 |
کورسیی کۆتای پێکهاتەکان لە نێوان ماف و ململانێی حزبه سیاسییەکان لە هەرێمی کوردستان
موەفەق عادل عومەر، دكتۆرا له سیسته‌مه سیاسییه‌كان و مامۆستا له به‌شی سیسته‌مه سیاسییه‌كان و سیاسه‌تی گشتی-زانكۆی سه‌لاحه‌دین
پێشه‌كی
پێكهاته‌كان به‌شێكی گرنگی كۆمه‌ڵگه پێك ده‌هێنن له هه‌رێمی كوردستان. بۆیه هه‌ر كێشه و گرفتێك كه ڕووبه‌ڕوویان ببێته‌وه، ده‌بێته هۆی ناسه‌قامگیری له هه‌رێمی كوردستاندا. هه‌ر بۆیهی‌ش هۆكارێكی گرنگی پشتگیریكردنی حكوومه‌تی هه‌رێمی كوردستان له‌سه‌ر ئاستی هه‌رێمی و نێوده‌وڵه‌تی، بۆ ئه‌و پێكه‌وەژیانه ده‌گه‌ڕێته‌وه كه له‌گه‌ڵ دامه‌زراندنی قه‌واره‌ی هه‌رێمی كوردستان ده‌ستی پێ كردووه و به ئارامترین ناوچه‌كانی عێراق ده‌ژمێردرێت. بۆیه تێكه‌ڵكردنی كێشمه‌كێشه‌كانی نێوان لایه‌نه سیاسییه‌كانی هه‌رێمی كوردستان به بابه‌تی كورسیی كۆتاكانی پێكهاته‌كان، كاردانه‌وه‌ی هه‌رێمی و نێوده‌وڵه‌تیی لێ ده‌كه‌وێته‌وه. بۆیه پێویسته ده‌رفه‌ت به ده‌ستێوه‌ردانی ده‌ره‌كی نه‌درێت و ژینگه‌ی گونجاو بۆ ئه‌م ده‌ستێوه‌ردانه نه‌ڕه‌خسێنرێت و گومان نه‌خرێته سه‌ر ئه‌و هه‌نگاوه ستراتیژییانه‌ی كه هه‌رێمی كوردستان به‌رامبه‌ر به پێكهاته‌كان ناویه‌تی و، ڕێگه نەدرێت هه‌نگاوه‌كانی له‌كه‌دار بكرێت.
پێكهاته‌كان مافێكی ڕه‌وای خۆیانه به‌پێی ستاندارده نێوده‌وڵه‌تییه‌كان نوێنه‌رایه‌تییه‌كی ڕاسته‌قینه‌یان له ده‌سه‌ڵاته‌كانی یاسادانان و جێبه‌جێكردن و دادوه‌ریدا هه‌بێت. هه‌ر له‌به‌ر ئه‌م هۆكاره‌یه، ده‌بێت لایه‌نه سیاسییه‌كانی هه‌رێمی كوردستان به‌رپرسیارانه مامه‌ڵه له‌گه‌ڵ ئه‌م بابه‌ته‌دا بكه‌ن. جگه له‌مه له جیاتی داواكانی كه‌مكردنه‌وه و سنوورداركردنی مافه ڕه‌واكانی پێكهاته‌كان، پێویسته كار بۆ ئه‌وه بكرێت مافه‌كانیان فراوانتر بكرێت و زیاتر ئه‌و هه‌سته‌یان له لا دروست بێت كه هه‌رێمی كوردستان هی هه‌مووانه. ئینتیمای نیشتمانیی پێكهاته‌كان به‌راورد به تاكاكانی دیكه‌ی كۆمه‌ڵگه كه‌متر نییه، به‌ڵكوو له زۆر بواردا له ئاستێكی زۆر به‌رزدایه. له‌سه‌ر بنه‌مای به‌كوردستانیبوونیان پێویسته به‌یه‌كه‌وه كار بۆ به‌رژه‌وه‌ندیی باڵای هه‌رێمی كوردستان بكرێت و سوود له‌م جیاوازییانه‌ی نێوان كۆمه‌ڵگه وه‌ربگیرێت بۆ پتەوتركردنی پێگه و قه‌واره‌ی هه‌رێمی كوردستان نه‌ك وێرانتركردن و تێكدانی بۆ به‌رژه‌وه‌ندیی ته‌سكی حزبایه‌تی.
ئاڵنگاری و کێشە سەره‌کییه‌كانی بەردەم پێکهاتەکان لە بواری سیاسی کامانەن؟
پێكهاته‌كان دوای ڕووخانی ڕژێمی به‌عس له ساڵی 2003 به‌ئومێد بوون بۆ ئه‌وه‌ی ده‌رفه‌تێكی تازه‌یان بۆ بڕه‌خسێت بۆ ئه‌وه‌ی مافه سه‌ره‌كییه‌كانیان به‌ده‌ست بهێنن؛ به‌ڵام پێشهات و ڕووداوه‌كانی عێراق ئه‌م ئومێد و هیوایه‌ی پێكهاته‌كانی كۆتایی پێ هێنا و به‌پێچه‌وانه‌وه بارودۆخی پێكهاته‌كان ڕووی له خراپی كرد. به‌ڵام ڕاستییه‌كی حاشاهه‌ڵنه‌گر هه‌یه ئه‌ویش جیاوازییه‌كی به‌رچاو هه‌یه له‌نێوان بارودۆخی پێكهاته‌كان له هه‌رێمی كوردستان و شاره‌كانی دیكه‌ی عێراق؛ هه‌رێمی كوردستان هه‌رچه‌نده له‌سه‌ر ئاستی پێویستیش نه‌بێت به‌ڵام هه‌وڵی زیاتری داوه دان به مافه‌كانی پێكهاته‌كان بنێت. به شێوه‌یه‌كی گشتی ده‌توانین ئاڵنگاری و كێشه سه‌ره‌كییه‌كانی پێكهاته‌كان له هه‌رێمی كوردستان به‌م شێوه‌ی خواره‌وه بخه‌ینه ڕوو:
