 |
لێكه‌وته و كاریگه‌ریی هه‌ڵبژاردنه‌كانی 14ی مایسی توركیا له‌سه‌ر هه‌رێمی كوردستان
موەفه‌ق عادل عومەر، دكتۆرا له سیسته‌مه سیاسییه‌كان و مامۆستا له به‌شی سیسته‌مه سیاسییه‌كان و سیاسه‌تی گشتی-زانكۆی سه‌ڵاحه‌ددین
پێشه‌كی
هه‌رێمی كوردستان-عێراق به‌هۆی ئه‌وه‌ی سنوورێكی فراوانی له‌گه‌ڵ توركیادا هه‌یه، هه‌ر گۆڕانكارییه‌ك کە له‌م وڵاته‌دا ڕوو بدات، ئه‌وه ڕاسته‌وخۆ كاریگه‌ریی ده‌بێت له‌سه‌ر هه‌رێمی كوردستان. ئه‌م كاریگه‌رییانه له‌وانه‌یه ئه‌رێنی یان نه‌رێنی بن، بۆیه تێڕوانین و بۆچوون و به‌رنامه‌ی كاری هه‌ڵبژاردنی ئه‌و لایه‌نه سیاسییه‌ی كه له هه‌ڵبژاردنه‌كانی توركیادا سه‌ركه‌وتن به‌ده‌ست ده‌هێنێت، گرنگییه‌كی زۆر له‌خۆ ده‌گرێت، به‌تایبه‌ت له ڕووی دیاریكردنی په‌یوه‌ندییه‌كانی ده‌ره‌وه‌ی توركیا له‌گه‌ڵ وڵاتانی دراوسێ و هه‌رێمی و جیهانی. ئه‌نجامدانی گۆڕانكاری له په‌یوه‌ندییه ده‌ره‌كییه‌كانی توركیا، به‌تایبه‌ت له‌گه‌ڵ وڵاتانی دراوسێی، یه‌كێكه له بابه‌ته هه‌ر گرنگه‌كانی هه‌ڵبژاردنه‌كانی 14ی مایسی ساڵی 2023. بۆیه پێشبینی ده‌كرێت ئه‌نجامه‌كانی ئه‌م هه‌ڵبژادنه گرنگه‌ی توركیا، ڕاسته‌وخۆ كاریگه‌ری بكاته سه‌ر په‌یوه‌ندییه‌كانی نێوان ئه‌نقه‌ره و هه‌ولێر له لایه‌ك و، ئه‌نقه‌ره و به‌غدا له لایه‌كی دیكەوە. بۆیە هه‌وڵ ده‌ده‌ین گرنگترین لێكه‌وته‌كانی ئه‌م هه‌ڵبژاردنه بۆ سه‌ر هه‌رێمی كوردستان له‌ژێر ڕۆشناییی سێ سیناریۆی جیاوازدا بخه‌ینه ڕوو.
سیناریۆی یه‌كه‌م: سه‌ركه‌وتنی هاوپه‌یمانیی كۆمار له هه‌ردوو هه‌ڵبژاردنه‌كه‌دا
هه‌رێمی كوردستان له ماوه‌ی چه‌ند ساڵی ڕابردوودا توانیویه‌تی په‌یوه‌ندییه‌كی باش له‌گه‌ڵ حزبی ده‌سه‌ڵاتدار (ئاك پارتی)، دروست بکات. له ساڵانی ڕابردوویشدا ئه‌م په‌یوه‌ندییه باشه‌ی نێوان ئه‌نقه‌ره-هه‌ولێر كاردانه‌وه‌ی ئه‌رێنیی هه‌بووه له بواری بازرگانی، ئابووری و كه‌رتی وزه. به‌ڵام ئه‌گه‌ر ته‌ماشایه‌كی مێژووی په‌یوه‌ندییه‌كانی هه‌ولێر – ئه‌نقه‌ره بكه‌ین له ساڵانی نه‌وه‌ده‌كانه‌وه تا ئێستا، به‌رزی و نشێویی به‌خۆیه‌وه بینیوه. هۆكاری سه‌ره‌كیی ئه‌م ناسه‌قامگیریی په‌یوه‌ندییه‌كانی نێوان هه‌ردوو لا، به پله یه‌ك ده‌گه‌ڕێته‌وه بۆ گۆڕینی لایه‌نه‌كانی ده‌سه‌ڵات له توركیا. هه‌رچه‌نده له دوای 2002 له‌گه‌ڵ گه‌یشتنی "ئاك پارتی" بۆ ده‌سه‌ڵات، په‌یوه‌ندییه‌كانی هه‌ولێر – ئه‌نقه‌ره جار به جار خراپیش بووبێت، به‌ڵام به شێوه‌یه‌كی به‌رچاو و قۆناغ به قۆناغ به‌رژه‌وه‌ندییه بازرگانی و ئابوورییه‌كان ئه‌م په‌یوه‌ندییه دووقۆڵییەیان به‌ره‌و ئاراسته‌یه‌كی باشتر بردووه. به‌پێی ئه‌م سیناریۆیه بێت، پێشبینی ده‌كرێت داهاتووی په‌یوه‌ندییه‌كانی هه‌ولێر – ئه‌نقه‌ره به‌م شێوه‌یەی خواره‌وه بێت:
- به شێوه‌یه‌كی گشتی په‌یوه‌ندییه سیاسییه‌كان له‌سه‌ر ئاستی فه‌رمی وه‌كوو قۆناغی پێش هه‌ڵبژاردن درێژه‌ی پێ ده‌درێت و له‌وانه‌یشه په‌یوه‌ندییه سیاسییه‌كانی هه‌ردوو لا باشتر و پتەوتر بكرێت، چونكه به‌رپرسه سیاسییه‌كانی حكوومه‌تی هه‌رێمی كوردستان كه "پارتی دیموكراتی كوردستان" تیایدا خاوه‌ن قورسایییه‌كی به‌رچاوه، له‌گه‌ڵ سه‌رۆككۆماری توركیا و ئاك پارتی په‌یوه‌ندییه‌كی باشیان هه‌یه و، هه‌ردوو لا بڕوایان به پتەوتركردنی په‌یوه‌ندییه سیاسییه‌كانی نێوانیان هه‌یه له چوارچێوه‌ی به‌رژه‌وه‌ندیی هاوبه‌شی هه‌ردوو لا.
