بارزان جەوهەر سادق، دکتۆرا لە سیسته‌مى سیاسى، پڕۆفیسۆرى یاریدەدەر لە زانستە سیاسییەکان- زانکۆى سەڵاحەددین- هەولێر

پێشەکى

هەرێمى کوردستان بەهۆى پێگە جیۆپۆلیتیکى و ئابوورییەکەى لە لایەک و ڕۆڵ و کاریگەرییە سیاسى، سەربازى و دۆزە نەتەوەیییەکەى لە لایەکى ترەوە، هەمیشە کۆمەڵێک دەرفەتى گرنگى لەپێشە کە ئەگەر بە پلان و ستراتیژێکى بەهێزەوە وەریان بگرێت، دەتوانێت وەکوو ئەکتەرێکى نادەوڵەتى ڕۆڵ و کاریگەریى گرنگ لە هاوکێشە سیاسى و ئابوورییەکانى ڕۆژهەڵاتى ناوەڕاستدا بگێڕێ. لە بەرامبەریشدا، نەبوونى دەوڵەتى سەربەخۆ و ململانێ و ئەدا مەترسیدارەکانى  دوو حزبە سیاسییە سەرەکییەکە و قۆستنەوەى ئەم هەلە لەلایەن وڵاتانى دراوسێ بۆ دەستوەردان و داگیرکارى لە هەرێمى کوردستان چەندان هەڕەشەى گەورەى لەسەر هەرێمى کوردستان دروست کردووە و وای کردووە هەرێم بەردەوام خەریکى بەڕێوەبردنى ئەم قەیرانانە بێت. بە هەمان شێوە بۆ ئەمساڵ هەڕەشەکان لە دەرفەتەکان زیاترن. لە خوارەوە بە شێوەى ڕیزبەندى و پۆلێنبەندى، لە دەرفەت و هەڕەشەى بەهێز و سەرەکى دەست پێ دەکەین بۆ دەرفەتى لاواز و مەترسی و هەڕەشەکانى ساڵى ڕابردوو و ئەمساڵ لەسەر هەرێمى کوردستان.

تەوەرى یەکەم: خاڵە بەهێزەکانی هەرێمی کوردستان لە ئاستی دەرەکی و ناوخۆیی لە ساڵى ٢٠٢٢

بەرزبوونەوەى لەڕاددەبەدەرى نرخى نەوت یەکێک لە دەرفەتە گەورەکانى ساڵى ڕابردوو بوو کە بووە هۆى ئەوەى هەرێمى کوردستان بتوانێت بەر لە بەشێک لە قەیرانەکان بگرێت و لە هەموویشیان گرنگتر، مووچەى فەرمانبەران دابەش بکات بەبێ ئەوەى بەغدا پارە بۆ هەرێم بنێرێت. لە ئاستى نێودەوڵەتى، دواى ئەوەى بەهۆى جەنگى ئۆکرایناوە قەیرانى وزە دروست بوو، ئەمە وای کرد کە وڵاتانى خاوەن نەوت و غاز گرنگیى زیاتر دروست بکەن. لە دوو ڕووەوە دەرفەت بۆ هەرێمى کوردستان هاتە پێشەوە؛ سەرەتا بەهۆى ئەوەى هەرێمى کوردستان نزیکەى نیو ملیۆن بەرمیل نەوتى ڕۆژانە دەنێرێتە بازاڕەکانى جیهانى و هەر کێشەیەک بۆ خستنەڕووى نەوت ڕاستەوخۆ کاریگەرى لەسەر نرخى جیهانى دەکات، بۆیە هەوڵى نێودەوڵەتى هەبوون بۆ ڕێگرى لە جێبەجێکردنى بڕیارەکانى دادگه‌ى فیدڕاڵیى عێراقى دژ بە سیاسەتى نەوت و غازى هەرێمى کوردستان. لە لایەکى ترەوە، حکوومەتى هەرێم بەهۆى ئەمەوە هەم پێداویستیى مووچە و خەرجییەکانى دابین کرد و هەم بەشێک لە قەرزەکانى دایەوە. ئەمەیش هەرچەندە دەرفەتە بەڵام ئەوەمان پێ دەڵێت کە هەرێمى کوردستان تاوەکوو ئێستا وڵاتێکى ڕانتى (ڕیعیە) و نەیتوانیوە سەرچاوەکانى داهاتى هەمەجۆرى هەبێت تاوەکوو لە کاتى قەیرانەکان پەنا بباتە بەر سەرچاوەى ترى داهات؛ هەر کات نرخى نەوت گۆڕانکاریى تێدا کرا، ڕاستەوخۆ هەرێمى کوردستان دەکەوێـتە مەترسییەوە.