- كێشه‌ی سه‌ره‌كیی پێكهاته‌كان له هه‌رێمی كوردستان بریتییه له‌وه‌ی كه تا ئێتسا نه‌توانراوه نوێنه‌رایه‌تییه‌كی ڕاسته‌قینه‌ی سیاسیی خۆیان هه‌بێت و، به‌رده‌وام له‌لایه‌ن لایه‌نه سیاسییه‌كانی تر به‌كار هێنراون؛ ته‌نانه‌ت ئه‌گه‌ر پله و پۆستێكیان پێ درابێت، ئه‌وه له ئه‌نجامی سه‌فه‌قاتی سیاسی بووه. هه‌ر له‌م چوارچێوه‌یه‌دا چه‌ندان حزب و گرووپی سیاسیی پێكهاته‌كان به مه‌به‌ستی به‌كارهێنانیان بۆ مه‌رامی تایبه‌تی هه‌ندێك لایه‌نی سیاسی دامه‌زراون. له‌گه‌ڵ ئه‌وه‌یشدا ئه‌گه‌ر كارتۆنییش بێت، بوونی حزب و لایه‌نی سیاسیی سه‌ر به پێكهاته‌كان، باشتره له‌وه‌ی هه‌ر نه‌بن. هۆكاری ئه‌م بارودۆخه به پله یه‌ك، ده‌گه‌ڕێته‌وه بۆ لاوازی و په‌رشوبڵاوی و ڕێكنه‌كه‌وتنی خودی پێكهاته‌كان له‌نێو خۆیاندا، چونكه ئه‌گه‌ر پێكهاته‌كان له ڕووی ڕێكخستن و بیر و هه‌ڵویست یه‌كگرتوو بن، ئه‌وه مه‌حاڵه لایه‌نه‌كانی دیكه بتوانن گوشار بخه‌نه سه‌ریان. هۆكارێكی دیكه بۆ دروستبوونی ئه‌م تابلۆیه نه‌خوازراوه، ده‌گه‌ڕێته‌وه بۆ گوشاره شاراوه‌كانی لایه‌نه سیاسییه ده‌سه‌ڵاتدار و به‌هێزه‌كانی هه‌رێمی كوردستان؛ چونكه به‌ڕاستی و له ئه‌رزی واقعدا چه‌ندان ماف له ڕێگه‌ی یاسا جیاجیاكانی هه‌رێمی كوردستان دراوه‌ته پێكهاته‌كان، به‌ڵام له ڕووی جێبه‌جێكردنیان لایه‌نی ده‌سه‌ڵاتدار كه‌مته‌رخه‌مه. جا له‌وانه‌یه هۆكاری كه‌مته‌رخه‌مییه‌كه بگه‌ڕێته‌وه بۆ نه‌بوونی ئاره‌زوویه‌كی ڕاسته‌قینه له لای لایه‌نی ده‌سه‌ڵاتدار بۆ ئه‌وه‌ی ئه‌م مافانه بدرێنه پێكهاته‌كان.
- پێكهاته‌كان له هه‌رێمی كوردستان هیچ ڕۆڵێكی ئه‌وتۆیان نییه له پرۆسه‌ی ده‌ركردنی بڕیار له سه‌ر ئاستی داموده‌زگه سیاسی و ئیدارییه‌كاندا؛ بۆ نموونه له‌سه‌ر ئاستی ئیداره ناوخۆیییه‌كان هیچ یه‌ك له یاریده‌ده‌رانی پارێزگا له هه‌ولێر و دهۆك و سلێمانی نه‌دراوه‌ته پێكهاته‌كان. لانی كه‌م ده‌بوایه ده‌رفه‌ت بدرابایه پێكهاته‌كان بۆ ئه‌وه‌ی ڕۆڵ و قورسایییان هه‌بوایه، له‌و بابه‌تانه كه په‌یوه‌ندیداره به پێكهاته‌كان له هه‌رێمی كوردستان. هه‌روه‌ها له‌سه‌ر ئاستی هه‌رێمیش نه له سه‌رۆكایه‌تیی هه‌رێم و نه له ئه‌نجومه‌نی نوێنه‌ران، پێكهاته‌كان به شێوه‌یه‌كی ڕاسته‌قینه نوێنه‌رایه‌تی ناكرێن. بۆیه ئه‌مه‌یش یه‌كێكه له گرفته سه‌ره‌كییه‌كان كه پێكهاته‌كان ڕووبه‌ڕووی بوونه‌ته‌وه.
- هه‌رێمی كوردستان هه‌رچه‌نده به‌وه ناسراوه كه تیایدا ڕۆحی پێكه‌وه‌ژیان له به‌رزترین ئاستدایه به‌راورد به ناوچه‌كانی دیكه‌ی عێراق، به‌ڵام له‌گه‌ڵ ئه‌وه‌یشدا له‌سه‌ر ئاستی مێژوویی و كۆمه‌ڵایه‌تی، ڕووبه‌ڕووی هه‌ندێك گرفتی جددی بوونه‌ته‌وه. بۆ نموونه شوێنه‌واره مێژوویییه‌كانی پێكهاته‌كان فه‌رامۆش كراون و گرنگییان پێ نادرێت و خه‌رێكه هه‌ندێك له ئاسه‌واره دێرێنه‌كانی پێكهاته‌كان له‌ناو بچێت؛ جگه له‌مه مێژووی ڕاسته‌قینه‌ی بوونی پێكهاته‌كان له هه‌رێمی كوردستان به شێوه‌یه‌كی دروست گرنگیی پێ نه‌دراوه و تا ڕادده‌یه‌كی به‌رچاویش ئه‌م مێژووه شێوێندراوه. ئه‌مه‌یش یه‌كێك له‌و ئاڵنگارییانه‌یه كه به‌گشتی پێكهاته‌كانی هه‌رێمی كوردستان ڕووبه‌ڕووی بوونه‌ته‌وه.
- ده‌ستێوه‌ردانی ده‌ره‌كی له كاروباری پێكهاته‌كان له‌لایه‌ن هه‌ندێك وڵاتی هه‌رێمی و نێوده‌وڵه‌تی، یارمه‌تیده‌ر بووه بۆ له‌ده‌ستدانی سه‌ربه‌خۆیی و یه‌كهه‌ڵوێستیی پێكهاته‌كان. دۆزی پێكهاته‌كان به‌رده‌وام له‌لایه‌ن هێزه ده‌ره‌كییه‌كانه‌وه به‌كار هێنراوه و ئه‌مه‌یش به شێوه‌یه‌كی نه‌رێنی كاردانه‌وه‌ی هه‌بووه له‌سه‌ر پێكهاته‌كان له هه‌رێمی كوردستان. له لایه‌كی دیكه‌یش به هه‌مان شێوه له‌سه‌ر ئاستی ناوه‌خۆیش بابه‌تی پێكهاته‌كان بووه‌ته كه‌ره‌سته‌یه‌كی كاریگه‌ری ده‌ستی لایه‌نه سیاسییه‌كان بۆ ئه‌وه‌ی له گه‌مه سیاسییه‌كانی خۆیاندا به‌كاری بهێنن. كێشه هه‌ره گرنگه‌كه لێره ئه‌وه‌یه، ئه‌م هه‌موو سه‌ودایه كه له‌لایه‌ن هێزه ده‌ره‌كی و ناوخۆیییه‌كانه‌وه به پێكهاته‌كان ده‌كرێت، خودی پێكهاته‌كان له هاوكێشه سیاسییه‌كان دوورن و هیچ ڕۆڵێكی ئه‌وتۆیان تێدا نییه.
