د. چنار بابەکر محەمەد، دکتۆرا لە ستراتیژیی سیاسەتی دەرەوەی ئەمریکا لە ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست و مامۆستا لە بەشی پەیوەندییە نێودەوڵەتییەکان و دیپلۆماسی - کۆلێژی زانستە سیاسییەکان/ زانکۆی سەڵاحەددین

دەسپێك

لە هەرێمی كوردستان ژمارەیەك کێڵگەی نەوت و گازی سروشتی هەیە، کە دەکرێت بەئاسانی وەبەرهێنانی تێدا بکرێت. هەرێمی كوردستان لەم بوارەدا بە شێوەیەکی تایبەت سەرکەوتوو بوو و لە ساڵی ٢٠٠٦ دەستی کرد بە پەرەپێدانی کەرتی نەوت و گاز و، زیاتر لە ٥٠ گرێبەستی هاوبەشی لەگەڵ کۆمپانیا نێودەوڵەتییەکانی ئەو بوارە واژۆ کرد. هاوبەشەکان لە سەرەتادا کۆمپانیای بچووك بوون، بۆ نموونە: گۆڵف کیستۆن، جینیل و وێسترن زاگرۆس. کۆمپانیای گۆڵف کیستۆن کێڵگەی شێخانی دۆزییەوە، کە زەبەلاحە و یەدەگی ئەو کاتە بە ١٤ ملیار بەرمیل نەوت خەمڵێنرا و بە یەكێ لە گەورەترین دۆزینەوە نەوتییەکان لە جیهان ئەژمار کرا. پاشان کۆمپانیای ئێکسۆن مۆبیل لە ساڵی ٢٠١١ وەکوو کۆمپانیایەکی جیهانیی گەورە لەو بوارە لە هەرێم دەستبەکار بوو؛ دواتر کۆمپانیاکانی شیڤرۆن و تۆتاڵ و گازپرۆم هاتنە مەیدان.

تا ئێستا لەم دۆسییە هەستیارەدا ناکۆکیی قووڵ هەیە سەبارەت بە بەڕێوەبردنی نەوت لە نێوان حکوومەتی هەرێمی كوردستان و حکوومەتی عێراقی فیدڕاڵ و، حکوومەتی فیدڕاڵ ئامادە نییە شایستە دارایییەکانی تایبەت بە هەرێم ڕەوانە بکات. لە ڕابردوودا بەهۆی دابەزینی نرخی نەوت لە بازاڕەکانی جیهان و جەنگی دژ بە ڕێکخراوی تیرۆریستیی داعش، هەرێمی كوردستان دووچاری تەنگژە و قەیرانی دارایی بوو، کە تا ئێستا بە شێوەیەکی ئەرێنی چارەسەر نەکراوە.

سەبارەت بە گازی سروشتی، دەکرێت بڵێین ئەم گازە یەکێکە لە پاکترین فۆسیڵ فیوڵەکانی جیھان و، لەچاو سووتەمەنی لە زۆربەی وڵاتان بۆ دروستکردنی کارەبا و وزە، زیاتر بەکار دێت. تایبەتمەندی و سوودی زۆریشی هه‌یه‌؛ جگە لەوەی کە سوودێكی تەندروستیی زۆری هه‌یه‌. بۆیە پێشبینی کراوە داواکاریی گازی سروشتی، زیاتر بەردەوامی ھەبێت لەچاو نەوت. ھەروەھا سێکتەری کارەبا و وزە پێشبینی کراوە تا ساڵی ٢٠٤٠ دوو ھێندەی ئێستا داواکاری لەسەری زیاتر بێت؛ بەڵام بە شێوەیەک کە وزە لە ڕێگه‌ی گازی سروشتییەوە بەرھەم بھێنرێ.

سەبارەت بە ڕۆڵ و کاریگەریی ویلایەتە یەکگرتووەکانی ئەمریکا بەرامبەر بەم پرسە

ناکرێت ڕۆڵ و کاریگەرییەکانی سیاسەتی دەرەوەی ویلایەتە یەکگرتووەکانی ئەمریکا بەرامبەر بە عێراقی دوای ڕووخاندنی ڕژێمی بەعس بەهەند وەرنەگیرێت؛ بەتایبەتی ناکرێ ڕۆڵ و کاریگەرییەکانی لە دامەزراندنی حکوومەتی نوێی عێراق و ئاییندەی ئەو وڵاتە نادیدە بگیرێت.