سیاسەتى ناوخۆ و دەرەوەى هەرێمى کوردستان وابەستەى بەهێزى ئاستى بەرزى و نزمیى پەیوەندییەکانى هەرێم لەگەڵ بەغدایە. ساڵى ڕابردوو (٢٠٢٢) ساڵى هەماهەنگى و نزیکبوونەوەى زیاترى هەولێر و بەغدا بوو. بۆ نموونە گرژییەکانى نێوان هێزە سەربازییەکان کە لە دواى ١٦ى ئۆکتۆبەرەوە لە بەرزترین ئاست بوو، لە ساڵى ڕابردوو بە دەیان ئۆپەراسیۆنى هاوبەشى پێشمەرگە و سوپاى عێراق هەبوو بۆ لێدان لە پاشماوە و مۆڵگەکانى داعش لە ناوچە کوردستانییەکانى دەرەوەى ئیدارەى هەرێمى کوردستان. هەروەها بڕیار لە چەند سوپایەکى هاوبەش لەو ناوچانە درا و خرانە بەر مەشقى سەربازى. جگە لەمانە کە لە ئەجێنداى سیاسەتى حکوومەتى کازمى بوون، لەگەڵ ئیتاڕ (چوارچێوەى هەماهەنگى) و حکوومەتى سوودانى ڕێککەوتن کرا بۆ ئەوەى کە لێکنزیکبوونەوەى زیاتر لە نێوان هەردوو لایەن دروست بێـت، بەتایبەت لەسەر پرسەکانى نەوت و ناوچە جێناکۆکەکان. ئەمانەیش تا ڕاددەیەکى باش بەستەڵەکى پەیوەندییە سیاسى و ئابوورییەکانى شکاندووە.  

لە ڕووى سیاسى و دیپلۆماسى، هەرێمى کوردستان توانى تا ڕاددەیەى باش پەرە بە پەیوەندییە دیپلۆماسییەکانى بداتەوە کە لە دواى ڕیفراندۆمەوە ساردیى زۆرى تێ کەوتبوو. سەردانى سەرۆکى وڵاتانى زلهێزى وەکوو فەڕەنسا و هەنگاریا بۆ هەولێر، سەردانى سەرۆکوەزیرانى ئیتاڵیا و وەزیران و بەرپرسانى پایەبەرزى یەکێتیى ئەوروپا و وڵاتانى تر بۆ هەرێمى کوردستان دەرفەتێکى باشى سیاسى و دیپلۆماسى بوو بۆ بەهێزکردنەوەى هەرێمى کوردستان لە ڕووى پەیوەندییەکانى دەرەوە و دەستەبەرى پشتگیریى نێودەوڵەتى بۆ هەرێم لە عێراق و ناوچەکە. نەک تەنیا بۆ سەرکردەکانى وڵاتانى بیانى، بەڵکوو هەولێر بووە وێستگە و ناوەندێکى گرنگى دیالۆگى حزبە سیاسییەکانى عێراق بۆ چۆنێتیی تێپەڕاندنى چەقبەستووییى سیاسى لە عێراق لە دواى هەڵبژاردنى پێشوەختە.

تەوەرى دووەم: خاڵە لاوازەکان یان هەڕەشەکانی هەرێمی کوردستان لە ئاستی دەرەکی و ناوخۆیی لە ساڵى ڕابردوو

یەکەم: بڕیارەکانى دادگه‌ى فیدڕاڵیى عێراقى[1] سەبارەت بە بەنایاسایى ناساندنى یاساى نەوت و غازى هەرێم، یەکێک لە گەورەترین هەڕەشەکانى سەر هەرێمى کوردستان بوو کە لە ئێستا و داهاتوویش هەڕەشەیەکى بەردەوام دەبێت ئەگەر چارەسەر نەکرێت. ئەمە دوودڵى و خاوبوونەوەى وەبەرهێنى نێودەوڵەتیى لە هەرێم دروست کرد و تەنانەت بەشێک لە کۆمپانیاکان هەرێمیان جێ هێشت. کشانەوەى فەرمیى کۆمپانیاى هالیبێرتۆن و کشانەوەى کۆمپانیاى شکمجیرى ئەمریکى  کە لە بوارى خزمەتگوزاریى نەوتى لە هەرێمى کوردستان کار دەکات، هەروەها کشانەوەى کۆمپانیاى بەیکەر هیوزى ئەمریکى وای کرد کە ئەمریکا دەستپێشخەرى لە جێبەجێکردنى بڕیارەکانى دادگه‌ى فیدڕاڵیى عێراق بکات.