- بڵاوبوونه‌وه‌ی بیرۆكه‌ی توندڕه‌وی به‌رامبه‌ر به پێكهاته‌كان به‌گشتی و، پێكهاته ئاییینیه‌كان به‌تایبه‌تی. ئه‌گه‌ر به شێوه‌یه‌كی گشتی ڕێگری له بڵاوبوونه‌وه‌ی ئه‌م جۆره بیرۆكه توندڕه‌وانه نه‌كرێت، ده‌ره‌نجامی نه‌خوازراوی لێ ده‌كه‌وێته‌وه. په‌یامه توندڕه‌وه‌كان له‌لایه‌ن هه‌ندێك پیاوانی ئایینی سه‌ری هه‌ڵداوه. جگه له‌مه هه‌ندێك لایه‌نی سیاسییش- له‌سه‌ر ئاستی تاكه‌كه‌سییش بێت- ئه‌م بیرۆكه‌یه‌یان بڵاو كردۆته‌وه. له ئه‌نجامی ئه‌م دوو هه‌نگاوه نه‌رێنییه‌ی دژبه پێكهاته‌كان، كۆمه‌ڵه كه‌سانێك له‌نێو كۆمه‌ڵگه‌دا سه‌ریان هه‌ڵداوه كه هه‌ڵگر و بڵاوبكه‌ره‌وه‌ی ئه‌م جۆره په‌یامه توندڕه‌وانه‌ن له دژی پێكهاته‌كان. به پله‌ی یه‌كه‌م ئێزیدییه‌كان، كاكه‌یییه‌كان و كریستیانه‌كان، وه‌كوو پێكهاته‌ی ئایینی ڕووبه‌ڕووی ئه‌م جۆره په‌یامه توندڕه‌وانه ده‌بنه‌وه و زۆر جاریش پێكهاته‌ی توركمان وه‌كوو پێكهاته‌یه‌كی نه‌ته‌وه‌یی تووشی ئه‌م جۆره گرفتانه ده‌بێت؛ ئه‌ویش له ڕێگه‌ی سووكایه‌تیكردن به مێژوویان و تۆمه‌تباركردنیان به نۆكه‌رایه‌تیكردن بۆ توركیا. بۆیه ئه‌م جۆره هه‌ڵویستانه یه‌كێكه له ئاڵنگارییه مه‌ترسیداره‌كان كه ڕووبه‌ڕووی پێكهاته‌كان ده‌بێته‌وه.
هه‌ڵسه‌نگاندنی ئاستی نوێنەرایەتیکردنی پێکهاتەکان لەلایەن حزبە سیاسییەکانەوە
حزبه سیاسییه‌كانی هه‌رێمی كوردستان به شێوه‌یه‌كی گشتی هه‌وڵیان داوه له‌نێو ڕێكخستنه‌كانی خۆیان سوود له پێكهاته‌كان وه‌ربگرن. به‌ڵام ئه‌گه‌ر ته‌ماشایه‌كی ئه‌و حزبه سیاسییانه‌ی هه‌رێمی كوردستان بكه‌ین، بۆمان ده‌رده‌كه‌وێت كه سه‌رجه‌م لایه‌نه سیاسییه‌كان به هه‌مان شێوه سه‌یری پێكهاته‌كان ناكه‌ن و ته‌نانه‌ت له‌لایه‌ن زۆرینه‌ی حزبه سیاسییه‌كانه‌وه متمانه‌یان پێ ناكرێت؛ بۆیه ئه‌گه‌ر جیاوازییه‌ك بكه‌ین له‌نێو حزب و لایه‌نه سیاسییه‌كان له ڕووی به‌شداریپێكردنی پێكهاته‌كان له‌نێو ڕێكخستنه‌كانی خۆیان، تابلۆیه‌كی ئاوامان بۆ ده‌رده‌كه‌وێت:
سه‌ره‌تا ده‌توانین بڵێین پارتی دیموكراتی كوردستان تاكه حزبێكی سیاسیی هه‌رێمی كوردستانه كه متمانه به پێكهاته‌كان ده‌كات و له ڕێكخستنه‌كانیدا به‌شدارییان پێ ده‌كات. بۆ نموونه چه‌ندان سه‌ركرده‌ی كریستیان و توركمان و ئێزیدی و پێكهاته‌كانی دیكه له ڕێزه‌كانی ئه‌م حزبه ده‌بینرێن؛ ته‌نانه‌ت پارتی چه‌ندان پۆستی حكوومیی داوه‌ته ئه‌و كه‌سایه‌تییانه‌ی كه سه‌ر به پێكهاته‌كانن و له ڕێكخستنه‌كانی خۆی متمانه‌یان پێ كراوه. پارتی دیموكراتی كوردستان زۆر به‌وردی هه‌وڵی داوه چه‌مكی به‌كوردستانیبوون و نیشتمانپه‌روه‌ری له‌نێو ڕێكخستنه‌كانی خۆیدا بچه‌سپێنێت. به‌ڵام له‌م بواره‌یش هه‌ندێك ڕه‌خنه له پارتی دیموكراتی كوردستان گیراوه؛ گوایه پێكهاته‌كان به مه‌به‌ستی به‌ده‌ستهێنانی ده‌نگی زیاتر به‌كار ده‌هێنێت و گومانیان له‌وه هه‌یه كه ئه‌م حزبه سیاسییه خه‌می دابینكردنی مافی پێكهاته‌كان بێت. بارودۆخه‌كه هه‌ر چۆنێك بێت ڕاستییه‌كی حاشاهه‌ڵنه‌گر هه‌یه، ئه‌ویش ئه‌وه‌یه كه تاكه حزبی سیاسی له‌سه‌ر ئاستی هه‌رێمی كوردستان كه متمانه‌ی به پێكهاته‌كان كردووه و له ڕێكخستنه‌كانیدا شوێنیان بۆ كراوه‌ته‌وه، پارتی دیموكراتی كوردستانه.