- پێشبینی ده‌كرێت ئاك پارتی له ڕووی ئه‌منییه‌وه زیاتر په‌ره به په‌یوه‌ندییه‌كانی توركیا له‌گه‌ڵ هه‌رێمی كوردستان بدات، به‌تایبه‌ت له ناوچه سنوورییه‌كانی نێوان هه‌رێمی كوردستان و توركیا. چونكه ئاك پارتی و سه‌رۆككۆماری توركیا، ڕه‌جه‌ب ته‌ییب ئه‌ردۆغان، به‌تایبه‌ت دوای شكستهێنانی پرۆسه‌ی ئاشتی له توركیا، زیاتر جه‌خت له‌سه‌ر لایه‌نی ئه‌منی ده‌كه‌نه‌وە و "په‌كه‌كه به ڕێكخراوێكی تیرۆریست ناوزه‌د ده‌كه‌ن." ته‌نانه‌ت له هه‌ڵبژاردنه‌كانی 14ی مایسدا هه‌وڵی دا له ڕێگه‌ی هودا پاره‌وه (كه حزبێكی كوردیی ئیسلامیی توندڕه‌وه) به‌دیلێك بۆ حزبی گه‌لی دیموكرات بدۆزیته‌وه بۆ ئه‌وه‌ی ده‌نگی كورد بۆ خۆی مسۆگه‌ر بكات. واتا پێشبینی ده‌كرێت ئه‌گه‌ر ئه‌ردۆغان و هاوپه‌یمانیی كۆمار سه‌ر كه‌ون، ئه‌وه گوشاره‌كانیان بۆ سه‌ر ناوچه سنوورییه‌كان زیاتر ده‌بێت بۆ ئه‌وه‌ی ڕووبه‌ڕووی چه‌كدارانی په‌كه‌كه ببنه‌وه. بێ گومان له‌م حاڵه‌ته‌یشدا توركیا پێویستی به په‌یوه‌ندییه‌كی باش ده‌بێت له‌گه‌ڵ هه‌رێمی كوردستان به مه‌به‌ستی ڕووبه‌ڕووبوونه‌وه‌ی ئه‌و مه‌ترسییانه‌ی كه له‌لایه‌ن چه‌كدارانی په‌كه‌كه‌وه بۆ سه‌ر خاكی توركیا دروست ده‌بێت. واتا ڕووبه‌ڕووبوونه‌وه‌ی چه‌كدارانی په‌كه‌كه له ناوچه سنوورییه‌كان و ناوچه‌كانی دیكه‌ی توركیا و ده‌ره‌وه‌ی توركیا، یه‌كێك ده‌بێت له ئه‌وله‌وییاته‌كانی ئاك پارتی و ئه‌ردۆغان و، بۆ پێكانی ئه‌م ئامانجه ئه‌ردۆغان پێویسته په‌یوه‌ندییه‌كی باشی له‌گه‌ڵ هه‌رێمی كوردستاندا هەبێت.