دووەم: مووشەکبارانکردنى هەولێر لەلایەن ئێرانەوە دەتوانین لە پلەبەندیى دووەمى هەڕەشەکانى ساڵى پار دابنێین کە ئەویش دابڕاو نەبوو لە هەڕەشەى یەکەم و، هەردووکیان بەهۆى سیاسەتى ئێران لە عێراق و هەرێمى کوردستان پەیڕەو کران؛ چونکە لە سەروبەندى دەستپێکى جەنگى ئۆکرایناوە دەنگۆى بەهێزى مامەڵەى غازى هەرێم و ئەوروپا هاتە کایەوە و ئەمەیش وای کرد ئێران زوو پەیام بنێرێت بۆ هەرێم، بەڵام پەیامى گورزوەشێن و کوشندە کە هەرێم نەتوانێ گوێڕایەڵ نەبێت. بەڕاستى ئەم دوو هەڕەشەى سەرەوە کاریگەریى زۆرى کردە سەر ئاسایشى سیاسى، ئابوورى و کۆمەڵایەتیى هەرێمى کوردستان.

سێیەم: ناتەباییى حزبە سیاسییەکانى هەرێمى کوردستان لە ناوەوەى هەرێم و لە بەغدا لەسەر دیاریکردنى کاندیدى سەرۆککۆمار و هاوپەیمانێتیی جیاواز لەگەڵ شیعەکان و سوننەکان لە ساڵى ڕابردوو لە لایەک و ڕێکنەکەوتنیان لەسەر ئەنجامدانى هەڵبژاردنى پەرلەمانى کوردستان و گوشارى یوئێن و یونامى و وڵاتانى بەهێز بۆ ئەنجامدانى هەڵبژاردن،  سەرەڕاى ئەوەى سەرۆکى هەرێم چەندان جار هەوڵى جددیى دا بۆ ئەوەى حزبەکان بگەنە ڕێککەوتن، ئەمانە لە ئاستى ناوخۆدا مەترسى و دڵەڕاوکێى دروست کرد.

چوارەم: تیرۆرکردنى چەندان کەسایەتیی سەربازی و ئاسایشی لە سلێمانی و تەنانەت لە هەولێر یەکێک لە مەترسییەکانى ساڵى ٢٠٢٢ بوو کە کاریگەریى هەبوو لەسەر پرۆسەى سیاسى و ئاسایشى هەرێمى کوردستان،

پێنجەم: بایکۆتى دانیشتنەکانى حکوومەتى هەرێم گەیشتە ئاستێک کە خەڵک و ڕۆشنبیران ترسى زەقبوونەوەى زیاترى دووئیدارەیى بکەن.

شەشەم: دوایین مەترسى کە لە کۆتایییەکانى ساڵى ڕابردوو لەسەر خەڵک دروست بوو، چڕبوونەوەى ململانێکانى ئەمریکا و ئێران بوو کە بووە هۆکارى ئەوەى چەند ڕۆژێک پێش کۆتاییهاتنى ساڵ نرخى دۆلارى ئەمریکى بەو هۆیەوە زۆر بەرز بێتەوە و ئەمەیش نادڵنیاییى زۆرى لە بازاڕ و لەناو خەڵک دروست کردووە کە ئەگەر بەردەوام بێت مەترسیى تر لە دواى خۆى دێنێتە کایەوە کە دەمانەوێت لە تەوەرەکانى دواتر باسى بکەین.