یه‌كێتیی نیشتمانیی كوردستانیش هه‌وڵی داوه له‌نێو ڕێكخستنه‌كانی خۆیدا شوێنی پێكهاته‌كان بكات، به‌ڵام وه‌كوو پارتی دیموكراتی كوردستان له‌م بواره‌دا سه‌ركه‌وتوو نه‌بووه. هۆكاره‌كه‌یشی بۆ ئه‌وه ده‌گه‌ڕێته‌وه كه ئه‌و شوێنه جوگرافییانه‌ی تیایدا نفووزی زۆره، پێكهاته‌كانی به‌و شێوه‌یه لێ نییه و، له لایه‌كی دیكه‌یشه‌وه هزری سیاسیی حزبه‌كه و سیاسه‌تی حزبه‌كه به‌گشتی له‌گه‌ڵ ئه‌وه‌دا نییه پێكهاته‌كان بخاته نێو ڕێكخستنه‌كانی خۆیدا. هه‌روه‌ها له دامه‌زراندنییه‌وه تا وه‌كوو ئێستا سه‌ركرده دیاره‌كانی یه‌كێتیی نیشتمانیی كوردستان نه‌یانتوانیوه په‌یوه‌ندییه‌كی باش له‌گه‌ڵ پێكهاته‌كان دامەزرێنن، ئه‌مه‌یش زه‌مینه‌ی گونجاوی بۆ ئه‌م هه‌نگاوه نه‌ڕه‌خساندووه. به‌گشتی ده‌توانین بڵێین یه‌كێتیی نیشتمانیی كوردستان نه‌یتوانیوه په‌یوه‌ندییه‌كی دروست له‌گه‌ڵ پێكهاته‌كان دابنێت و، ئه‌مه‌یش بووه‌ته هۆی ئه‌وه‌ی شوێنی پێكهاته‌كان به‌پێی پێویست له‌نێو ڕێكخستنه‌كانیدا نه‌كرێت. بێ گومان چه‌ندان ناو و كه‌سایه‌تیی پێكهاته‌كان هه‌ن كه له‌نێو ڕێكخستنه‌كانی یه‌كێتیی نیشتمانیدان، به‌ڵام ئه‌مه به‌راورد به پارتی دیموكراتی كوردستان زۆر كه‌متره. له ئه‌نجامدا ده‌توانین بڵێین كه پێكهاته‌كان نه‌یانتوانیوه به‌ئاسانی شوێنی خۆیان له‌نێو ڕێكخستنه‌كانی یه‌كێتیی نیشتمانیی كوردستاندا بكه‌نه‌وه.
به شێوه‌یه‌كی گشتی حزب و بزووتنه‌وه ئیسلامییه‌كانی هه‌رێمی كوردستانیش به‌پێی پێویست گرنگییان به پێكهاته‌كان نه‌داوه له‌نێو ڕێكخستنه‌كانی خۆیاندا. جارێ پێش هه‌موو شتێك پێكهاته ئایینییه‌كان، به حوكمی ئه‌وه‌ی ئه‌م لایه‌نانه ئیسلامین، له ڕێكخستنه‌كانیان دوور خراوه‌نه‌ته‌وه؛ ده‌رباره‌ی پێكهاته نه‌ته‌وه‌یییه‌كانی وه‌كوو پێكهاته‌ی توركمان، ئه‌وانیش له ڕێكخستنه‌كانی ئه‌م جۆره حزبه سیاسییانه دوور خراونه‌ته‌وه. هه‌رچه‌نده كۆمه‌ڵێك كه‌سایه‌تیی ئیسلامیی دیاری توركمان هه‌ن، به‌ڵام به شێوه‌یه‌ك له شێوه‌كان له حزبه ئیسلامییه‌كانی هه‌رێمی كوردستان دوور خراونه‌ته‌وه و هیچ ده‌رفه‌تێكیان پێ نه‌دراوه.
بزووتنه‌وه‌ی گۆڕان و جووڵانه‌وه‌ی نه‌وه‌ی نوێیش به هیچ شێوه‌یه‌ك خۆیان له پێكهاته‌كان نزیك نه‌كردۆته‌وه؛ ته‌نانه‌ت هیچ سه‌ركرده‌یه‌كی ئه‌م دوو لایه‌نه سیاسییه له پێكهاته‌كان نین و له ڕێكخستنه‌كانیشیاندا حیسابیان بۆ نه‌كراوه و، وا پێده‌چێت زۆر به‌ئه‌رێنی نه‌ڕواننه بابه‌تی به‌شداریكردنی پێكهاته‌كان له ڕێكخستنه‌كانی خۆیاندا. بێ گومان ئه‌گه‌ر ئه‌م دوو لایه‌نه سیاسییه به هه‌مان عه‌قڵییه‌ت و سیاسه‌تی پێشوویان بڕواننه پێكهاته‌كان، ئه‌وه به مانای بوونی كه‌لێنێكی سیاسی و ڕێكخستن دێت له‌نێو ڕیزه‌كانیاندا و، له‌وانه‌یه كاردانه‌وه‌ی نه‌رێنیی لێ بكه‌وێته‌وه له‌سه‌ر هه‌ردوو ئاستی نێوخۆیی و نێوده‌وڵه‌تی.
له‌ژێر ڕۆشناییی ئه‌و زانیارییانه‌ی كه له سه‌ره‌وه خراونه‌ته ڕوو، بۆمان ده‌رده‌كه‌وێت كه سه‌رجه‌م لایه‌نه سیاسییه‌كانی هه‌رێمی كوردستان، جگه له پارتی دیموكراتی كوردستان، كاری جددییان بۆ بابه‌تی به‌شداریپێكردنی پێكهاته‌كانیان نه‌كردووه و چاوه‌ڕوانیش ناكرێت له‌م بابه‌ته‌دا به‌خۆیاندا بچنه‌وه. بۆیه ئه‌گه‌ر داهاتووی پێكهاته‌كان بۆ ئه‌و لایه‌نه سیاسییانه به‌جێ بهێڵرێت كه ئه‌مڕۆ داوای كه‌مكردنه‌وه‌ی كورسیی كۆتاكان و به‌رته‌سكردنی مافه‌كانیان ده‌كه‌ن ئه‌وه بارودۆخیان به‌ره‌و خراپی ده‌چێت و ئه‌و شته كه‌مه‌ی ئێستا به‌ده‌ستیان هێناوه، له‌ده‌ستی ده‌ده‌ن.