- 3. ئێستا ئاك پارتی و ئه‌ردۆغان، په‌یوه‌ندییان له‌گه‌ڵ ده‌نگده‌ر و لایه‌نه سیاسییه كوردییه به‌هێز و جه‌ماوه‌رییه‌كان زۆر خراپه. جگه له‌مه كه‌شوهه‌وایه‌كی ئاوا دروست بووه له توركیا، گوایه ئه‌ردۆغان هه‌ر له‌سه‌ره‌تاوه نییه‌تی چاره‌سه‌ركردنی كێشه‌ی كوردی نه‌بووه، به‌ڵكوو ئه‌م بابه‌ته‌ی بۆ مه‌رامه سیاسییه‌كان و به‌رژه‌وه‌ندیی خۆی و حزبه سیاسییه‌كه‌ی به‌كار هێناوه. له‌م چوارچێوه‌یه‌دا ئاك پارتی زۆر پێویستی به باشتركردنی په‌یوه‌ندییه‌كانی خۆی هه‌یه له‌گه‌ڵ هه‌رێمی كوردستان، بۆ ئه‌وه‌ی له‌نێو خۆی توركیا په‌یامی ئه‌وه بگه‌یه‌نێته ده‌نگده‌ری توركیا، كه‌وا ئه‌ردۆغان و ئاك پارتی كێشه‌یان له‌گه‌ڵ كورددا نییه. واتا ده‌كرێ هه‌رێمی كوردستان و كه‌سایه‌تییه سیاسییه كاریگه‌ره‌كانی هه‌رێمی كوردستان- ئه‌وانه‌ی په‌یوه‌ندیی باشیان له‌گه‌ڵ توركیادا هه‌یه- ڕۆڵیان هه‌بێت بۆ ئاشتكردنه‌وه‌ی ئاك پارتی و ده‌نگده‌ری كورد. بۆیه چاوه‌ڕێ ناكرێت له ئه‌گه‌ری بردنه‌وه‌ی هاوپه‌یمانیی كۆمار بۆ هه‌ردوو هه‌ڵبژاردنه‌كه، ئاك پارتی ده‌ستبه‌رداری حكوومه‌تی هه‌رێم (پارتی دیموكراتی كوردستان) بێت.
- په‌ره‌پێدان به ڕیژه‌ی بازرگانیی نێوان توركیا و عێراق خاڵیكی ستراتیژیی دیكه‌یه، كه ناوه‌ڕۆكی په‌یوه‌ندییه‌كانی نێوان هه‌ولێر و ئه‌نقه‌ره پێك ده‌هێنێت؛ چونكه پشكی شێری بازرگانیی نێوان عێراق و توركیا له ڕێگه‌ی هه‌رێمی كوردستانه‌وه ئه‌نجام ده‌درێت. به‌هۆی ئه‌و بارودۆخه ئابووری و دارایییه‌ی كه به‌رۆكی توركیای گرتووه، ئه‌گه‌ر هاوپه‌یمانیی كۆمار له هه‌ڵبژاردنه‌كانی 14ی مایسدا سه‌ركه‌وتن به‌ده‌ست بهێنێت، ئه‌وه به مه‌به‌ستی باشتركردن و زیاتركردنی قه‌باره‌ی بازرگانیی نێوان عێراق و توركیا له ڕێگه‌ی هه‌رێمی كوردستانه‌وه، ئاك پارتی هه‌وڵی جددی ده‌دات بۆ باشتركردنی په‌یوه‌ندییه‌كانی له‌گه‌ڵ هه‌رێمی كوردستان؛ چونكه ده‌روازه‌ی سه‌ره‌كیی ڕێگه‌ی بازرگانیی نێوان ئه‌م دوو وڵاته، خاكی هه‌رێمی كوردستانه.
ئه‌گه‌ر ئه‌م سیناریۆیه ڕوو بدات، ئه‌وه به شێوه‌یه‌كی گشتی په‌یوه‌ندییه‌كانی نێوان هه‌ولێر – ئه‌نقه‌ره به‌باشی ده‌مێنێته‌وه و، چاوه‌ڕوانیش ده‌كرێت له چوارچێوه‌ی پاراستنی به‌رژه‌وه‌ندیی هه‌ردوو لا، زیاتر په‌ره به په‌یوه‌ندییه‌كانی هه‌ولێر – ئه‌نقه‌ره بدرێت.
سیناریۆی دووه‌م: سه‌ركه‌وتنی هاوپه‌یمانیی میلله‌ت له هه‌ردوو هه‌ڵبژاردنه‌كه‌دا
هاوپه‌یمانیی میلله‌ت پێك هاتووه له شه‌ش حزبی ئۆپۆزیسیۆنی جیاواز؛ له هه‌مان كاتدا هاوپه‌یمانیی میلله‌ت توانیویه‌تی پشتگیریی حزبی چه‌پی سه‌وز (حزبی گه‌لی دیموكرات) به‌ده‌ست بهێنێت بۆ ئه‌وه‌ی پاڵپشتی له كاندیدی سه‌رۆككۆماری هاوپه‌یمانیی میلله‌ت "كه‌مال كلیچدارئۆغلو"[1] بکات. له ئه‌گه‌ری سه‌ركه‌وتنی هاوپه‌یمانیی میلله‌ت له هه‌ڵبژاردنه‌كانی 14ی مایسدا، ئه‌م ڕووداوه كاریگه‌رییه‌كی ڕاسته‌وخۆی ده‌بێت له‌سه‌ر په‌یوه‌ندییده‌كانی نێوان هه‌ولێر و ئه‌نقه‌ره. به‌گشتی ده‌كرێ ئه‌م خاڵانه‌ی خواره‌وه بخه‌ینه ڕوو ئه‌گه‌ر هات و هاوپه‌یمانیی میلله‌ت له هه‌ردوو هه‌ڵبژاردنه‌كه‌ی توركیادا سه‌ركه‌وتنی به‌ده‌ست هێنا:
- لایه‌نه سیاسییه‌كانی هاوپه‌یمانیی میلله‌ت زیاتر له‌گه‌ڵ ئه‌وه‌دان په‌یوه‌ندییه‌كانیان له ڕێگه‌ی حكوومه‌تی ئیتیحادیی به‌غداوه به شێوه‌یه‌كی ناڕاسته‌وخۆ بێت له‌گه‌ڵ هه‌رێمی كوردستان؛ واته هاوپه‌یمانیی میلله‌ت به‌پێچه‌وانه‌ی ئاك پارتی له‌گه‌ڵ ئه‌وه‌دایه كه له جیاتی مامه‌ڵه‌ی ڕاسته‌وخۆ له‌گه‌ڵ هه‌رێمی كوردستان، حكوومه‌تی مه‌ركه‌زیی به‌غدا به‌هه‌ند وه‌ربگیرێت. واته ئه‌گه‌ر ئه‌م سیناریۆیه ڕوو بدات، ئه‌وه په‌یوه‌ندییه‌كانی ئه‌نقه‌ره - هه‌ولێر به ئاگاداری و كۆنترۆڵی به‌غداوه ده‌بێت؛ چونكه به‌تایبه‌ت گه‌وره حزبی ئۆپۆزیسیۆنی توركیا (حزبی گه‌لی كۆمار) له‌گه‌ڵ ئه‌م تێڕوانینه‌یه و، نایه‌وێت په‌یوه‌ندییه‌كانی توركیا ڕاسته‌وخۆ له‌گه‌ڵ هه‌رێمێكی فیدراڵی بێت به‌بێ چاودێری و ئاگاداریی حكوومه‌تی ناوەندی.