تەوەرى سێیەم: دەرفەتەکانی بەردەم هەرێمی کوردستان لە ئاستی ناوخۆیی و دەرەکی (عێراق، هەرێمایەتی و نێودەوڵەتی) بۆ ساڵى ٢٠٢٣

هەڕەشەکانى پێشوو کە باسمان کردن، لێکەوتەى خراپى لەسەر هەرێمى کوردستان دروست کردووە، بۆیە هەرێم دەبێت بە دواى دەرفەتى نوێ بگەڕێت تاوەکوو پارێزگارى لە کیانەکەى و بەردەوامیى گەشەسەندنى بکات. سەرەتا هەرێمى کوردستان دەبێ ئەمساڵ بیسەلمێنێ کە پەیڕەوى دەسەڵاتێکى دیموکرات و خاوەن ڕەوایەتیى خەڵک دەکات تاوەکوو گه‌رەنتیى پشتگیریى نێودەوڵەتى بمێنێتەوە. ئەنجامدانى هەڵبژاردنى پەرلەمانى و پارێزگاکان و ڕێککەوتن لەسەر پێکهاتەى کۆمیسیۆن، یاساى هەڵبژاردن و بازنەکان و پرسى کۆتاکان دەتوانێت ڕوویەکى جوانترى هەرێم بە ناوەوە و دەرەوە نیشان بدات.

دەرفەتى گەورە لە پێش هەرێمى کوردستانە بۆ بەدامەزراوەییکردنى هێزە چەکدارەکان و بەهێزکردنى دامەزراوە فەرمییەکانى، ئەگەر گوێڕایەڵى پلانەکانى هاوپەیمانەکان بێت؛ چونکە دروستبوون، مانەوە و پێشکەوتنى هەرێمى پێوە پەیوەستە. لەنێو بوودجەى وەزارەتى بەرگریى ئەمریکا و لە کۆى گشتیى ٧٧٣ ملیار دۆلارەکەى ئەم وەزارەتەدا، بڕى (٥٤١ ملیۆن) دۆلار تەرخان کراوە بۆ هێزەکان لە عێراق و سووریا. بۆ ئەمساڵ (٢٠٢٣) بوودجەکەى بەرز کردۆتەوە بۆ پرسى ئاسایشى لەم ناوچەیە و تەواوى ئەو پارەى بۆ عێراق و سووریاى تەرخان کردووە بە ناوى مەشق و ڕاهێنان و کۆمەک بۆ مەبەستى ڕوبەڕووبوونەوەى داعشە؛ ئەمەیش دەرفەتێکى باشە بۆ بەدامەزراوەییکردنى زیاترى پێشمەرگە و مەشق و ڕاهێنانەکانیان؛ لەمەیش گرنگتر بۆ دڵنیایى لە ڕووبەڕووبوونەوەى تیرۆر و پاراستنى هەرێمى کوردستان. لە هەمان کات لەناو بوودجەکە هاتووە کە ئەمریکا بەردەوام دەبێت لە پێدانى بڕى (٢٠ ملیۆن) دۆلارى مانگانە بە تەنیا بۆ ئەو هێزانەى کە وەکوو خۆى دیارى کردووە لەناو بوودجە (لە دەرەوەى هێزە سیاسییەکان و حزبەکانن) کە بە کۆى گشتى لە ساڵى ٢٠٢٣ دەکاتە (٢٤٠ ملیۆن) دۆلار[2]. ڕێککەوتنى پارتى و یەکێتى لەسەر ئەم پرسانە، دەرفەتێکى گەورەیە بۆ بەهێزبوونى هەرێم لە ڕووى سەربازى و ئاسایشییه‌وه‌.

ئابووریى عێراق بەهۆى بەرزبوونەوەى نرخى نەوت و دۆلار لە ساڵى پارەوە، بەردەوامە لە گەشەسەندن و بە گوێرەى لێکۆڵینەوە و پێشبینیى سندووقى دراوى نێودەوڵەتى، ئەمساڵ عێراق بە ڕێژەى ٤% گەشە دەکات[3]. ئەمەیش دەرفەتێکى باشى بۆ هەرێم ڕەخساندووە کە سوود لە گەشەى ئابووریى عێراق وەربگرێت؛ هەم بە کارکردن لەسەر جێبەجێکردنى بەندەکانى ڕێککەوتن لەگەڵ سوودانى و ئیتاڕ و هەم بەهۆى کردنەوەى دەرگه‌ى وەبەرهێنانى هاوبەش و تێکەڵاویى ئابوورى، چونکە هەرێم لەم چەند ساڵەى سەقامگیرى و وەبەرهێنان و گەشەسەندنى ئابووریى هەبووە، خاوەن سەدان کۆمپانیا و کارگەى بەهێزە و دەتوانن لە بوارەکانى بیناسازى، وزە، موبیلات، کشتوکاڵ و ئاژەڵدارى، پەروەردە و خوێندنى باڵا و چەندان بوارى تر ڕۆڵیان هەبێت لە ناوچەکانى عێراق، بەتایبەت مووسڵ، ئەنبار، تکریت، بەغدا و پارێزگا سنوورى و نزیکەکان لە هەرێم کە بەهۆى جەنگەوە وێرانیى زۆر ڕووى تێ کردن و لە دەستپێکى ئاوەدانکردنەوەن.