كورسیی پێكهاته‌كان تا چ ڕادده‌یه‌ك گوزارشت له قورسایی و واقعی پێكهاته‌كان ده‌كات؟
پێكهاته‌كان له هه‌رێمی كوردستان به شێوه‌یه‌كی گشتی په‌رشوبڵاون و شوێنێكی جوگرافیی دیاریكراویان نییه؛ ئه‌مه جگه له‌وه‌ی كاتێ كه باس له پێكهاته‌كان ده‌كرێت، زیاتر پێكهاته‌ی نه‌ته‌وه‌یی و ئایینی له‌خۆ ده‌گرێت. بۆیه سیسته‌می هه‌ڵبژاردن، ڕاسته‌وخۆ كاریگه‌ریی هه‌یه له‌سه‌ر پاراستنی مافی پێكهاته‌كان بۆ ئه‌وه‌ی لانی كه‌م نوێنه‌رانی خۆیان بنێرنه ده‌سته‌ی یاسادانان. واتا پێویسته بۆ دیاریكردنی نوێنه‌ری پێكهاته‌كان، پشت به یه‌كبازنه‌یی ببسترێت. جا ئه‌گه‌ر فره‌بازنه‌ییش په‌یڕه‌و كرا، له‌به‌ر په‌رشوبڵاوبوونیان، پێویسته كورسیی كۆتاكان به‌ده‌ر بێت له فره‌بازنه‌یی و حیسابی یه‌كبازنه‌یییان بۆ بكرێت. چونكه گه‌ر ته‌ماشایه‌كی بارودۆخی ئێستای پێكهاته‌كان بكه‌ین له ڕووی ژماره‌ی ئه‌و كورسییانه‌ی كه بۆ سنووری هه‌رێمی كوردستان بۆیان دیاری كراوه، تا ڕادده‌یه‌كی باش گونجاوه بۆیان. هه‌رچه‌نده گوزارشت له ژماره‌ی ڕاسته‌قینه‌ی خۆیان ناكات به‌ڵام ئه‌و شێوازه‌ی ئێستا به قبووڵكراو هه‌ژمار ده‌كرێت.
توركمان و كریستیان و پێكهاته‌ی ئه‌رمه‌ن به‌گشتی له پارێزگاكانی هه‌ولێر و دهۆك و سلێمانی هه‌ن و، ئه‌و 11 كورسییه‌ی كه وه‌كوو كۆتا بۆیان ته‌رخان كراوه هه‌نگاوێكی دیموكراسی و ئه‌رێنییه ئه‌گه‌ر بێت و بتوانرێ به شێوه‌یه‌كی ڕاسته‌قینه له‌لایه‌ن نوێنه‌ری خۆیانه‌وه پڕ بكرێنه‌وه. له‌به‌ر ئه‌وه‌ی ژماره‌ی ڕاسته‌قینه‌ی پێكهاته‌كان له سه‌رانسه‌ری هه‌رێمی كوردستان و عێراق به شێوه‌یه‌كی ورد له‌به‌رده‌ستدا نییه- چونكه دوایین سه‌رژمێریی فه‌رمی له عێراق له ساڵی 1987 ئه‌نجام دراوه؛ ئه‌م سه‌رژمێرییه‌یش به‌بێ ئاماژه‌دان به نه‌ته‌وه به‌ڕێوه چووه-، بۆیه ژماره‌یان له‌سه‌ر بنه‌مای ته‌خمینكردن دانراوه و له‌سه‌ر ئه‌و بنه‌مایه‌یش ژماره‌ی كورسییه‌كانیان بۆ دابین كراوه. بۆ نموونه به‌پێی لێدوانه‌كانی سكرتێری په‌رله‌مانی كوردستان "مۆنا قه‌هوه‌چی" بێت، نزیكه‌ی (350.000) توركمان له هه‌ولێر هه‌ن له كۆی گشتیی (2.254.422) ژماره‌ی پێشبینیكراوی دانیشتووانی هه‌ولێر بۆ ساڵی 2020 كه له‌لایه‌ن ده‌سته‌ی ئاماری هه‌رێمی كوردستان ڕاگه‌یه‌نراوه[1]. ده‌رباره‌ی پێكهاته‌ی كریستیانیش ژماره‌یه‌كی ڕاسته‌قینه‌مان له‌به‌رده‌ستدا نییه، بۆیه دیسان به‌پێی پێشبینییه‌كانی "به‌ڕێوه‌به‌رایه‌تیی كاروباری مه‌سیحییه‌كان له وه‌زاره‌تی ئه‌وقاف و كاروباری ئایینیی هه‌رێمی كوردستان"، ژماره‌ی كریستیانه‌كانی هه‌رێمی كوردستان، مه‌زه‌نده ده‌كرێت له نێوان (275 بۆ 300) هه‌زار كه‌س بن[2].
ئێستا باشترین چاره‌سه‌ر بۆ مسۆگه‌ركردنی نوێنه‌رایه‌تیی پێكهاته‌كان، سیسته‌می كورسیی كۆتایه كه گه‌ره‌نتیی نوێنه‌رایه‌تیی پێكهاته‌كان ده‌كات، له بارودۆخێكدا كه تیایدا ڕێژه‌ی دانیشتووانی پێكهاته‌كان به‌سه‌ر ناوچه جیاوازه‌كانی هه‌رێمی كوردستاندا په‌رشوبڵاوه. به‌ڵام بۆ مه‌ودای درێژخایه‌ن، پێویسته سه‌رژمێرییه‌كی دادپه‌روه‌رانه بۆ دیاریكردنی ژماره‌ی ڕاسته‌قینه‌ی پێكهاته‌كان به‌ڕێوه بچێت؛ به‌ڵام له دوورمه‌ودادا ئه‌وه جارێ دیار نییه كه‌ی ئه‌م سه‌رژمێرییه ئه‌نجام ده‌درێت و ئه‌گه‌ر ئه‌نجام درا، زه‌مانه‌ت چییه پێكهاته‌كان به‌بێ گوشار و ئازادانه خۆیان تۆمار بكه‌ن.