- حكوومه‌تی هه‌رێمی كوردستان، به‌تایبه‌تتر پارتی دیموكراتی كوردستان، له ساڵی 2002وه تا ئێستا په‌یوه‌ندییه‌كانی زیاتر له‌گه‌ڵ ئاك پارتی باشتر كردووه؛ به‌رامبه‌ر ئه‌مه، په‌یوه‌ندییه‌كانی له‌گه‌ڵ حزبه‌كانی ئۆپۆزیسیۆن بەپێی پێویست نه‌بووه. بۆیه ئه‌مه خاڵێكی زۆر نەرێنییە بۆ هه‌رێمی كوردستان، چونكه ده‌بێت په‌یوه‌ندییه‌كانی له سفره‌وه له‌گه‌ڵ ئه‌م هێزه سیاسییه كاریگه‌رانه ده‌ست پێ بكاته‌وه. ئه‌مه‌یش له‌وانه‌یه كاتێكی زۆری بوێت و، نه‌توانرێ وه‌ك پێویست په‌یوه‌ندییه دووقۆڵییه‌كان دابڕێژرێن.
- لایه‌نه سیاسییه كوردییه‌كان، به‌تایبه‌ت دوای ساڵی 2002 تا ئێستا، سه‌نگ و قورسایییان له هاوكێشه سیاسییه‌كانی توركیا ڕۆژ له دوای ڕۆژ زیاد بووه و له قۆناغی ئێستادا كاریگه‌ریی ڕاسته‌وخۆی هه‌یه له دیاریكردنی نه‌خشه‌ی سیاسی له توركیا. گرنگترین حزبی سیاسیی كوردییش له توركیا، بریتییه له "حزبی دیموكراتیکی گەلان" (هەدەپە). په‌یوه‌ندییه‌كانی ئه‌م حزبه سیاسییه كوردییه له‌گه‌ڵ ئاك پارتی له قۆناغی ئێستادا گه‌یشتۆته بنبه‌ست. ته‌نانه‌ت گرنگترین سه‌ركرده‌ی كورد "سه‌ڵاحه‌ددین ده‌میرتاش" كه سه‌ر به‌م حزبه كوردییه‌یه، ئێستا له زیندانه. به‌ڵام ئه‌وه‌ی جێگه‌ی نیگه‌رانییه ئه‌وه‌یه كه، تا ئێستا هه‌رێمی كوردستان (به‌تایبه‌ت پارتی دیموكراتی كوردستان) به‌هۆی ئه‌و په‌یوه‌ندییانه‌ی كه له‌گه‌ڵ "ئاك پارتی"دا هه‌یه‌تی، سه‌ركه‌وتوو نه‌بووه له دانانی په‌یوه‌ندییه‌كی باش له‌گه‌ڵ حزبی دیموكراتیکی گەلان. ده‌بوایه لایه‌نه سیاسییه كوردییه‌كانی هه‌رێمی كوردستان سه‌ره‌ڕای ئه‌و تێبینییانه‌ی كه له‌سه‌ر حزبی دیموكراتیکی گەلان هه‌یانه، هه‌وڵیان بدابایه په‌یوه‌ندییه‌كی باشتر له‌گه‌ڵ ئه‌م هێزه كاریگه‌ره كوردییه‌ی توركیا، هەبێت.
