د. چنار بابەکر محەمەد، دکتۆرا لە ستراتیژیی سیاسەتی دەرەوەی ئەمریکا لە ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست و مامۆستا لە بەشی پەیوەندییە نێودەوڵەتییەکان و دیپلۆماسی - کۆلێژی زانستە سیاسییەکان/ زانکۆی سەڵاحەددین

دەسپێك

لەگەڵ ئەوەی سەرهەڵدانی حەشدی شەعبی، بە دۆخی ئاسایشی نیشتمانییه‌وه‌ گرێدراوە، بەڵام دۆخی سیاسی، هاندەری ئەو سەرهەڵدانە بووە؛ بۆیە هەڵوێستەکان بەرامبەر حەشد لە ڕووی قبووڵکردنی یان ڕەتکردنەوەی جیاوازن. ئەمەش وای کردووە داهاتووی حەشدی شەعبی لەناو واقعی سیاسی و ئەمنی لە عێراق، بە ڕەچاوکردنی هەردوو فاکتەری ناوخۆ و دەرەوە، گرنگیی پێ بدرێت. هێزەکانی حەشدی شەعبی بەپێی فەتوایەکی ئایینیی مەرجەعی باڵای شیعە، ئایەتوڵڵا سیستانی، کە لە ١٣ی حوزه‌یرانی ٢٠١٤ جاڕ درا، دامەزرێنرا.  دواتر بەپێی فەرمانێکی دیوانی نووسینگەی سەرۆکوەزیرانی عێراق، حەیدەر عەبادی، لە ٢٦ی حوزه‌یرانی ٢٠١٦، حەشد بوو بە ‌‌هێزێکی فەرمی، کە خاوەنی پێکهاتەی دامەزراوەیی بێت و لە عێراق وەکوو هەر هێزێکی سەربازی، هاوتەریب لەگەڵ ئاژانسی بەرەنگاربوونەوەی تیرۆر، بە مەبەستی لەناوبردنی ڕێکخراوی تیرۆریستیی داعش، ڕەوایەتیی یاساییی وەرگرت.

حەشدی شەعبی هەر زوو چوارچێوەیەکی کۆمکاریی دروست کرد بۆ لەخۆگرتنی هەزاران کەسی سەر بە شیعە، کە ئارەزوومەندانە بەهانای فەتوای "جیهادی کەفائی"ی ئایەتوڵڵا عەلی سیستانییه‌وه‌ هاتن. حەشدی شەعبی بریتی بوو لە ١٦٥ هەزار ئەندام و شەڕکەر و لۆجیستی، کە تا ساڵی ٢٠١٨، واتە تا ئەو کاتەی سەرکەوتن بەسەر داعش جاڕ درا، بەم شێوەیە دابەش کرابوو: ٦٧ فراکسیۆنی شیعە، ٤٣ فراکسیۆنی سوننە، ٩ فراکسیۆنی سەر بە کەمینەکان لە ناوچەکانی باشووری هەرێمی كوردستان.  لەو ٦٧ فراکسیۆنە شیعەیە، ٤٤ فراکسیۆنی لە ڕووی فیقھ و مەزهەبەوە سەرچاوەی ئایینیی خۆیان دەگەڕێننەوە بۆ ڕابەری باڵای ئێران، عەلی خامەنەئی؛ لە کاتێکدا ١٧ فراکسیۆنی شیعە، عەلی سیستانی بە ڕابەر و سەرچاوە دادەنێن و ٦ فراکسیۆنی تر کەسایەتیی شیعەی تر لە ناوەوە و لە دەرەوەی عێراق بە مەرجەعی خۆیان دەزانن.

دیارە پەیکەری ڕێکخراوەییی حەشد لە ساڵی ٢٠١٩ فەرمانی دیوانیی بۆ دەرکرا و ئەمەش زەمینەیەکی بۆ کردنەوەی پەیوەندیی فراکسیۆنەکانی حەشدی شەعبی بە حزب و لایەنە سیاسی و ئایینییەکانه‌وه‌ ساز کرد. بەو شێوەیە، حەشد بوو بە دەزگه‌یەکی هەماهەنگی لەناو سەرکردایەتیی هاوبەشی هێزە چەکدارەکانی عێراق و ستراکچەرێکی ڕێکخراوەیی و کارگێڕیی بۆ دامەزرێنرا، کە بریتییە لە ٦٤ لیوا، کە بەسەر ٨ میحوەردا دابەش بووە.  پێکهاتەی ڕێکخراوەییی دەستەی حەشدی شەعبی لە ڕووی سەرکردایەتی و کارگێڕییه‌وه‌ بە ڕێژەی ٨٠٪ لەلایەن کەسانی سەر بە مەرجەعی حەشدی وەلائی سەرکردایەتی دەکرێت و بەڕێوە دەچێت. لەکاتێکدا حەشدەکانی سەر بە مەرجەعییەی نەجەف و حەشدەکانی سەر بە سوننە و کەمینەکان هیچ پۆستێکی سەرکردایەتیی باڵا و مامناوەندیان لەناو پێکهاتەی ڕێکخراوەییی دەستەی حەشددا بەدەستەوە نییە.