تەوەرى چوارەم: مەترسی و هەڕەشەکانی بەردەم هەرێمی کوردستان لە ئاستی ناوخۆیی و دەرەکی (عێراق، هەرێمایەتی و نێودەوڵەتی) بۆ ساڵى ٢٠٢٣

هەروەکوو چۆن لە سەرەوە ئاماژەمان دا کە ئەنجامدانى هەڵبژاردن دەبێـتە دەرفەت بۆ نوێبوونەوەى پەیمانى کۆمەڵایەتى و دەسەڵاتى نوێ لە هەرێمى کوردستان، بەڵام بە لەبەرچاوگرتنى ئەو بارودۆخەى هەرێمى کوردستان، پێشبینى ناکەین کە ڕێککەوتن بکرێ و هەڵبژاردن بەم زووانە ئەنجام بدرێـت لەبەر چەند فاکتەرێک؛ سەرەتا هەڵبژاردن دوا خراوە بۆ کۆتاییى ئەمساڵ، بەڵام دەبێ بپرسین لە دواى ئەم بڕیارى دواخستنە چى کراوە؟ ئایا حزبە سیاسییەکان هیچ هەنگاوى کردەیییان ناوە؟ ئایا بەڕاستى حزبەکان هەموویان ئامادەییى هەڵبژاردنیان تێدایە؟ نەخێر، بەدڵنیایییەوە جگە لە پارتى دیموکرات و نەوەى نوێ و یەکگرتووى ئیسلامى، حزبەکانى تر دواخستن یان ئەنجامنەدانى هەڵبژاردن بە دەرفەتێک دەزانن بۆ دووبارە خۆبونیادنانەوە یان یەکلاکردنەوەى کێشە ناوخۆیییەکان و دواتر چوونە نێو ململانێى هەڵبژاردن.

چەند پرسیارێکى ترى جەوهەرى کە زیاتر دڵنیامان دەکەنەوە لە ئەنجامنەدانى هەڵبژاردن، بریتییە لەوەى ئایا چەند کات ماوە بۆ ئەوەى حزبەکان لەسەر بازنەکانى هەڵبژاردن، یاساى هەڵبژاردن،  پێکهاتەى کۆمیسیۆن، تۆمارى دەنگدان، ڕێژەى کۆتاییى پێکهاتەکان و چەندان پرسى لەم شێوانە ڕێک بکەون؟ چەندان هەوڵى چڕى سەرۆکى هەرێم و یونامى نەیتوانى ئەم حزبانە تەنانەت لەسەر چەند تەوەرێکی ئەم پرسەیش بگەیەنێتە ڕێککەوتن؛ ئێستا ئەمانە چۆن بەو دوورییە لێکتر، لەم ماوە کەمەى ماوە ڕێک دەکەون؟ دواتر تەنیا کۆمیسیۆنى باڵاى هەڵبژاردنەکان و ڕاپرسى پێویستیی بە لایەنى کەم شەش مانگ هەیە بۆ ئەوەى ئامادەکاریى هەڵبژاردن بکات! کەوایە دەبێ  ئەم حزبە سیاسییانە تاوەکوو بەهارى ئەمساڵ ڕێک بکەون کە ئاسۆیەکى ئەوتۆى ڕێککەوتن نییە! کەوایە پێشبینى ناکەین ئەمساڵ هەڵبژاردنى پەرلەمانى و ئەنجومەنى پارێزگاکان لە هەرێمى کوردستان بکرێت. ئەم بارودۆخەى سەرەوە چەند لێکەوتەیەکى خراپى لەسەر هەرێمى کوردستان دەبێت، بە شێوەیەک کە ڕەنگە بەشێک لە خەڵکى هەرێمى کوردستان و کۆمەڵگەى نێودەوڵەتییش ئەمە قبووڵ نەکەن و بەمەیش ئاستى ناڕەزایەتییەکان بەرز دەبێتەوە کە ڕەنگە بگاتە خۆپێشاندان و توندوتیژیى میدیایى و بێهیوابوونى زیاترى خەڵک لە پرۆسەى سیاسى و دیموکراسى لە هەرێمى کوردستان.