هۆكاری ئه‌م په‌یوه‌ندییه سارده‌ی نێوان هه‌رێمی كوردستان (به‌تایبه‌ت پدک) له‌گه‌ڵ حزبی دیموكراتیکی گەلان، ده‌گه‌ڕێته‌وه بۆ ڕه‌فتار و چالاكییه‌كانی په‌كه‌كه، چونكه په‌كه‌كه كاریگه‌رییه‌كی ڕاسته‌وخۆی هه‌یه له‌سه‌ر حزبی دیموكراتیکی گەلان؛ كه ده‌توانین بڵێین ئه‌م په‌یوه‌ندییه‌ی نێوان حزبی دیموكراتیکی گەلان و په‌كه‌كه، زیانێكی زۆری به دۆزی كورد له توركیا گه‌یاندووه، چونكه ڕه‌فتار و هه‌ڵوێست و چالاكییه چه‌كداری و سیاسییه‌كانی په‌كه‌كه زۆر به‌نه‌رێنی بەسه‌ر "حزبی دیموكراتیکی گەلان"دا شكاوه‌ته. واته ناتوانین سه‌رجه‌م هۆكاره‌كانی سادربوون یان نه‌بوونی په‌یوه‌ندییه‌كی باش له نێوان لایه‌نه سیاسییه كوردییه‌كانی هه‌رێمی كوردستان (به‌تایبه‌ت پدک) له‌گه‌ڵ "حزبی دیموكراتیکی گەلان"، بخه‌ینه ئه‌ستۆی پارتی دیموكراتی كوردستان، به‌ڵكوو له‌وانه‌یه به شێوه‌یه‌كی ڕاسته‌وخۆ ڕه‌فتار و سیاسه‌تی "حزبی دیموكراتیکی گەلان"یش هۆكارێكی گرنگ بێ بۆ دروستبوونی ئه‌م تابلۆ نه‌خوازراوه.
له ئه‌گه‌ری دروستبوونی ئه‌م سیناریۆیه، په‌یوه‌ندییه‌كانی هه‌ولێر – ئه‌نقه‌ره له‌وانه‌یه وه‌كوو جاران نه‌مێنێت، به‌ڵكوو زیاتر قورسایی بدرێته جۆره په‌یوه‌ندییه‌ك له‌گه‌ڵ هه‌رێم كه له‌ژێر كۆنترۆڵی حكوومه‌تی ناوەندیی عێراقدا بێت؛ چونكه هه‌رێمی كوردستان په‌یوه‌ندییه‌كی قووڵی له‌گه‌ڵ لایه‌نه سیاسییه‌كانی ئه‌م هاوپه‌یمانییه نییه، به‌ڵكوو زیاتر خۆی له "ئاك پارتی" نزیك كردۆته‌وه، كه ده‌توانین بڵێین ئه‌مه‌یش هه‌ڵه‌یه‌كی ستراتیژییه كه تا ئێستا حكوومه‌تی هه‌رێمی كوردستان كردوویه‌تی.
- هاوپه‌یمانیی میلله‌ت به‌ئاشكرا و به‌توندی ڕه‌خنه له سیاسه‌تی ئێستای توركیا ده‌گرێت به‌رامبه‌ر به قه‌یرانی سووریا. ئه‌گه‌رێكی زۆر هه‌یه ئه‌گه‌ر هاوپه‌یمانیی میلله‌ت بگاته ده‌سه‌ڵات، ئه‌وه گۆڕانكارییه‌كی ڕیشه‌یی له هه‌ڵوێستی توركیا به‌رامبه‌ر به قه‌یرانی سووریا دروست ده‌بێت و، پێشبینی ده‌كرێت هێزه‌كانی توركیا له سووریا بكشێنێته‌وه و په‌یوه‌ندییه‌كانی ئه‌نقه‌ره- شام ئاسایی بكاته‌وه. ئه‌گه‌ر ئه‌م هه‌نگاوه بنرێت، هاوكێشه سیاسییه‌كان له سووریا گۆڕانكاریی به‌سه‌ردا دێت. بێ گومان ئه‌م پێشهاتانه كاریگه‌ریی ڕاسته‌وخۆیان له‌سه‌ر هه‌رێمی كوردستان ده‌بێت، چونكه عێراقیش سنووری ڕاسته‌وخۆی له‌گه‌ڵ سووریا هه‌یه؛ هه‌ر گۆڕانكارییه‌ك له سووریا ڕوو بدات، ئه‌وه ڕاسته‌وخۆ له‌سه‌ر خاكی عێراق هه‌ستی پێ ده‌كرێت. با له‌یادمان نه‌چێت، له ساڵی 2014 كه ڕێكخراوی تیرۆریستی داعش گه‌یشته عێراق، سه‌ره‌تاكه‌ی له خاكی سووریاوه سه‌ری هه‌ڵدابوو. بۆیه پێشبینی ده‌كرێت هاوكێشه سیاسی و ئه‌منییه‌كانی سووریا، له به‌رژه‌وه‌ندیی لایه‌نه نزیكه‌كانی ئه‌مریكا بشكێته‌وه.