ڕاستە ویلایەتە یەکگرتووەکانی ئەمریکا بە بیانووی جیاجیا ڕاستەوخۆ جەنگی دژ بە ڕژێمی سەدام ڕاگەیاند، بەڵام پاش ئەو جەنگە دەوڵەتی عێراق، بوو بە ناوچەیەکی ستراتیژی بۆ ویلایەتە یەکگرتووەکانی ئەمریکا و بە ڕێگەی  سیاسی، ئابووری، کەلتووری، کۆمەڵایەتی، دیپلۆماسی و سەربازییه‌وه‌ ڕۆڵی خۆی تێدا گێڕاوە.

ئەوەی زۆر جار بۆتە مایەی ڕخنەگرتن لە هەڵوێستی ئەمریکا ئەوەیە کە، ئەمریکا بەرامبەر بە هەژموونی خۆی لە عێراق، ڕێگەی بە هێزێکی هەرێمیی وەکوو ئێران داوە، لە عێراق ڕۆڵ بگێرێت؛ ئەو ڕۆڵگێڕانەی ئێرانیش، بووە بە مایەی هەڕەشە بۆ سەر بەرژەوەندییەکانی ئەمریکا. بەپێچەوانەوە ئەمریکا هەموو هەوڵێکی داوە بۆ ڕێگریکردن لە دروستبوونی هەژموونی نێودەوڵەتیی وڵاتانی زلهێزی وەکوو چین و ڕووسیا لە عێراق.

بۆیە ئەمریکا لەسەر ئاستی ناوخۆی عێراق، پاش داگیرکردنی ئەو وڵاتە، کاری لەسەر ئەوە کردووە، لە نێوان هەرێمی کوردستان و عێراق جۆرێك لە ئاشتی دەستەبەر بێت تاکوو سەقامگیری لە عێراق تێک نەچێت و، زۆر جاریش لە کاتی هەبوونی کێشە لە نێوان هەرێم و حکوومەتی فیدڕاڵ، ئەمریکا ڕۆڵی نێوەندگیری گێڕاوە.

گرفتی گاز لە هەرێمی كوردستان

گرفتی گاز لە هەرێمی كوردستان لایەنێکی سیاسیی تری ئەمریکایە بەرامبەر بە ئێران. پەرەپێدانی ئەم کەرتە دەرفەت نەك تەنیا بۆ هەرێمی كوردستان، بەڵکوو بۆ عێراقیش دەڕەخسێنێ كه‌ بڕی زیاتر لە وزەی بەکارهێنانی ناوخۆ و هەناردەکردن بۆ تورکیا و وڵاتانی تری دراوسێ بەرهەم بهێنرێت؛ هەروەها دەبێتە دەرفەتێك بۆ کامڵبوونی ئابووریی زیاتر لە ناوخۆی هەرێم و لەگەڵ عێراقی فیدڕاڵ. ئەمەیش دواجار بە شێوەیەکی فراوانتر بە سوودی وڵاتەکە دەگەڕێتەوە، وەک چۆن "دامەزراوەی هاوکاریکردنی پەرەپێدانی نێودەوڵەتی" بۆ پاڵپشتیکردنی کۆمپانیاکانی نەوت و گازی ئەمریکا، کە لە پرۆژەکانی ناو هەرێم چالاکی دەنوێنن، ئاماژه‌ی پێ كردووه‌.  