لە ڕووی دارایییه‌وه‌ حەشد بوودجەی ساڵانە و تایبەتی خۆی هەیە، کە لە بوودجەی عێراق بۆی تەرخان کراوە؛ بۆ نموونە لە ساڵی ٢٠١٩ بوار بە حەشد درا، ١٢٨ هەزار فەرمانبەر دابمەزرێنێت و بڕی ٢،١٧ ملیار دۆلاری وەکوو بوودجە بۆ تەرخان کرا. ئەمەش بە بەراورد بە دامەزراندنی ٥٨٣،٦٦٦ فەرمانبەر و بە بوودجەیەك، کە بڕەکەی نزیکەی ٩،٤٣ ملیار دۆلار بوو، کە تەرخان کرابوو بۆ وەزارەتی ناوخۆ، کەم نییە؛ بێجگە لە ٢٨٨،٩٧٩ فەرمانبەر و بوودجەیەك، کە نزیکەی ٧،٥٨ ملیار دۆلار بووە، کە تەرخان کرابوو بۆ وەزارەتی بەرگری. سەرجەم ئەم زانیارییانەمان لەم دەسپێکە خستە ڕوو، تا دەرکەوێت، چەندە حەشد لەناو سیستەمی حوکمڕانیی عێراق ڕیشەی داکوتاوە و چۆن و بە چ شێوەیەك، دەکرێت لە ڕووی گۆڕاوی ناوخۆ و دەرەوە لە داهاتوودا کاری لەسەر بکرێت.

یەکەم، گۆڕاوە دەرەکییەکان

ئەگەر دیمەنی ئاییندەییی حەشدی شەعبی بخەینە ناو چوارچێوەی داهاتوو، ئەوا ڕووبەڕووی گۆڕاوی دەرەکیی هەرێمی و نێودەوڵەتی دەبێتەوە. لێرەدا فۆکۆس دەخرێتە سەر هەڵوێستی ویلایەتە یەکگرتووەکانی ئەمریکا وەکوو گۆڕاوێکی سەرەکی و بنەڕەتی، پاش هاتنەسەردەسەڵاتی جۆ بایدن. ئەوەی ئاشکرایە سەرۆکی پێشووی ئەمریکا، دۆناڵد ترامپ،  هەڵوێستێکی توندی بەرامبەر حەشدی شەعبی نواند و چەندین هێرشی سەربازیی کردە سەر بنکە و کۆگه‌ی چەکی حەشد و، سەرانی حەشدی کردە ئامانج؛ ئەوەش وەکوو بەشێك بوو لە هەڵوێستی توندی بەرامبەر بە ئێران. هەموو سیاسەت و دەربڕینەکانی، گرێدران بە مەبەستی ئەوه‌وه‌، بۆ لاوازکردنی حەشدی شەعبی لە ڕووی سەربازی و سیاسی و تەنانەت لە ڕووی کۆمەڵایەتی؛ بەپێچەوانەیشەوە هاوکاریی عێراق و سەرکردە سیاسییەکانی دەکرد. 

دەبینرێت لە ئێستادا، کەوا جۆ بایدن ڕێبازێکی جیاواز بەرامبەر بە حەشدی شەعبی و ئێران و جەمسەری بەرگری پەیڕەو دەکات، چونکە کاتێ جۆ بایدن بۆ ماوەی هەشت ساڵ لە سەردەمی حوکمڕانیی دیموکراتەکان جێگری سەرۆک ئۆباما بوو، ڕێباز و دیدگه‌ و هەڵوێستێکی سیاسیی پەیڕەو دەکرد، كه‌ کەمتر گوشاری تێدا بەکار دەهێنرا.  ئەم ڕێبازە بۆ واقعی سیاسی و سەربازی و ئەمنیی ئێران لە ناوچەی کەنداو بە شێوەیەکی گشتی، تێگەیشتنێكی زیاتری هەبوو. ئێران ئامرازی کاردانەوەی کاریگەر و باڵی بەهێزی هەیە بۆ پێکاندنی بەرژەوەندییە گرنگەکانی ئەمریکا و هاوپەیمانەکانی لە ناوچەکە؛ بێجگە لەوەش، بایدن دڵنیایە لەوەی سیاسەتی زۆرترین گوشارەکان، ئەوەی ئیدارەی سەرۆکی پێشوو، دۆناڵد ترامپ، دژ بە ئێران و جەمسەری بەرگری و حەشدی شەعبی بەکاری دەهێنا، کاریگەریی نەبووە لە لاوازکردنیان و پێکانیان لەسەر هەموو ئاستەکان.