- ئه‌مریكا و وڵاتانی ڕۆژاوا به‌گشتی ئه‌گه‌ر به‌ئاشكرایش ڕانه‌گه‌یه‌نن، به‌ڵام به شێوه‌یه‌كی ناڕاسته‌وخۆ پاڵپشتی له لایه‌نه‌كانی ئۆپۆزیسیۆنی توركیا ده‌كه‌ن. له ئه‌گه‌ری دروستبوونی ئه‌م سیناریۆیه، چاوه‌ڕوان ده‌كرێت په‌یوه‌ندییه‌كانی ئه‌نقه‌ره- واشنتۆن و، ئه‌نقه‌ره و وڵاتانی تری ڕۆژاوا باشتر بێت. بێ گومان ئه‌م په‌یوه‌ندییانه بێگرفت نابن، به‌ڵام پێشبینی ده‌كرێت كێشه‌كانی نێوانیان بۆ نزمترین ئاست دابه‌زێت. كه‌واته لایه‌نه ئۆپۆزیسیۆنه‌كانی توركیا و هه‌رێمی كوردستان خاڵێكی هاوبه‌ش كۆیان ده‌كاته‌وه، ئه‌ویش هاوپه‌یمانبوونی هه‌ردوو لایه له‌گه‌ڵ ئه‌مریكا. له‌وانه‌یه ئه‌مریكا ببێته خاڵی به‌یه‌كگه‌یشتنی هه‌ولێر و ئه‌نقه‌ره له هه‌ندێك پرسی گرنگی هه‌رێمی و نێوده‌وڵه‌تی. ئه‌م خاڵه‌یش پێویسته له‌لایه‌ن هه‌رێمی كوردستانه‌وه سوودی لێ وه‌ربگیرێت بۆ ئه‌وه‌ی په‌یوه‌ندییه‌كی دروست له‌گه‌ڵ لایه‌نه‌كانی ئۆپۆزیسیۆنی ئێستای توركیا دابنێت.
- هه‌رێمی كوردستان (به‌تایبه‌ت پارتی) به‌داخه‌وه ستراتیژییه‌تێكی دووربین و درێژخایه‌نی نییه بۆ مامه‌ڵه و ڕه‌فتاركردن له‌سه‌ر ئاستی هه‌رێمی و نێوده‌وڵه‌تی. ئه‌وه‌ی كراوه تا ئێستا، جووڵه‌كردنه له‌گه‌ڵ شه‌پۆله‌كان؛ ئه‌مه تا ڕادده‌یه‌ك و بۆ ماوه‌یه‌كی كورتخایه‌ن سوودی هه‌یه، به‌ڵام بۆ مه‌ودایه‌كی درێژخایه‌ن، له‌وانه‌یه زۆر كاریگه‌ر و به‌سوود نه‌بێت. ڕاسته هه‌رێمی كوردستان پێگه‌ی ده‌وڵه‌تی پێ نه‌بەخشراوه، به‌ڵام نكۆڵی له‌وه ناكرێت كه ئه‌زموونێكی دوورودرێژ و ده‌وڵه‌مه‌ندی هه‌یه له‌سه‌ر ئاستی نێوده‌وڵه‌تی و دانانی په‌یوه‌ندی له‌گه‌ڵ وڵاتانی هه‌رێمی و نێوده‌وڵه‌تی. بۆیه پێویسته هه‌رێمی كوردستان به شێوه‌یه‌كی جددی بەرنامەیەکی کاری نیشتمانیی درێژخایه‌نی هه‌بێت؛ به شێوه‌یه‌ك گشت سیناریۆ و ئه‌گه‌ره‌كان له‌خۆ بگرێت و تیایدا چه‌ندان بژارده‌ی جیاواز له‌خۆ بگرێت و خۆی ئاماده بكات بۆ خراپترین سیناریۆ و پێشهاته‌كان؛ به شێوازێك به‌رژه‌وه‌ندیی نه‌ته‌وه‌یی و نیشتمانی بكاته بنه‌ما بۆ ئه‌م ستراتیژییه‌ته درێژخایه‌نه. بێ گومان له كه‌شوهه‌وای سیاسیی ناوخۆی ئێستا، ئه‌م هه‌نگاوه وه‌كوو شتێكی مه‌حاڵه، به‌ڵام ڕاستییه‌كی حاشاهه‌ڵنه‌گه‌ر هه‌یه ئه‌ویش ئه‌وه‌یه، كه‌وا ئه‌گه‌ر هه‌رێمی كوردستان یارییه‌كان به‌پێی یاساكانی خۆی نه‌كات، ئه‌وه ڕووبه‌ڕووی شكست و دۆڕان ده‌بێته‌وه.
نموونه‌ی په‌یوه‌ندییه‌كانی هه‌ولێر – ئه‌نقه‌ره‌یش یه‌كێكە له‌و نموونانه‌ی، كه تیایدا هه‌رێمی كوردستان نه‌یتوانیوه ستراتیژییه‌تێكی درێژخایه‌ن په‌یڕه‌و بكات بۆ مامه‌ڵەكردن له‌گه‌ڵ دراوسێیه‌كی گرنگی وه‌كوو توركیا. له ئه‌گه‌ری دروستبوونی ئه‌م سیناریۆیه، ئه‌م خاڵه به شێوه‌یه‌كی زه‌قتر به‌ده‌ر ده‌كه‌وێت و هه‌ستی پێ ده‌كرێت.