ماددەکانی ناو دەستووری عێراق و پێگەی هەرێمی کوردستان

ئەگەر لە ڕووی دەستوورییه‌وه‌ باس لە پێگەی هەرێمی کوردستان بکەین، دەبینین چەندین ماددە لە دەستوور هه‌ن، کە دەکرێت هەرێم بە مەبەستی بەرگریکردن لە هەنگاوەکانی، پشتیان پێ ببەستێت؛ بۆ نموونە ماددەی ١٢١، بڕگەی دووەم، کە دەڵێت: "حكوومەتی هەرێم مافی هەمواركردنی جێبەجێكردنی یاسای فیدڕاڵیی لە هەرێمەكەدا هەیە، ئەگەر ناكۆكی یان دژیەكی لە نێوان یاسای فیدڕاڵی و یاسای هەرێمدا هەبوو، لەسەر بابەتێك كە لە سنووری ئەو دەسەڵاتانەدا نەبێت كە تایبەتن بە حكوومەتی فیدڕاڵی." یاخود وەکوو لە ماددەی ١١٥دا هاتووە، کە دەڵێت: هەر شتێك لە سنووری دەسەڵاتە تایبەتەكانی حكوومەتی فیدڕاڵیدا ئاماژەی پێ نەكرابێت، کە لە ماددەی ١١٠دا هاتووە، ئەوە دەبێتە دەسەڵاتی هەرێمەكان و ئەو پارێزگایانەی ناكەونە سنووری هیچ هەرێمێك.

ئەگەر ناكۆكی دروست بوو لەسەر دەسەڵاتە هاوبەشەكانی نێوان حكوومەتی فیدڕاڵی و حكوومەتی هەرێمەكان، کە لە ماددەی ١١٤ ئاماژەی پێ کراوە، ئەوا پێشینە (ئه‌وله‌وییه‌ت) بۆ یاسای هەرێمەكەیە.

هەر لەم سۆنگەیەوە و بەهۆی نەبوونی یاسای نەوت و گاز لە حکوومەتی عێراق، هەرێمی کوردستان بە مافی خۆی دەزانێت، بۆ پرسی دەرهێنان و گەڕان و هەر پرۆسەیەکی تر، پەنا بۆ یاساکەی خۆی ببات کە لە ساڵی ٢٠٠٧ هەرێمی کوردستان‌ ده‌ری چواندووه‌.

لەناو دەستووری عێراقدا هیچ ماددەیەکی ڕوون نییە باس لە بەڕێوه‌بردنی کێڵگەکانی ئاییندە بکات (دوای ١٥/٨/٢٠٠٥)، کە پەیوەست بێت بە نەوت و گازه‌وه‌؛ بۆیە هەرێمی کوردستان بە مافی خۆی دەزانێت بەگوێرەی یاساکانی  نەوت و گازی خۆی، مامەڵە لەگەڵ ئەو پرس و بابەتانە بکات.

لە بڕگەی ٤ی ماددەی  ١٢٦ی دەستوور هاتووە، دەسەڵاتی حکوومەتی هەرێم لەنێو دەسەڵاتە تایبەتەکانی حکوومەتی فیدڕاڵ نین تاکوو لێی بسەندرێتەوە یان هەموار بکرێت. تەنانەت گۆڕین و هەموارکردنی دەستوور و وەرگرتنه‌وه‌ی دەسەڵاتەکانی هەرێمی کوردستان، دەبێ بەپێی ڕەزامەندیی پەرله‌مانی هەرێمی کوردستان بێت و، دواتر خستنەڕووی لە بەردەم ڕای گشتی.

ماددەی ١١١ی دەستووری عێراق ساڵی ٢٠٠٥ دەڵێت، نەوت و گاز مولکی هەموو عێراقییەکانە لە هەر پارێزگایەک و هەرێمێک بێ. بەڵام ماددەی ١١٢، ماددەی ١١١ی سنووردار کردووە، کە حکوومەتی فیدڕاڵ نابێت تاکلایەنە کێڵگە نەوتییەکانی ئێستا (کە لە ١٥/٨/٢٠٠٥ بوونیان هەبووە) بەڕێوە بەرێت. واتا مافی خاوەندارێتیی ئەو کێڵگانە بۆ هەرێمەکان دەگەڕێتەوە، تەنیا لە پرسی داهاتەکان نه‌بێت، کە بۆ کێڵگەکانی کاتی دەرچوونی دەستوور و کێڵگەکانی پێش ئەو کاتە، بەهاوبەشی دەبێت لەگەڵ حکوومەتی فیدڕاڵ.

بڕیاری دادگه‌ی فیدڕاڵیی عێراق لە دید و بۆچوونی جیاوازەوە

فیدڕاڵییەت لە مانا بنەڕەتییەکەیدا، دابەشكردنی دەسەڵاتە، لەوانەیش: دەسەڵاتی ئیدارەدانی دارایی و سامانە سروشتییەكان لە نێوان دەسەڵاتەكانی فیدڕاڵی و هەرێمەكاندا.