بایدن لەو شوێنەی، کە دەبینێت بەرژەوەندییەکانی لە ناوچەکە دەکەوێتە بەر هەڕەشە و مەترسی، هەندێ بژاردە بەکار دەهێنێ، کە سەرۆکی پێشووی ئەو بەکاری دەهێنا. ئەو بژاردانە لە بەکارهێنانی سزا ئابوورییەکان و گوشاری سیاسی تێ ناپەڕن و، بەدوور دەبینرێت بژاردەی سەربازیی ڕاستەوخۆ یان ناڕاستەوخۆ بەکار بهێنرێت؛ تەنیا لەو حاڵەتانە نەبێت، کە هێرشی ڕاستەوخۆی بکرێتە سەر و هەڕەشەکان ببن بە واقع. بایدن لە مامەڵەکردنی لەگەڵ جەمسەری بەرگری، کاری لەسەر سڕکردنی سزاکان دژ بە بزاڤی "أنصار الله"ی یەمەن کرد، بۆ ئەوەی دەرفەتی دیالۆگی پێ بدات بە مەبەستی چارەسەرکردنی قەیرانی یەمەن لەسەر بناغەی ڕێگەی سیاسی و هەوڵدان بۆ بێلایەنکردنی هاوپەیمانێتیی عەرەبی بە سەرکردایەتیی سعوودیا لە لێدانی سەنعا. دەربڕینەکانی سەرچاوە فەرمییەکانی کۆشکی سپی ئاماژەن بۆ ئەوە، کاتێ باس لە پێویستیی چاوپێخشاندنەوه‌ دەکات سەبارەت بە فرۆشتنی چەك بە سعوودیا، بە مەبەستی دروستبونی سەقامگیری لە ناوچەکە.

واتە ئەمریکا ده‌یه‌وێ بەردەوام بێت لە کردنەوەی کەناڵەکانی دیالۆگ و دانوستان لەگەڵ ئێران، بە مەبەستی کاراکردنی ڕێکكەوتننامە ئەتۆمییەکەی ساڵی ٢٠١٥. ئەمەش سووککردنی گوشارەکان بۆ سەر حەشدی شەعبی دەگرێتەوە، بەڵام بە شێوەی هەنگاو بە هەنگاو؛ ئەگەرچی بژاردە ئابوورییەکانی پەیوەست بە سەپاندنی سزاکان بەسەر سەرانی حەشدی شەعبی و جووڵەی پڕچەكکردنی و هاوکاریکردنی لە ڕووی دارایی وەکوو خۆی دەمێنێتەوە، بێ ئەوەی بیکات بە ئامانج یان لەسەر نەهیشتنی مکوڕ بێت، چونكه‌ ئەمریکا حەشد بە بەشێ لە "دی فاکتۆ" دەزانێت. ئەگەرچی دەوڵەتەکانی کەنداو بەم هەڵوێستەی ئەمریکا دڵخۆش نین، بەڵام ناچارن بەپێی ئەم هەڵویستە مامەڵە بکەن و لە سیاسەت و هەڵویستەکانیان بەرامبەر بە حەشدی شەعبی و ئێران لەم قۆناغەدا نەرمی بنوێنن؛ هه‌رچه‌نده‌ لە ناخیاندا دژایەتییەکی قووڵ بەرامبەر بە ئێران هەیە و مەترسیی ڕاستەقینەیان لەسەر بەرژەوەندی و دۆخی ناوخۆیان هەیە. بۆیە دەبینین بۆ کەمکردنەوەی ئەو نەرمینواندنەی ئەمریکا بەرامبەر بە ئێران و حەشدی شەعبی، میکانیزمی گوشاری جۆراوجۆر بەکار دەهێنن.