سیناریۆی سێیه‌م: سه‌ركه‌وتنی هاوپه‌یمانیی كۆمار له هه‌ڵبژاردنه‌كانی سه‌رۆكایه‌تیی كۆمار و له‌ده‌ستدانی زۆرینه‌ی په‌رله‌مان
به‌پێی دوایین ئه‌و ڕاپرسییانه‌ی كه پێش هه‌ڵبژاردنه‌كانی 14ی مایس بەڕێوە چوونە، ئه‌نجامه‌كان ئاماژه به‌وه ده‌کەن كه‌وا ئه‌گه‌رێكی زۆر هه‌یه هاوپه‌یمانیی میلله‌ت له‌گه‌ڵ ئه‌و كورسییانه‌ی كه حزبی چه‌پی سه‌وز (حزبی دیموکراتیکی گەلان) به‌ده‌ستی ده‌هێنێت، ده‌توانێت زۆرینه‌ی كورسییه‌كانی په‌رله‌مان مسۆگه‌ر بكات. هاوپه‌یمانیی میلله‌ت ئه‌گه‌ر له هه‌ڵبژاردنه‌كانی سه‌رۆكایه‌تیی كۆماردا سه‌ر نه‌كه‌وێت، ئه‌گه‌رێكی زۆر هه‌یه له په‌رله‌مان ڕێژه‌یه‌كی باشی ده‌نگه‌كان مسۆگه‌ر بكات. كه‌واته به‌پێی ئه‌م سیناریۆیه، ئه‌گه‌ر هاوپه‌یمانیی میلله‌ت له‌گه‌ڵ ئه‌و ده‌نگانه‌ی كه حزبی چه‌پی سه‌وز به‌ده‌ستی ده‌هێنێت، زۆرینه‌ی كورسییه‌كانی په‌رله‌مان به‌ده‌ست بهێنێت، به‌رامبه‌ر ئه‌مه هاوپه‌یمانیی كۆمار له هه‌ڵبژاردنه‌كانی سه‌رۆكایه‌تی سه‌ركه‌وتن به‌ده‌ست بهێنێت، ئه‌م پرسیاره‌مان بۆ دروست ده‌بێت: ئه‌م ئه‌نجامه چ جۆره كاریگه‌رییه‌كی ده‌بێت له‌سه‌ر په‌یوه‌ندییه‌كانی هه‌ولێر – ئه‌نقه‌ره؟ بۆ وه‌ڵامی ئه‌م پرسیاره ده‌توانین ئه‌م خاڵانه‌ی خواره‌وه بخه‌ینه ڕوو:
- ئه‌گه‌ر له دوای هه‌ڵبژاردنه‌كانی 14ی مایس ئه‌م سیناریۆیه ڕوو بدات، ئه‌وه ده‌بێت هه‌رێمی كوردستان به شێوه‌یه‌كی جددی پێداچوونه‌وه‌یه‌كی گشتی و بنه‌ڕه‌تی بكات به په‌یوه‌ندییه‌كانی له‌گه‌ڵ لایه‌نه سیاسییه‌كانی توركیا؛ چونكه ئه‌و نه‌خشه سیاسییه‌ی كه له توركیا به‌پێی ئه‌م سیناریۆیه دروست ده‌بێت، جیاوازتر ده‌بێت له‌وه‌ی كه پێش 14ی مایس هه‌بوو. بۆیه پاراستنی هاوسه‌نگیی نێوان په‌یوه‌ندییه‌كانی هه‌رێمی كوردستان له‌گه‌ڵ هه‌ر یه‌ك له هاوپه‌یمانیی كۆمار و هاوپه‌یمانیی میلله‌ت، هه‌نگاوێكی زۆر پێویست ده‌بێت. به‌پێچه‌وانه‌وه درێژه‌دان به شێوازی په‌یوه‌ندییه‌كانی هه‌ولێر – ئه‌نقه‌ره به‌و شێوه‌یه‌ی كه پێش 14ی مایس هه‌بوو، ئه‌وه له‌وانه‌یه له قۆناغه‌كانی داهاتوودا زیانی زۆری بۆ هه‌رێمی كوردستان هه‌بێت.
- هه‌رچه‌نده سه‌رۆككۆماری له توركیا خاوه‌ن ده‌سه‌ڵاتێكی فراوانه، به‌ڵام ئه‌گه‌ر زۆرینه‌ی كورسییه‌كانی په‌رله‌مانی له‌گه‌ڵدا نه‌بێت، له‌وانه‌یه له كاتی ده‌ركردنی یاساكان تووشی گرفتی جددی ببێته‌وه. ئه‌مه‌یش به‌ش به حاڵی خۆی ده‌بێته هۆی سه‌رهه‌ڵدانی جۆره ناسه‌قامگیرییه‌كی سیاسیی به‌رچاو له توركیا. هه‌ر ناسه‌قامگیرییه‌كیش له توركیا سه‌ر هه‌ڵبدات، ئه‌وه ڕاسته‌وخۆ كاریگه‌ریی له‌سه‌ر هه‌رێمی كوردستان و عێراق ده‌بێت. ڕه‌جه‌ب ته‌ییب ئه‌ردۆغان و ئاك پارتی له ساڵی 2002وه تا ئێستا له به‌ڕێوه‌بردنی توركیا كاریگه‌ریی به‌رچاویان هه‌بووه، ته‌نانه‌ت تا ساڵی 2018، به‌ته‌نیا توانیویانه وه‌ڵات به‌ڕێوه ببه‌ن؛ به‌ڵام له دوای هه‌ڵبژاردنه‌كانی ساڵی 2018 و گۆڕینی سیسته‌می وڵات، ئاك پارتی توانی له ڕێگه‌ی پێكهێنانی هاوپه‌یمانی، به‌رده‌وام بێت له كۆنترۆڵكردنی جڵه‌وی ده‌سه‌ڵات. بۆیه تێكچوونی ئه‌م هاوكێشه و نه‌خشه سیاسییه‌ی توركیا، ڕاسته‌وخۆ كاریگه‌ریی نه‌رێنیی ده‌بێت بۆ سه‌ر هه‌رێمی كوردستان، چونكه ناسه‌قامگیرییه سیاسییه‌كانی توركیا له بواره‌كانی سیاسی، ئابووری، وزه و ئه‌منی، كاردانه‌وه‌ی ده‌بێت بۆ سه‌ر هه‌رێمی كوردستان.