فیدڕاڵییەتی فرەپێكهاتە لەسەر چەمكە بنەڕەتییەكانی سەربەخۆییی خودی، هاوبەشێتی، هاوسەنگیی دەستووری و هاوكاری و ناناوەندێتیی سیاسیی فراوان، ڕاوەستاوە.

بڕیاری دادگه‌ی فیدڕاڵیی عێراق، کە لە ١٥ی شوباتی ٢٠٢٢ دژ بە یاسای نەوت و گازی هەرێمی کوردستان دەرکرا، سەرجەم ئەو ماددانەی ڕەچاو نەکردووە، کە لە دەستوور سەبارەت بە هەرێم هاتووە.

ئەگەر دادگه‌ ماددە دەستوورییەکانی پەیوەست بە هەرێمی ڕەچاو کردبا، ئەوا هەرگیز بڕیارێكی لەو شێوەیەی دەرنەدەکرد. بۆیە ئەو بڕیارە، هەروەك بەرپرسانی سیاسیی کورد لە هەرێم ئاماژەیان پێ داوە، مۆركێکی سیاسیی بەخۆیەوە گرتووە؛ واتە ئەو  جۆرە بڕیارانە شیرازەی سیستەمی فیدڕاڵیی عێراق و پرۆسەی حوكمڕانی و مافی هاونیشتیمانیبوون تێك دەدات.

ویلایەتە یەکگرتووەکانی ئەمریکا چۆن دەڕوانێتە ئەم بڕیارە؟

هەرێمی کوردستان لە ٢٥٪ی وزەی عێراق پێک دەهێنێت و ڕێژەی یەدەگی نەوتی هەرێمی کوردستان بە ٤٥ ملیار بەرمیل نەوت مەزه‌ندە کراوە. 

ڕێژەی گازی سروشتیی هەرێمی کوردستان  بە نزیکەی ١٠٠ بۆ ٢٠٠ ترلیۆن پێ سێجا، واتا ٦٧.٥ ملیار مەتر سێجا خەمڵێنراوە و، ٣٪ی یەدەگی جیهانی پێك دەهێنێت. بۆیە ئەگەر هەرێمی كوردستان دەوڵەتێکی سەربەخۆ بووایە، ئەوا بەهۆی کۆی گشتیی یەدەگی لە نەوت و گاز، دەچووە ڕیزبەندی ١٠ دەوڵەتی دەوڵەمەندی نەوت لە جیهاندا.

لەناو هەرێمی کوردستان ئەو گرێبەستانەی، کە لەگەڵ کۆمپانیا بیانییەکان ئەنجام دراوە، گرێبەستی بەرهەمهێنانی هاوبەشن، کە جیاوازن لە گرێبەستەکانی حکوومەتی فیدڕاڵ و، پێیان دەڵێن "گرێبەستی خزمەتگوزاری"، كه‌ بە شێوەی "تەندەر" لەگەڵ کۆمپانیا بیانییەکان ئەنجام دراون و حکوومەتی فیدڕاڵ دوای دەرهێنان پارەکەیان پێ دەدات؛ بەڵام لە گرێبەستی بەرهەمهێنانی هاوبەش، کۆمپانیاکان تێچووی گەڕان و پشکنین لە ئەستۆ دەگرن. ئەگەر نەوت دۆزرایەوە، ئەوا پارەی تێچووەکە بۆ کۆمپانیا دەگەڕێتەوە و پارەی دەرهێنانەکەی لە بەرهەمی نەوت، بەهاوبەشی دەبێت، وەکوو کە لە سەرەوە باسمان کردووە.

مەرجەکانی ئەم گرێبەستە لە ماددەی ٣٧ لە بەشی دەیەمدا هاتووە، قۆناغی گەڕان لە ٥ بۆ ٧ ساڵە و، دوای دۆزینەوە پەرەپێدان دەست پێ دەکات و بۆ  ماوەی ٢٠ ساڵ دەبێت و، ماوەی زیاتری ئەم گرێبەستە بۆ نەوت ٣٩ ساڵە و بۆ گاز ٤١ ساڵە؛ ئەمەیش لە یاسای نەوت و گازی هەرێمی کوردستانی ساڵی  ٢٠٠٧دا هاتووە.