لە ئەگەری بەردەوامبوونی کێشەکانى یەکێتى نیشتمانیی کوردستان لەگەڵ حکوومەتى هەرێمى کوردستان و مانەوەى ئەم پرسانە بەهەڵواسراوى دەرفەت دەداتە نەیارەکانى هەرێم بۆ هاندانى زیاترى حزبە سیاسییەکان بۆ دروستکردنى کێشە بۆ هەرێمى کوردستان. بەپێچەوانەى سیاسەتى بەدامەزراوەییکردنى نیشتمانى، تا دێت هەوڵەکان لە سنوورى هەژموونى یەکێتى بەرەو قۆرخکاریى زیاترى حزبى دەچن. ئەمە هەروا بێ لێکەوتە نابێت و پێشبینى دەکەین لەناو خودى یەکێتى لە لایەک و لەلایەن حزبە سیاسییەکانى ترى ناوچەى هەژموونى یەکێتى، کاردانەوە دروست بێت. لەبەر بارودۆخى ناوخۆى یەکێتیى نیشتمانیى کوردستان و گۆڕان، پێشبینى دەکەین کە کۆمەڵێک ناڕەزایەتیى توند دژى پارتى دیموکراتى کوردستان و حکوومەتى هەرێمى کوردستان سەر هەڵبدات و ئەم پشێوییەیش کاریگەرى لەسەر ئاسایشى هەرێمى کوردستان دروست دەکات.

کۆمەڵێک فاکتەرى ئابوورى وەکوو کەمبوونەوەى ڕێژەى نەوت لە کانەکانى هەرێمى کوردستان و دابەزینى نرخى نەوت و ترسى کۆمپانیاکانى بیانى و ناوخۆیى لە جێبەجێکردنى بڕیارەکانى دادگه‌ى باڵاى فیدڕاڵیى عێراق، بەرزبوونەوى نرخى دۆلار، بەردەوامیى وەستانى بازاڕ، بەرزبوونەوەى ڕێژەى دەرچووانى زانکۆ و پەیمانگاکان و نەبوونى پلانى هەلى کار، بەرزبوونەوەى ڕێژەى باج و قۆرخکاریى زیاترى ئابوورى و وەبەرهێنان و چەندان کێشە و قەیرانى ترى ئابوورى، ئەمساڵ کاریگەرى لەسەر پرۆسەى سیاسیى هەرێمى کوردستان دەکات. لەبەر ئەوەى سیاسەت لەسەر پشتى ئابوورى بەڕێوە دەچێت، ئەم قەیرانانە کێشە بۆ سیسته‌مى سیاسیى هەرێمى کوردستان دروست دەکەن و وەکوو پێویست هەرێمى کوردستان ناتوانێت ئەمساڵ پێشکەوتن و ئاوەدانیى ئەوتۆ بەخۆیەوە ببینێ.

هەرێم دابڕاو نییە لەو کێشە ناوخۆیییانەى لە عێراق، ئێران، تورکیا، سووریا و جەنگى ئۆکراینا هەن و لە ماوەى ڕابردوو لێکەوتەکانى ئەم قەیرانانەمان لەسەر هەرێمى کوردستان بینى. بۆ ئەمساڵیش کۆمەڵێک قەیرانى نوێ لە هەر یەک لەو وڵاتانە دێنە پێشەوە کە پێویستە یەکە بە یەکە بەکورتى هەڵوەستەیان لەسەر بکەین. سەرەتا مەترسیى دەستپێکردنەوەى خۆپێشاندانەکانى عێراق، بەتایبەت لە دواى بەرزبوونەوەى نرخى دۆلار و تەواوبوونى مۆڵەتەکەى سەدر بۆ حکوومەتى سوودانى و ئیتاڕ و پاشگەزبوونەوەى ئیتاڕ لە بەڵێنى ئەنجامدانى هەڵبژاردنى پێشوەختەى دووەم و چەندان قەیرانى ترى سیاسى لە ماوەى چەند مانگى داهاتوو لە عێراق ڕوو دەدەن و، ئەمەیش پشێویى سیاسى و ئابوورى دروست دەکات لە لایەک و، لە لایەکى ترەوە هەل بۆ بەهێزبوونەوەى داعش و لە بەرامبەردا دەستواڵایى بۆ حەشدى شەعبى دژ بە یاسا و ڕێساکانى دەوڵەت زیاتر دەکات. ئەم بارودۆخەى داهاتووى عێراق، کاریگەرى لەسەر هەرێمى کوردستان دروست دەکات.