- گرنگترین خاڵی په‌یوه‌ندیی به‌هێزی هه‌رێمی كوردستان و توركیا، هه‌نارده‌كردنی نه‌وتی هه‌رێم بوو به شێوه‌یه‌كی سه‌ربه‌خۆ، به‌بێ گه‌ڕانه‌وه بۆ حكوومه‌تی ناوەندی. به‌ڵام دوای بڕیاری دادگه‌ی نێوبژیكاریی نێوده‌وڵه‌تی له پاریس، ئیتر ئه‌م پرسه، گرنگییه‌كه‌ی خۆی له‌ده‌ست دا؛ به‌تایبه‌تی دوای ئه‌وه‌ی توركیا پابه‌ندبوونی خۆی به بڕیاره‌كه‌ی دادگه‌ی ناوبراوی ڕاگه‌یاند. ئه‌گه‌ر ئه‌م سیناریۆیه ڕوو بدات، ده‌كرێ هه‌رێمی كوردستان هه‌م بابه‌تی له‌ده‌ستدانی ئاك پارتی بۆ زۆرینه‌ی كورسییه‌كانی په‌رله‌مان و به له‌به‌رچاوگرتنی دادگه‌ی نێوبژیكاریی نێوده‌وڵه‌تی له پاریس، وه‌كوو ده‌رفه‌تێك به‌كار بهێنێت بۆ پێداچوونه‌وه‌یه‌كی جددی به په‌یوه‌ندییه‌كانی خۆی له‌گه‌ڵ هه‌ر یه‌ك له ئاك پارتی و حزبه‌كانی ئۆپۆزیسیۆنی توركی به مه‌به‌ستی دووباره داڕشتنه‌وه‌ی؛ به شێوازێك بتوانرێ هاوسه‌نگییه‌ك دروست بكرێت له ڕووی دانانی په‌یوه‌ندی له‌گه‌ڵ لایه‌نه سیاسییه‌كانی توركیا.
[1] . بۆ زانیاریی زیاتر له‌سه‌ر ئه‌م بابه‌ته، ده‌توانن سوود له‌م وتاره وه‌ربگرن: موەفەق عادل عومەر، ئاسۆی هەڵبژاردنەکانی ٢٠٢٣ی تورکیا: شرۆڤە و لێکەوتەکان: http://penus.krd/index.php/ckb/2018-04-02-19-12-28/item/2093-2023-04-23-08-55-31
Latest from موه‌فه‌ق عادل عومه‌ر
- لێکەوتەی وەپاشکەوتنی هەڵبژاردنی پەرلەمانی کوردستان
- لێکەوتەی هەڵبژاردنەوەی ئەردۆغان لەسەر سیاسەتی ناوخۆیی و دەرەکیی تورکیا
- خوێندنهوهیهكی سیاسی بۆ ئهنجامی هه‌ڵبژاردنه‌كانی سه‌رۆكایه‌تی و په‌رله‌مانی 14ی مایس له توركیا
- ئاسۆی هەڵبژاردنەکانی ٢٠٢٣ی تورکیا: شرۆڤە و لێکەوتەکان
- توركیا و بڕیاری دادگه‌ی نێوبژیكاریی نێوده‌وڵه‌تی له پاریس لهمهڕ هه‌نارده‌كردنی نه‌وتی هه‌رێم
- ئاسۆی پەیوەندییەکانی یەکێتیی نیشتمانیی کوردستان و پارتی دیموکراتی کوردستان: هەڕەشە و دەرفەتەکان
- جووڵەی دیپلۆماسیی نێچیرڤان بارزانی و کردنەوەی دەرگەی زیاتر
- بڕیارەکانی دادگه‌ی فیدراڵی و ئەگەرەکانی بەردەم هەرێمی کوردستان
- خوێندنهوهیهكی سیاسی بۆ سهردانهكهی سهرۆكی هه‌رێم بۆ ئه‌نقه‌ره
- چۆن دەتوانین گوتاری سەرۆکی هەرێمی کوردستان سەبارەت بە پێکەوەژیان، لێبووردەیی و فرەیی لە هەرێمی کوردستان جێبەجێ بکەین؟