لە بەرامبەردا بایدن نایەوێت لە ڕووی کردەیییه‌وه‌، ئاشتەوایی یان نزیکبوونەوەیەکی وڵاتانی کەنداو لەگەڵ ئێران ڕوو بدات، چونکە ئەگەر ئەوە ڕووی دا، ئەوا ئیدارەکەی بایدن کەناڵ و دەروازەکانی دەستێوەردان و سەپاندنی بەرژەوەندییەکان و دەسکەوت و هەژموونی بە شێوەی بەردەوام لەدەست دەدات. هەر کاتێ هێمایەك بۆ ململانێ و ڕکابەری هەبێ، ئیدارەی ئەمریکا دەرفەتی دەبێت بۆ دەستێوەردان و، بەپێی بەرژەوەندییەکانی خۆی و هاوپەیمانانی ڕۆڵ دەگێڕێ. ناوچەی کەنداو بۆ واشنتۆن ناوچەیەکی گرنگی هەژموونە و تەنیا بە سەرچاوەیەکی نەوتی و بازاڕێکی ئابووری و فەزایەکی نەرم نابینرێ بۆ جێبەجێکردنی بەرژەوەندییەکانی ئەمریکا.

بەو پێیە داهاتووی حەشدی شەعبی زیاتر ڕوونە، کە دەمێنێتەوە و لەناو واقعی عێراق چەق دەبەستێ و بوونی خۆی بەپێی بەردەوامیی گۆڕاوەکان و دەرهاوێشتە چاوەڕوانکراوەکانی دەسەپێنێ؛ بەڵام هەڵناکشێ و کاریگەریی فراوانتر نابێت؛ پێگەیەکی کۆنکرێتیی بەردەوامی نابێت؛ چونکە وەکوو باس کرا، گۆڕاوەکان دەگۆڕدرێن.

دووەم، گۆڕاوە ناوخۆیییەکان

پێشبینیکردنی داهاتووی حەشدی شەعبی بەپێی ئەو گۆڕاوە لۆکاڵییانەی ناوخۆی عێراق و هەڵوێستی حکوومەتی داهاتوو  دەبێت؛ هەروەها بەپێی هەڵوێستی هێزە سیاسییە سەرەکییەکانی شیعە دەبێت بەرامبەر بە حەشدی شەعبی. ئەم هێزانە لە ئێستادا تووشی دابەشبوون و ململانێ و دابڕان بوون لە نێوان یەکتردا. یەکێ لە هۆکارە سەرەکییەکانی ئەم دابەشبوون و ململانێ و دابڕانانە بریتییە لە حەشدی شەعبی و داهاتووی و کاریگەری لەسەر پرۆسەی سیاسی و واقعی ئەمنی و کۆمەڵایەتی لە عێراق.

حکوومەتی مستەفا کازمی بەپێی ناڕەزایییە جەماوەرییەکان دروست بوو و بەشێ لە هەوڵەکانی دژ بە حەشدی شەعبی بوو، بەڵام بە شێوەیەکی توند دژایەتیی حەشدی نەکرد؛ ئەگەرچی هەندێ بڕیار و سیاسەتی بەکار هێنا، کە ئاماژەن بەوەی ئەم حکوومەتە گرنگی بە حەشد نادات و مەبەستیەتی بێلایەنی بکات و کۆنترۆڵی بەسەریدا هەبێت. نموونەیشمان بۆ ئەوە، لادانی فالح فەیاز بوو لە پۆستی ڕاوێژکاری ئاسایشی نیشتمانی و جووڵەنەکردنی بوو، کاتێ ئەمریکا سزای بەسەریدا سەپاند؛ بێجگە لە چالاکیی تر بۆ چڕکردنەوەی چەك لە دەستی دەوڵەت و کۆنترۆڵکردنی، هەندێ لایەنی گرتەوە، کە لەژێر ئاڵای حەشد و نزیك لە حەشد جووڵەیان هەبوو. بێجگە لەوەش، کازمی بە دەربڕینەکانی ئاماژەی بەوە دەکرد، کە دژ بە حەشدە؛ چونکە ئەو زۆر باسی لە گەڕاندنەوەی شکۆمەندی و بەرزڕاگرتنی پێگەی دەوڵەت و چڕکردنەوەی چەکی دەکرد. حکوومەتی مستەفا کازمی ڕێگریی لێ دەکرا و نەیتوانی بەتەواوی بەرنامەکانی جێبەجێ بکات؛ چونکە هەندێ لە هێزە سیاسییەکان، کە پاڵشتی حەشدن، بەشێك بوون لە گەیاندنی مستەفا کازمی بۆ سەر دەسەڵات و توانای ئەوەیان هەبوو ئەدای حکوومەتی کازمی لاواز بکەن.  