لە هەرێمی کوردستان ٨٠٪ بۆ ٩٠٪ سوودی نەوت بۆ حکوومەتە؛ ١٠٪ تا ٢٠٪ بۆ کۆمپانیاکانە.

کاتێ کۆمپانیا بیانییەکان هاتوون بۆ هەرێم، لەناویاندا کۆمپانیای ئەمریکی بۆ نەوت و گاز هەبووە؛ ئەمانە ماددە دەستوورییەکانی عێراقیان شەنوکەو کردووە و دواتر لە کێڵگەکانی هەرێمی کوردستان وه‌به‌رهێنانیان کردووە.

ئەو کۆمپانیانە نەیانشاردۆتەوە، کە دڵخۆشن بەو جۆرە گرێبەستەی، کە لەگەڵ حکوومەتی هەرێمی کوردستان بەستوویانە، ئەگەر لەگەڵ گرێبەستی خزمەتگوزاریی تەکنیکیی عێراقدا بەراوردی بکەن.

ڕاستە سەره‌تا لە ڕواڵەتدا ئەمریکا خۆی وا نیشان داوە کە لەگەڵ ئەوەدایە، کە بەبێ ڕەزامەندیی حکوومەتی فیدڕاڵ هیچ ڕێکكەوتنێک لەگەڵ هەرێمی کوردستان نەکرێت، بەڵام لە ئەمری واقعدا، کاتێ ئێکسۆن مۆبیل هات لە ٦ لە کێڵگەی هەرێمی کوردستان و دەرەوەی هەرێمی کوردستان کاری گەڕان بکات، حکوومەتی مالیکی هەڕەشەی زۆری لێ کرد، تا هەنگاوەکانی ئێکسۆن مۆبیل ڕابگرێ؛ تەنانەت مالیکی- وەکوو فەرماندەی گشتیی هێزە چەکدارەکانی عێراق- هێزی سەربازیی ڕەوانەی کەرکووک کرد بۆ هەڵگیرسانی جەنگ لەگەڵ هێزەکانی پێشمەرگە؛ بەڵام دواتر ئەم هەڵوێستانەی مالیکی، بوون بە هۆکاری لابردنی لەسەر دەسەڵات.

بۆیە ئیدارەی ئۆباما ئەو کاتە ئاماژەی داوە کە ئەمە سیاسەتی بازاڕی ئازادە و، کاری ئێمە (ئیدارەی ئەمریکا) نییە دەستێوەردان لە ئابووری و بازاڕی ئازاد بکەین.

دەکرێ بڵێین، هەبوونی کۆمپانیا زەبەلاحە نێودەوڵەتییەکان، دەتوانێ کاریگەریی هەبێ لەسەر گۆڕینی سیاسەتەکانی دەرەوەی وڵاتانی وەکوو ئەمریکا.

هەر بۆیەیش ئەو کۆمپانیایانەی کە لە ئێستادا گرێبەستیان لەگەڵ حکوومەتی هەرێمی کوردستان هەیە، لەگەڵ ئەم سیاسەتە و بڕیاری دادگه‌ی فیدڕاڵیی عێراقدا نین، کە دژ بە حکوومەتی هەرێمی کوردستان دەرچووە.

شاراوە نییە لە ئێستادا ئێران هەژموونێكی فراوانی هەیە بەسەر دەوڵەتی عێراقدا و، ئەندامانی دادگه‌ی فیدڕاڵيیش بە زۆرینە سەر بە بەرەی "چوارچێوەی هەماهەنگی"ن، واتە لایەنداری حەشدی شەعبی و دەوڵەتی ئێرانن؛ بەڵام ناوەندەکانی هزری و کەسایەتییە ئەکادیمییە دیارەکانی جیهان بڕیارەکەی دادگه‌ی فیدڕاڵیی عێراق بە بڕیارێکی سیاسی ئەژمار دەکەن.