لە لایەکى ترەوە، تاوەکوو ئێستا حکوومەتى سوودانى هیچ بەندێکى ڕێککەوتنى لەگەڵ هەرێم جێبەجێ نەکردووە و پاشگەزبوونەوەى ئیتاڕ لە ڕێککەوتن و بەڵێنەکان لەگەڵ هەرێمى کوردستان دەبێتە هۆى ئەوەى کە هەرێم و بەغدا جارێکى تر بکەونەوە ململانێ و کێشە و ناکۆکى، کە هەرێمى کوردستان تێیدا زەرەرمەندى یەکەم دەبێـت. هەمیشەیش کە خۆپێشاندان و ناڕەزایەتى لە بەغدا دروست دەبێت، بەشێک لە حزبە شیعییەکان و ئێران پەنجەى تۆمەت بۆ هەرێمى کوردستان درێژ دەکەن یان دەیانەوێت بە دژایەتیى هەرێم بەشێک لە شەقامى عێراقى سەرقاڵ بکەن. دواتر ئەم سیاسەت و هەڵوێستە دەبێـتە هۆى ئەوەى کە بەغدا بەردەوام بێت لە سیاسەتى برسیکردنى هەرێمى کوردستان و لە جیاتى نزیکەى ١٥ ملیارى بوودجەى ساڵانەى هەرێم، بەغدا بە منەتى زۆرەوە ساڵانە نزیکەى دوو ملیارێک دەنێرێت و نزیکەى ١٢ ملیارەکەى تر کە چەندان ساڵە لە هەرێمى دەبڕێت بۆ بەرژەوەندییەکانى لایەنە شیعییەکان و سەرکردەکانیان و بەشێکى بۆ ئێران دەنێرێت بەبێ ئەوەى کەس لێپێچینەوەیان لەگەڵدا بکات. واتە لە بەردەوامیى ئەم قەیرانه‌، شیعەکان و ئێران تێیدا قازانجى زۆر دەکەن و هەرێم زەرەرمەند دەبێت.

گومانى تێدا نییە بە حوکمى جوگرافیا و ئەو تێکەڵاوییە ئابوورییە بەهێزەى نێوان تورکیا و هەرێمى کوردستان، هەر کێشە و قەیرانێک لە ناوخۆى تورکیا ڕوو بدات، ڕاستەوخۆ کاریگەریى لەسەر هەرێمى کوردستان دەبێت. هەڵبژاردنەکانى ١٩ى حوزەیرانى ئەمساڵ نادڵنیایییەکى زۆرى ناوخۆیى و هەرێمیى لە تورکیا دروست کردووە، چونکە هەرچەندە بە گوێرەى زۆربەى ڕاپرسییەکان ئاکپارتى و مەهەپە ناتوانن دەسەڵات بگرنەوە دەست، بەڵام پێداگریى ئەردۆغان و حزبەکەى و بەکارهێنانى میکانیزمى زۆر بۆ مانەوەى لە دەسەڵات وا دەکات، لە ناوەڕاستى ئەمساڵەوە پشێویى زۆر لە تورکیا دروست بێت و ئەمەیش ڕۆڵى نەرێنیى دەبێت لەسەر هەرێمى کوردستان، چونکە زۆربەى کەلوپەل، کەرەستەى ئابوورى، جلوبەرگ، خواردن و بەرهەمى ترى ناوخۆى هەرێمى کوردستان لە تورکیاوە دێت؛ بۆیە بە دروستبوونى قەیرانى ناوخۆییى وڵاتەکە، ڕاستەوخۆ کێشە بۆ ناوخۆى هەرێمى کوردستان دروست دەبێت. ئەمە جگە لەوەى تورکیا بەردەوام سنوورى هەرێم دەبەزێنێت و کێشە بۆ ئاسایشى هەرێمى کوردستان دروست دەکات بە پاساوى ڕاوەدوونان و شەڕى لەگەڵ پەکەکە. لە لایەکى ترەوە، بارودۆخى سووریا دابڕاو نییە لەم کێشانە و، ئەگەرى هەیە دیسانەوە تورکیا هێرشى سەر ڕۆژاواى کوردستان بکات و بەمەیش ئاوارەى زیاتر ڕوو لە هەرێمى کوردستان دەکەن.