حکوومەتی داهاتوو، کە بریتی دەبێت لە حکوومەتی زۆرینە سیاسیی نیشتمانی، نەیشاردۆتەوە، کە مەبەستیەتی سەرجەم دامەزراوەکانی سەر بە حەشد لەژێر دەسەڵاتی سەرۆکوەزیراندا کۆ بکاتەوە و ڕێگر بێت لەوەی چەك لە دەرەوەی یاسا هەبێت. ئەگەر ئەم هێزە سیاسییە نوێیە بتوانێت سەنگێکی گەورە لەناو پەرلەمان دروست بکات و کاریگەرییەکی فراوانی لەناو حکوومەت هەبێت و، لەگەڵ گۆڕاوە دەرەکییەکان هاواهەنگ بێت، کە دژ بە حەشدی شەعبیە، ئەوا بەدڵنیایییەوە دەتوانێ خۆی لە شکست و گوشارە ناوخۆیی و دەرەکییەکان بپاڕیزێت، کە بە مەبەستی کەمکردنەوەی هێزی کار دەکەن و، ناهێڵێت سەرۆکی حکوومەت تووشی پێکدادان بێت، یان بە شێوەیەكی نەرێنی کاری تێ بکرێت. ئەو کاتە هێزی حەشدی شەعبی پاشەکشە دەکات و جەماوەرێتیی، سنووردار دەبێت و ئەو کەسانەی نوێنەری سیاسیی حەشدن لە پەرلەمان کار بۆ لەدەستنەدانی جەماوەریان دەکەن. سیناریۆیەکی تر بریتییە لەوەی ئەگەر حەشدی شەعبی بتوانێ بوونی سیاسیی خۆی لەناو پەرلەمان بپارێزێت و لەناو دەسەڵاتی جێبەجێکردن وەکوو جاران ڕۆڵ بگێڕێت، بەو پێیە توانای هێزی سەربازی و خۆپڕچەكردن و میدیاییی زیاد بکات، ئەوا داهاتووی حەشدی شەعبی ڕوون دەبێت و بەرەو مانەوە و فراوانی و زیادبوونی هەژموونی هەنگاو دەنێت. 

ئێمە پێمان وایە پاش دامەزراندنی حکوومەتی زۆرینەی نیشتمانی، دەرفەتەکان لە بەردەم حەشدی شەعبی کەم دەبن  و بە هاتنی هێزی نوێی تر بۆ ناو پەرلەمان، کە پشکی لایەندارانی حەشدی کەم کردۆتەوە، شەپۆڵەکانی ڕەتکردنەوە و ناڕازیبوون و قبووڵنەکردنی حەشدی شەعبی زیاد دەکات. سروشتی ئەم گۆڕاوانە و کاریگەرییان لەسەر ئاییندەی حەشد، گرێدراوە بە چۆنێتیی بەڕێوەبردنی ململانێی لایەنە سیاسییەکانی شیعە لەگەڵ یەکتردا، کە هۆکار و هاندەرە سەرەکییەکەی  بریتییە لە حەشد و چەكەکەی و کاریگەرییەکەی.

ئەگەرچی موقتەدا سەدر براوەی یەکەمی هەڵبژاردنەکانە و لە ئێستادا کار بۆ پێکهێنانی حکوومەتی زۆرینەی نیشتمانی دەکات، داوای هەڵوەشاندنەوەی فراکسیۆنە چەکدارەکانی کردووە؛ وەکوو قۆناغی یەکەم، چەکەکانیان ڕادەستی حەشدی شەعبیی سەر بە فەرماندەی گشتیی هێزە چەکدارەکان بکەن. بەڵام ئێمە پێمان وا نییە حەشد لە داهاتوویەکی نزیكدا بە تەواوی هەڵبوەشێتەوە و بە یەکجاری  لەسەر گۆڕەپان نەمێنێ،  ئەگەرچی لە ڕووی سیاسی، ئەمنی و ئابوورییەوە دووچاری فشاری گەورەش دەبێت. ئەو فشارە گەورەیە کاریگەریی دەبێت لەسەر ئەم دامەزراوەیە و پێکهاتەی ڕێکخستنی دەهەژێنێت و، باڵی سیاسیی ناو ئەم دامەزراوەیە تووشی دابەشبوون دەکات.