ڕاستە ئەمریکا مەبەستی بووە ڕێگری لە هەژموون و سیاسەتەکانی ئێران لە عێراق و ناوچەکە بکات، بەڵام تاکوو ئێستا بەڕاشکاوەی هیچ سیاسەتێکی ڕوونی ئاشکرا نەکردووە بەرامبەر بە بڕیاری دادگه‌ی فیدڕاڵیی عێراق؛ تەنانەت هەڵوێستێکی دیاری نەبووە.

ئەمریکا مەبەستی نییە سیاسەتی ڕاستەوخۆ سەبارەت بە کاروباری عێراق پەیڕەو بکات، بەڵام ئەستەمە خۆی لە کێشەکانی عێراق به‌دوور بگرێت و، تا ڕاددەیەك ڕێگرییش لە تێکچوونی سەقامگیریی نێوان عێراق و هەرێمی کوردستان دەکات. بۆیە حکوومەتی هەرێمی کوردستان هەموو ڕێکارە دەستووری و یاسایییەکان دەگرێتە بەر بۆ بەرگریکردن لە مافە دەستوورییەکانی و پاراستنى ڕێککەوتنەکان و گرێبەستەکان لەگەڵ کۆمپانیا نەوتییەکان.

ئێمە پێمان وایە گفتوگۆ تاکە ڕێگەیە ئەنجام بدرێت لە نێوان حکوومەتی فیدڕاڵی و حکوومەتی ھەرێمی کوردستان بۆ یەکلاکردنەوەی گرفتەکان. ھەرچەندە حکوومەتی فیدڕاڵ دەتوانێت ھەموو کاتێک ئەم بڕیارە وەک کارتێک دژ بە ھەرێمی کوردستان بەکار بهێنێت، بەڵام ئەگەر عێراق بە شێوازێکی یاسایی پشتگیریی ھەرێمی کوردستان بکات، بەدڵنیایییەوە لە ڕووی دارایییەوە لە بەرژەوەندیی عێراق دەبێت.

لە کۆتاییدا بەرھەمھێنانی نەوت و گاز بەردەوام دەبێت و بڕیاری دادگه‌ی فیدڕاڵی، کاریگەریی لەسەر بەرھەمھێنانی نەوت و گاز نابێت.

سەرچاوەکان

بابکر، چنار " کاریگەریی نەوت و گاز لە سەر پێگەی هەرێمی کوردستان"، چاپی یەکەم، خانەی موکریانی بۆ چاپ و بڵاوکردنەوە، ٢٠١٦

 “ The death of oil federalism? Impliations of a new Iraqi court ruling” available at:

https://www.washingtoninstitute.org/policy-analysis/death-oil-federalism-implications-new-iraqi-court-ruling

“KRG should resist Iraqi court's ruling on its oil and gas sector: Prof. Brendan O'Leary” available at: https://www.kurdistan24.net/en/story/27420-KRG-should-resist-Iraqi-court%27s-ruling-on-its-oil-and-gas-sector:-Prof.-Brendan-O%27Leary 

“Iraqi court's ruling on KRG gas puts Turkey on the spot” available at: https://www.al-monitor.com/originals/2022/02/iraqi-courts-ruling-krg-gas-puts-turkey-spot
“Iraq's Supreme Court Rejects KRG Oil Autonomy” available at: https://www.energyintel.com/0000017e-fe8a-df96-a1fe-ffeeb4760001

“Iraq’s top court says Kurdistan shouldn’t sell oil independently” available at: https://www.worldoil.com/news/2022/2/16/iraq-s-top-court-says-kurdistan-shouldn-t-sell-oil-independently/

“A general introduction to oil and gas law in Iraqi Kurdistan” available at: https://www.lexology.com/library/detail.aspx?g=3e4333b0-44f5-4c6a-805b-1fb9620f7998

“ https://www.lexology.com/library/detail.aspx?g=3e4333b0-44f5-4c6a-805b-1fb9620f7998Iraq’s Top Court Says Kurdistan Shouldn’t Sell Oil Alone” available at: https://www.bloomberg.com/news/articles/2022-02-15/iraq-s-top-court-says-kurdistan-shouldn-t-export-oil-on-its-own

“Key ruling fuels tensions between Baghdad, Kurdish govts” available at: https://abcnews.go.com/International/wireStory/surprise-ruling-threatens-wedge-iraq-kurdish-govts-82925945