بارودۆخى ئێران وەکوو بۆمبێکى تەوقیتکراوە بۆ هەرێمى کوردستان، چونکە بەردەوامیى خۆپێشاندان و توندوتیژییەکانى ئێران لە ڕۆژهەڵاتى کوردستان و وەڵامى ئێران بۆ حزبەکانى ڕۆژهەڵاتى کوردستان، لێکەوتەى خراپى لەسەر هەرێم دەبێت. واتە بە مانەوە یان نەمانى ئەم ڕژێمە، کێشە بۆ هەرێمى کوردستان دروست دەبێت؛ هەروەکوو ئێستا سەرەڕاى هەوڵى چڕى ئێران و دەزگه‌کانى پۆلیس و ئاسایشى هەرێم، نەتوانراوە ڕێگرى لە مەترسیى بڵاوبوونەوەى ماددە هۆشبەرەکان بکرێت لە هەرێمى کوردستان، بەڵام تا دێت ئەم هەڕەشەیە لەسەر کۆمەڵگەى باشوورى کوردستان زیاتر دەبێت. ئەمە جگە لەوەى کۆچکردن و ڕاکردن لەبەر بارى نائارامى و بێکارى و قەیرانەکان زیاتر دەبن؛ لە هەمان کات ئێران بۆ دەستکەوتنى دۆلار و کەلوپەلى قەدەغەکراوى ناوخۆى وڵاتەکەى، دەستوەردان لە هەرێم زیاتر دەکات.

کۆبەند

جگە لە قەیران و هەڕەشەکانى ناوخۆ، هەرێمى کوردستان لەناو جەرگەى قەیرانەکانى ڕۆژهەڵاتى ناوەڕاست بێ هەڕەشە نابێت. تا دێت جیهان بەرەو پشتکردن لە بنەما دیموکراسییەکان و گەڕانەوە بۆ بەکارهێنانى هێز بۆ یەکلاکردنەوەى کێشە و ناکۆکییەکان دەڕوات و، ئەمەیش وای کردووە هەرێمى کوردستان بە سەردەمێکى نادڵنیاییى چڕدا گوزەر بکات. دەرفەتەکان ئەو کاتە دەست پێ دەکەن کە یەکگرتنێکى بەهێزى ناوخۆیى و ستراتیژى لە نێوان دوو حزبى سەرەکیى هەرێم و نوێکردنەوەى ڕەوایەتیى سیاسى لە ڕێگەى هەڵبژاردنێکى پاک و متمانەپێکراو و کەمکردنەوەى بۆشاییى نێوان خەڵک و دەسەڵات بێتە کایەوە. ئەمانە دەبنە پردێک بۆ چەندان دەستکەوت و دەرفەتى زێڕین بۆ بەدامەزراوەییکردنى زیاترى سەربازى و دەزگه‌ مەدەنییەکان و، ئەمەیش گه‌رەنتیى مانەوەى پاڵپشتیى نێودەوڵەتیى هەرێمە. هەموو ئەمانە بارى هەڕەشەکان سووکتر دەکەن و هەرێمى کوردستان بەرەو بەهێزبوونى زیاترى سیاسى، ئابوورى و نەتەوەیى دەبەن.

[1] . بڕوانە قرار المحکمة الاتحادية العليا لەم بەستەرەى خوارەوە : https://www.iraqfsc.iq/krarid/59_fed_2012.pdf.

[2] . بڕوانە بوودجەى وەزارەتى بەرگریى ئەمریکا بۆ ساڵى ٢٠٢٣ لەم بەستەرەى خوارەوە: https://comptroller.defense.gov/Portals/45/Documents/defbudget/FY2023/FY2023_CTEF_J-Book.pdf.

[3] . بڕوانە پێشبینیى سندووقى دراوى نێودەوڵەتى بۆ گەشەى ئابووریى عێراق لە ساڵى ٢٠٢٣ لەم بەستەرە:

https://www.alarabiya.net