لە کۆتاییدا

پێویستە پێداچوونەوە بە یاساکانی بکرێت، کە کاری هێزەکانی حەشدی شەعبی ڕێک دەخەن و پەرەیان پێ بدرێت و بە یاسای ئێمێرجێنسی گرێ بدرێن، کە گونجاو بێت لەگەڵ پرنسیپی ئەو فەتوایەی، کە حەشدی لەسەر دامەزرێنرا. هەروەها پێویستە کار بکرێت لەسەر پەرەپێدانی ئەو یاسایانەی، کە هاوکارن بۆ جیاکردنەوەی ئەرکی سیاسی و ئاسایشیی حەشد و، چاودێریی هاوکارییە دارایییە نایاسایییە دەرکییەکانی میلیشیا چەکدارەکان بکرێت؛ چ ئەو میلیشیایانەی لەژێر چەتری حەشدن، یان ئەوانەی لە دەرەوەی یاسان. پێویستە کار لەسەر پاڵپشتیکردنی هێزە فەرمییەکانی ئاسایش و گومرکی دەروازە سنوورییەکانی زەمینی بکرێت و سنووری کۆنترۆڵکردنی دەروازەکان فراوانتر بکرێت، لە پێناو ڕێگریکردن لە بەقاچاخهێنانی چەك بۆ ناو خاکی عێراق لە وڵاتانی دراوسێ.

پێویستە لە ڕێگەی پێشکەشکردنی هاوکاری و پاڵپشتیی دامەزراوەکانی کۆمەڵگەی مەدەنی لە عێراق، سوود لە جووڵەی شەقامی ناڕازی لە عێراق وەربگیرێت، بەتایبەتی لە بواری بەهێزکردنی كه‌لتووری لێپرسینەوە و سەپاندنی سەروەریی یاسا و کاراکردنی بەرنامەکانی پەروەردەی مەدەنی و هاوبەشیی سیاسی و بەدەستهێنانی لایەندارێتی و هاووڵاتیبوون، لەسەر بنەماکانی مافی مرۆڤ و پەرەپێدانی توانا و شارەزاییی میدیای ژمارەیی.

پێویستە دیالۆگی نێوان حکوومەت و لاوان و کۆمەڵگە، پانتاییی زیاتری پێ ببەخشرێت و لاوان هان بدڕین بۆ بەشداریکردن لە هەڵبژاردنە گشتییەکانی داهاتوو و، هان بدرێن چاودێریی پرۆسەی هەڵبژاردن بکەن و کارئاسانی بکرێت بۆ نێردە نێودەوڵەتییەکان بە مەبەستی چاودێریکردنی هەڵبژاردنەکان، تا بێگەرد بن و گەمە بە ویستی دەنگدەر  نەکرێت.  پێویستە لە ڕێگەی سەپاندنی سەروەریی یاساوه‌ لە بواری سیاسی و فەزای گشتی، متمانەی شەقام بگەڕێنرێتەوە و سەرجەم ئەو گرووپانەی لە دەرەوەی یاسا کار ده‌كه‌ن کۆنترۆڵ بکرێن. كه‌لتووری دیموکراسی لەسەر بنەمای هاووڵاتیبوون، تاکە ڕێگەیە بۆ گەیشتن بە ئامانج.  

سەرچاوەکان:

 Al-Salhy, Suadad “Iraqi Shia leader Sistani moves to break Iran's grip over militia movement: Brigades loyal to Najaf cleric split from Popular Mobilisation Forces after efforts to wrest control from Iran-backed commanders fail” Middle East Eye, May 1, 2020. Availble at, https://www.middleeasteye.net/news/revealed-iraqi-shia-leader-sistani-moves-break-irans-grip-over-militia-movement

Daniel R. DePetris, Daniel R.“How to Keep Iraq's Unruly Militias Under Control” National Interest, December 5, 2016. Availble at, https://nationalinterest.org/blog/the-skeptics/how-keep-iraqs-unruly-militias-under-control-18630

Hadad, Fanar, “Understanding Iraq’s Hashd al-Sha’bi: state and power in post-2014 Iraq” The Centuray Foundation, March 2018, available at, https://tcf.org/content/report/understanding-iraqs-hashd-al-shabi/?agreed=1

Renad Mansour, Renad “ Network of powe: The popular Mobilizaiton Forces and State in Iraq” Middle East and Africa programme, Chathamhouse, Febrauray 25, 2021. Available at https://www.chathamhouse.org/2021/02/networks-power/04-pmf-networks-and-iraqi-state