كورسیی پێكهاته‌كان له‌نێو هاوكێشه‌ی ململانێی سیاسیی حزبه‌كانی هه‌رێمی كوردستاندا
هه‌رێمی كوردستان دوای ئه‌وه‌ی به چه‌ندان كێشه‌ی ناوخۆ، سیاسی و ئه‌منیدا تێ په‌ڕی، توانرا به گوشاری ویلایه‌ته یه‌كگرتووه‌كانی ئه‌مریكا دوای ساڵی 2005 پارتی دیموكراتی كوردستان و یه‌كێتیی نیشتمانیی كوردستان، به شێوه‌یه‌كی كاتییش بێت، كێشه‌كانی نێوانیان سڕ بكرێت. به‌ڵام به‌داخه‌وه تا ئێستایش ململانێ نێو لایه‌نه سیاسییه‌كانی هه‌رێمی كوردستان به‌رده‌وامه و ڕۆژ له دوای ڕۆژ زه‌قتر ده‌بێت. ئێستا بارودۆخه‌كه گه‌یشتۆته ئاستێك ململانێكان كاریگه‌ریی خراپیان كردۆته سه‌ر پێكهاته‌كان و، خه‌ریكه ئه‌و هه‌نگاوه باشانه‌ی كه له بابه‌تی پێكهاته‌كان نراوه كۆتایییان پێی ده‌هێنرێت؛ چونكه ژماره‌ی كورسیی پێكهاته‌كان بووه‌ته یه‌كێك له خاڵه ناكۆكه‌كانی نیوان لایه‌نه سیاسییه‌كانی هه‌رێمی كوردستان. هۆكاری سه‌ره‌كیی ئه‌م ناكۆكییه ده‌توانین له چه‌ند خاڵێكدا به‌م شێوه‌یه بخه‌ینه ڕوو:
- نه‌بوونی نوێنه‌رایه‌تییه‌كی ڕاسته‌قینه‌ی پێكهاته‌كان؛ كه ئه‌مه‌یش وای كردووه له‌سه‌ر ئاستی ناوخۆ ببێته خاڵێكی ناكۆكیی نێوان لایه‌نه سیاسییه‌كاندا، چونكه به‌داخه‌وه كورسیی پێكهاته‌كان له‌لایه‌ن هه‌ندێك لایه‌نی سیاسییه‌وه زۆر به‌ڕوونی به‌كار هاتووه. ئه‌مه‌یش وای كردووه متمانه‌ی نێوان لایه‌نه سیاسییه‌كان له‌م باره‌یه‌وه بگاته نزمترین ئاست. هۆكاری نه‌بوونی نوێنه‌رایه‌تییه‌كی ڕاسته‌قینه، به پله یه‌ك بۆ كه‌موكوڕییه‌كانی نێو خودی پێكهاته‌كان ده‌گه‌ڕێته‌وه؛ پێكهاته‌كان نه‌یانتوانیوه تا ئێستا سه‌ركرده‌ی كاریزمای خۆیان ڕابگه‌یه‌نن و شكستیشیان خواردووه له دروستكردنی مه‌رجه‌عێك بۆ خۆیان. لایه‌نێكی دیكه‌ی ئه‌م كێشه‌یه، ده‌گه‌ڕێته‌وه بۆ گوشاره سیاسییه‌كانی حزبه‌كانی ده‌سه‌ڵات كه ده‌رفه‌ت ناڕه‌خسێنن بۆ سه‌ربه‌خۆبوونی پێكهاته‌كان له ڕووی سیاسییه‌وه، چونكه به‌رده‌وام هه‌وڵیان داوه پێكهاته‌كان بخه‌نه ژێر ڕكێفی خۆیان.
- هه‌ندێك لایه‌نی سیاسی له هه‌رێمی كوردستان، به‌تایبه‌ت یه‌كێتیی نیشتمانیی كوردستان، به‌هۆی كه‌مبوونه‌وه‌ی ڕێژه‌ی ده‌نگده‌رانییه‌وه، هه‌وڵ ده‌دات له ڕێگه‌ی كورسیی كۆتاكان، چه‌ند كورسییه‌ك بۆ خۆی مسۆگه‌ر بكات. به‌كورتی هه‌وڵ ده‌دات ئه‌و یازده كورسییه‌ی بۆ كۆتاكان دابین كراوه، به‌شی خۆی لێ وه‌ربگرێت، چونكه تا ئێستا ئه‌م كورسییانه له‌لایه‌ن ڕه‌كابه‌ری ئه‌و حزبه سیاسییه‌وه (پارتی) قۆرخ كراوه. هه‌روه‌ها یه‌كێتی پێی وایه، پارتی كه زۆرینه‌ی ده‌نگه‌كانی په‌رله‌مانی به‌ده‌ست هێناوه، له ڕێگه‌ی كۆنترۆڵكردنی كورسیی پێكهاته‌كانه‌وه پێگه‌ی خۆی له په‌رله‌مان پته‌وتر كردووه. له لایه‌كی دیكه، لایه‌نه سیاسییه‌كانی دیكه‌ی وه‌كوو نه‌وه‌ی نوێ، گۆڕان، یه‌كگرتوو و كۆمه‌ڵه‌ی دادگه‌ری، ئه‌وانیش به هه‌مان شێواز ده‌یانه‌وێ پشكی خۆیان له كورسیی كۆتاكان به‌ده‌ست بهێنن یان لانی كه‌م ڕێگری بكه‌ن له كۆنترۆڵكردنی ئه‌م كورسییانه له‌لایه‌ن هێزه‌كانی دیكه‌ی هه‌رێم. واتا ئامانجه سه‌ره‌كییه‌كه‌یان دابینكردنی مافی پێكهاته‌كان نییه، به‌ڵكوو ئامانجه‌كه‌یان بۆ به‌ده‌ستهێنانی كورسیی زیاتره.
- ئێران وه‌كوو وڵاتێكی هه‌رێمیی كاریگه‌ر له عێراق، كار بۆ ئه‌وه ده‌كات گوشار بخاته سه‌ر پارتی دیموكراتی كوردستان بۆ ئه‌وه‌ی ناچاری بكات له هاوپه‌یمانییه سێقۆڵییه‌كه‌ی به‌غدا بكشێته‌وه. ئه‌گه‌ر ته‌ماشایه‌كی ئه‌و لایه‌نه سیاسییانه بكه‌ین كه پێداگری له كه‌مكردنه‌وه و دووباره دابه‌شكردنی كورسیی پێكهاته‌كان ده‌كه‌ن بۆ سه‌ر پارێزگاكان له ڕێگه‌ی دابه‌شكردنی هه‌رێمی كوردستان بۆ چه‌ند بازنه‌یه‌كی جیاواز، نزیكن له تاران و له‌ژێر نفووزی ئێراندان. بۆیه ڕه‌هه‌ندێكی دیكه‌ی ئه‌م كێشه‌یه، ده‌گه‌ڕێته‌وه بۆ ده‌ستێوه‌ردانه هه‌رێمییه‌كان له كاروباری نێوخۆی عێراق و هه‌رێمی كوردستان.
