ئەو گرفتانەى ڕووبەرووى ناسنامەى ئەمریکا دەبنەوە. و. بەهرام محمد. سلێمانى: چاپخانەى ئاودێر.

عه‌لائه‌ددين، دلاوه‌ر عه‌بدولعه‌زيز. (2013). نيشتيمانسازى و سيستمى فه‌ڕمانڕه‌وايه‌تى خۆماڵى له‌ هه‌رێمى كوردستان. هه‌ولێر: چاپخانه‌ى ئاراس.

باخه‌وان، عادل. (2013). كۆمه‌ڵگه‌ى ڕه‌ش. سلێمانى: چاپخانه‌ى كاردۆ.

عزيز، له‌يلا ئه‌ميرعاس. (2011). نوێبوونه‌وه‌ى سياسى له‌هه‌رێمى كوردستان. تێزى دكتۆرا به‌شى كۆمه‌ڵناسى. كۆلێژى ئاداب. زانكۆى سه‌لاحه‌دين- هه‌ولێر.