- تا ئێستا هیچ لایه‌نێكی سیاسی له هه‌رێمی كوردستان به‌قه‌ده‌ر پارتی دیموكراتی كوردستان كاری له سه‌ر بابه‌تی پێكهاته‌كان نه‌كردووه؛ لایه‌نه سیاسییه‌كانی دیكه‌ی هه‌رێمی كوردستان تازه ئه‌م ڕاستییه‌یان بۆ ڕوون ده‌بێته‌وه. به‌ڵام كێشه هه‌ره سه‌ره‌كییه‌كه‌ی ئه‌م لایه‌نانه ئه‌وه‌یه، هیچ نییه‌تێكی ڕاسته‌قینه‌یان نییه بۆ دانپێدانان به مافی پێكهاته‌كان و ڕه‌خساندنی ده‌رفه‌تی گونجاو بۆیان بۆ ئه‌وه‌ی بگه‌نه مافه ڕه‌واكانیان. به‌ڵام هه‌ڵوێستی پارتی دیموكراتی كوردستان به‌رامبه‌ر پێكهاته‌كان ڕوونتر و بوێرانه‌تره. هه‌رچه‌نده پارتی له‌م هه‌ڵوێسته‌ی سوودی بینیوه، به‌ڵام له هه‌مان كاتیشدا وا پێده‌چێت متمانه‌ی پێكهاته‌كان به پارتی دیموكراتی كوردستان زیاتره به‌راورد به لایه‌نه سیاسییه‌كانی دیكه‌ی هه‌رێمی كوردستان؛ چونكه لانی كه‌م پێكهاته‌كان له‌سه‌ر ئاستی پێویستیش نه‌بێت، ئه‌وه له‌ژێر گوشاری پارتی دیموكراتی كوردستاندا هه‌ندێك ده‌رفه‌تیان بۆ ڕه‌خساوه. كه‌واته ده‌توانین بڵێین لایه‌نه سیاسییه‌كانی دیكه‌ی هه‌رێم تازه به تازه خه‌ریكه باسی پێكهاته‌كان ده‌كه‌ن، كه‌چی پارتی دیموكراتی كوردستان زۆر له‌مێژه ملی خۆی داوه‌ته به‌ر ئه‌م ئه‌ركه.
به‌راوردێك له نێوان ئاڵنگاری و كێشه‌كانی پێكهاته‌كان له هه‌رێمی كوردستان و ناوچه‌كانی دیكه‌ی عێراق
هه‌رێمی كوردستان به شایه‌تیی ڕێكخراوه نێوده‌وڵه‌تییه‌كان و وڵاتانی جیهانی له عێراق، بووه‌ته لانه و سیمبوڵی پێكه‌وه‌ژیان. بێ گومان سه‌ردانه‌كه‌ی پاپا بۆ هه‌رێمی كوردستان و نوێژكردنی له یاریگه‌ی نێوده‌وڵه‌تیی هه‌ولێر، شایه‌تییه‌كی حاشاهه‌ڵنه‌گره كه هه‌رێمی كوردستان به‌راورد به ناوچه و شاره‌كانی دیكه‌ی عێراق له ڕووی ڕێزگرتن له مافی پێكهاته‌كان چه‌ندان هه‌نگاو له‌پێشتره. له ناوچه‌كانی دیكه‌ی عێراق، پێكهاته‌كان ڕووبه‌ڕووی توندوتیژیی زۆر بوونه‌ته‌وه، به‌تایبه‌تی پێكهاته‌ی كریستیان له عێراق ڕووبه‌ڕووی گوشاری زۆر بوونه‌ته‌وه و ناچار كراون شوێنه‌كانی خۆیان به‌جێ بهێڵن و ته‌نانه‌ت به‌شێكیان ڕوویان كردۆته هه‌رێمی كوردستان. هه‌روه‌ها توركمانه‌كانیش، به‌تایبه‌تی له ته‌له‌عفه‌ر له كاتی داگیركردنی له‌لایه‌ن ڕێكخراوی تیرۆریستیی داعش، ژماره‌یه‌كی زۆریان ڕوویان له هه‌رێمی كوردستان كرد. كه‌واته جگه له‌وه‌ی پێكهاته‌كان دووچاری توندوتیژی بوونه‌ته‌وه، له هه‌مان كاتیشدا ناچار كراون زێدی باوباپیرانی خۆیان به‌جێ بهێڵن. به‌ڵام بارودۆخی پێكهاته‌كان له هه‌رێمی كوردستان باشتره و، ته‌نانه‌ت هه‌رێمی كوردستان شوێنی ئه‌و پێكهاتانه‌یش ده‌كاته‌وه له‌سه‌ر خاكه‌كه‌ی، كه له شاره‌كانی دیكه‌ی عێراقدا ڕووبه‌ڕووی توندوتیژی ده‌بنه‌وه.
له ڕووی سیاسییه‌وه پێكهاته‌كانی هه‌رێم و عێراق له چه‌ندان خاڵدا هاوبه‌شن؛ گرنگترینیان كورسیی كۆتاكانه له ئه‌نجومه‌نی نوێنه‌رانی عێراقدا. ئه‌م كورسییانه‌یش به‌گشتی له‌لایه‌ن هێزه سیاسییه‌كانی ناوچه‌كانه‌وه قۆرخ كراوه؛ بۆ نموونه له كۆی گشتیی پێنج كورسیی كۆتای كریستیان، چواریان له‌لایه‌ن هێزێكی كارتۆنیی كریستیانی نزیك له حه‌شدی شه‌عبی به‌ده‌ست هێنراوه، ئه‌وه‌ی تریش له‌لایه‌ن كه‌سایه‌تییه‌كی كریستیانی حزبی شیوعی به‌ده‌ست هێنراوه. كه‌واته كێشه‌ی به‌كارهێنان و قۆستنه‌وه‌ی كورسیی كۆتاكان له عێراقیش، به هه‌مان شێوه‌ی هه‌رێمی كوردستانه. هه‌رچه‌نده پێكهاته‌ی توركمان له‌سه‌ر ئاستی عێراقدا كورسیی كۆتای بۆ ته‌رخان نه‌كراوه به‌ڵام له‌گه‌ڵ ئه‌وه‌یشدا لایه‌نه ساسییه‌كانی دیكه توركمانیان به مه‌به‌ستی به‌ده‌ستهێنانی كورسی به‌كار هێناوه و، له ئه‌نجامدا له دوایین هه‌ڵبژاردنی ئه‌نجومه‌نی نوێنه‌رانی عێراق توركمانه‌كان توانییان هه‌شت كورسی به‌ده‌ست بهێنن؛ به‌ڵام له‌م هه‌شت كورسییه ته‌نیا یه‌كیان سه‌ر به به‌ره‌ی توركمانی بوو و حه‌وته‌كه‌ی دیكه له نێوان هێزه سوننه و شیعه‌كاندا دابه‌ش كراوه.
ده‌رباره‌ی نوێنه‌رایه‌تیكردنی پێكهاته‌كان له ده‌سته‌ی جێبه‌جێكردن له‌سه‌ر ئاستی عێراقدا پێكهاته‌كان به‌پێی قه‌باره و قورساییی خۆیان نوێنه‌رایه‌تییان نه‌كراوه و به شێوه‌یه‌كی ترسناك له جومگه‌كانی حكوومه‌تی فیدراڵ دوور خراوه‌نه‌ته‌وه. جاروبار ئه‌گه‌ر پۆستێكیشیان درابێتێ، ئه‌وه دراوه‌ته ئه‌و كه‌سانه‌ی كه نزیكی خۆیان بووه. به‌ڵام ئه‌گه‌ر ته‌ماشایه‌كی هه‌رێمی كوردستان بكه‌ین، نوێنه‌رایه‌تیكردنیان له‌سه‌ر ئاستی پێویستیش نه‌بێت، هه‌ندێك پۆستیان پێ دراوه؛ بۆ نموونه پۆستی /سه‌رۆكی ده‌سته‌ی مافی مرۆڤ" له هه‌رێمی كوردستان دراوه‌ته كریستیانێك و پۆستی "وه‌زیری هه‌رێم بۆ كاروباری پێكهاته‌كان"یش دراوه‌ته توركمانێك. بێ گومان ئه‌مه له هه‌رێمی كوردستان له ئاستی پێویستدا نییه، به‌ڵام به‌راورد به عێراق باشتره.
كۆبه‌ند
كێشه‌ی نێوان لایه‌نه سیاسییه‌كانی هه‌رێمی كوردستان به شێوه‌یه‌كی ڕاسته‌وخۆ كاریگه‌ریی نه‌رێنیی كردۆته سه‌ر كورسیی پێكهاته‌كان؛ ئه‌مه‌یش خۆی وه‌كوو مه‌ترسییه‌كی ڕاسته‌وخۆ وایه بۆ سه‌ر پێگه‌ی پێكهاته‌كان كه هه‌رێمی كوردستان چه‌ندان ساڵه شانازی به‌و پێكه‌وه‌ژیانه ده‌كات كه كه‌شوهه‌واكه‌ی له‌ژێر سایه‌ی ئه‌زموونی سیاسیی هه‌رێمی كوردستان ڕه‌خساوه. گه‌یشتنی ئه‌م پرسه به لووتكه له‌سه‌ر ئاستی ناوخۆدا، مه‌ترسیی ئه‌وه‌یشی لێ دروست بووه له‌وانه‌یه ئه‌م گرفته بگاته ڕه‌هەندێكی نێوده‌وڵه‌تی. به‌نێوده‌وڵه‌تیكردنی ئه‌م پرسه زیانی زۆری ده‌بێت بۆ پێگه نێوده‌وڵه‌تییه‌كه‌ی هه‌رێمی كوردستان، چونكه تا ئێستا هه‌رێمی كوردستان به‌هۆی ئه‌و هه‌ڵویسته باشانه‌ی به‌رامبه‌ر به پێكهاته‌كان، یارمه‌تییه‌كی باشی مسۆگه‌ر كردووه و له‌سه‌ر ئاستی نێوده‌وڵه‌تیدا به‌م هۆیه‌وه پشتگیریی لێ ده‌كرێت. بۆیه پیشاندانی حكوومه‌تی هه‌رێمی كوردستان وه‌كوو لایه‌نێكی پێشێلكار بۆ مافی پێكهاته‌كان، ده‌بێته هۆی نه‌مانی متمانه به قه‌واره‌ی هه‌رێم له‌لایه‌ن هێزه نێوده‌وڵه‌تییه‌كانه‌وه؛ كه ئه‌مه‌یش دۆخی هه‌رێمی كوردستان خراپتر ده‌كات له‌وه‌ی كه ئێستا تیایدایه. بۆیه زۆر گرنگه لایه‌نه سیاسییه‌كان له‌م ڕاستیه تێ بگه‌ن كه، تێكه‌ڵكێشكردنی بابه‌تی پێكهاته‌كان به گرفته سیاسییه‌كانی نێو خۆیان، باجی زۆری ده‌بێت له‌سه‌ر قه‌واره‌ی هه‌رێمی كوردستان له‌سه‌ر ئاستی نێوخۆیی و هه‌رێمی و نێوده‌وڵه‌تی.
[1] - هه‌رێمی كوردستانی عێراق، راپۆرتی شیكردنه‌وه‌ی دانیشتوان، https://t.ly/uhTM.
[2] - عدد المسیحین فی اقلیم كوردستان و المناطق المتنازع عليها يتجاوز الـ 300 الف، https://www.rudawarabia.net/arabic/kurdistan/060320214.
Latest from موه‌فه‌ق عادل عومه‌ر
- لێکەوتەی وەپاشکەوتنی هەڵبژاردنی پەرلەمانی کوردستان
- لێکەوتەی هەڵبژاردنەوەی ئەردۆغان لەسەر سیاسەتی ناوخۆیی و دەرەکیی تورکیا
- خوێندنهوهیهكی سیاسی بۆ ئه‌نجامی ههڵبژاردنهكانی سهرۆكایهتی و په‌رله‌مانی 14ی مایس له توركیا
- لێكهوته و كاریگه‌ریی ههڵبژاردنهكانی 14ی مایسی توركیا له‌سه‌ر هه‌رێمی كوردستان
- ئاسۆی هەڵبژاردنەکانی ٢٠٢٣ی تورکیا: شرۆڤە و لێکەوتەکان
- توركیا و بڕیاری دادگهی نێوبژیكاریی نێوده‌وڵه‌تی له پاریس لهمهڕ ههناردهكردنی نهوتی هه‌رێم
- ئاسۆی پەیوەندییەکانی یەکێتیی نیشتمانیی کوردستان و پارتی دیموکراتی کوردستان: هەڕەشە و دەرفەتەکان
- جووڵەی دیپلۆماسیی نێچیرڤان بارزانی و کردنەوەی دەرگەی زیاتر
- بڕیارەکانی دادگهی فیدراڵی و ئەگەرەکانی بەردەم هەرێمی کوردستان
- خوێندنهوهیهكی سیاسی بۆ سه‌ردانه‌كه‌ی سه‌رۆكی هه‌رێم بۆ ئهنقهره