یاسین تەها، خوێندکاری دکتۆرا لە مێژووی ئایین و ئایینزاکان، هەروەها شارەزا لە کاروباری عێراق

دەسپێك

لە پاش هەڵبژاردنە پێشوەختەكەی ئۆكتۆبەری 2021، سەدر وەك دەمڕاستی پرۆسەی سیاسی لە عێراقدا مامەڵە دەكات؛ بەشێك لە هۆكاری ئەمەیش دەگەڕێتەوە بۆ ئەوەی ئەم هەڵبژاردنە ژمارەی كورسییەكانی ڕەوتەكەی، بەرامبەر بە ڕكابەرەكانی، بە جیاوازییەكی زۆری كورسی، كردی بە یەكەم (73+1). ئەمەیش وەك دەرفەتێك لەلایەن موقتەدا سەدرەوە بۆ دەسپێكردنی قۆناغێكی سەدرییانە لە عێراقدا تەماشا دەكرێت، پاش ئەوەی جگە لە ساڵەكەی ئیبراهیم جەعفەری (2005_2006) بە درێژاییی سێ خول (2006_ 2018) سەرۆكایەتیی وەزیرانی عێراق و "دەوڵەتی قووڵ" بەدەستی حزبی دەعوەی ئیسلامییەوە بووە، كە وەك ڕكابەری سەدرییەكان كاریان كردووە. ئەم شرۆڤەیە هەوڵێكە بۆ خوێندنەوەی هەندێ دیدی سەدر كە پەیوەندیی بە كوردەوە هەیە.

وێنەیەكی جیاواز لە سەدر

سەرەتا و كۆتاییی ڕەوتی سەدر و دیدگه‌ و جیهانبینیی ئەم تەوژمە ئایینییە جەماوەرییە، پەیوەستە بە میراتی بنەماڵەی سەدر و كاريزماتيكى محەمەد محەمەد سادق سەدری باوكی موقتەداوە (له‌ 1999 تیرۆر كرا). سەدر كە تەنیا میراتگری ئەوە، بەهۆی نەخۆشیی برا گەورەكەی دیكەیەوە (مورتەزا)، خۆی بە سەركردەیەكی نیشتمانیی عێراقی و لە هەمان كاتدا ڕێبەرێكی ئایینیی بێڕكابەری میراتەكەی باوكی دەزانێت. لە ئەدەبیاتی ڕەوتەكەیشیدا هەر بە "الزعیم العراقي" ناوى دێت؛ ئەمەیش وەك هێمایەك بۆ سەنتەربوونی بیری عێراقچێتی لە لای موقتەدا و وابەستەییی زۆری بە سنووری ئەم دەوڵەتەوە. هەر بەم ناوەڕۆكەیش لە حەوت مانگی پاش هەڵبژاردن زیاتر لە 30 جار دروشمی "لا شرقیة لا غربیة"ی بە دەستخەتی خۆی و بە تویت و لێدوان ڕاگەیاندووە. سەرجەم ئەم پێداگرییانەیش ئاماژەن بۆ ڕەتكردنەوەی وابەستەبوون بە بیری "ولایة الفقیه"ی ئێرانی؛ هەروەها ڕەتكردنەوەی نفووزی وڵاتانی ڕۆژاوا لە عێراق، بەتایبەت ئەمریكا. لە ئەزموونەكانی پێشوودا زۆر جار سەدر لە كاتە جومگەیی و هەستیارەكاندا دەرچەیەكی هەر لەگەڵ ئێرانییەكان هێشتووەتەوە؛ لەم نێوه‌یشدا جگە لە ڕازیبوون بە دانانەوەی مالیكی بۆ ویلایەتی دووەم لەژێر گوشار و پێداگریی ئێراندا (2010)، ماوەیەك بەر لە خۆپیشاندانەكانی تشرینی (2019) بەبێ پێشەكی و لەپڕدا لە نێوان قاسم سوله‌یمانی و عەلی خامنەیی، ڕێبەری شۆڕشی ئێران، لە مەراسیمێكی عاشوورادا دەركەوت.

بەم دوایییانە كە سەدر جارێكی تر كەوتە بەرزكردنەوەی دروشم، زۆر كەس بۆچوونە باوەكەیان دووبارە كردەوە كە ناوبراو كەسێكی ڕاڕای خێرا گۆڕاوە و دژیەكیی زۆر لە هەڵوێستەكانیدا هەیە و جێگەی متمانە نییە، بەڵام سەیرەكه‌ له‌وه‌دایه‌، لە پاش دوا هەڵبژاردن، جیاواز لەو باكگراوندەی لەبارەی سەدرەوە هەیە، درێژترین ڕكابەری و ئینكاریكردنی پیشانی هێزە شیعەكان دا و بە هیچ لە ئۆفەر و مەرج و دەستپێشخەرییەكانیان ڕازی نەبوو بۆ دابەشكردنی "كێكی دەسەڵات" لەگەڵیان. سەرباری ئەمەیش خۆی یەكلایەنە و بە هاوكاریی گەورەترین فراكسیۆنی كوردی (پارتی) و سوننی (سیادە) نەیتوانی پلانەكەی پێش هەڵبژاردنی وەك خۆی جێبەجێ بكات كە "حكوومەتی زۆرینەی نیشتمانی"یە و هەنگاوێك بەرتەسكترە لە "حكوومەتی سازان"ی پاشان 2003.

ڕژێمی باوكانە

سەدر هێشتا پایە ئایینییەكەی نەگەیشتووەتە "ئایەتوڵڵا" و بە پڕەنسیپەكانی "حەوزەی دینی" نەبووە بە "مجتهد"، بەڵام بەردەوام فەتوای ئایینی و سیاسی لە ڕێگه‌ی هەژمارەكەی و لە ڕێگه‌ی نووسینگە تایبەتەكەیەوە لەبارەی سەرجەم پرسە گرنگەكان بڵاو دەكاتەوە و لە شێوەی مەرجەعێكی ئایینی و سیاسیدا ڕێنمایی دەردەكات. ڕەنگە هەر ئه‌م باكگراوەندە ئایینییەیش لە پشت ئەوەوە بێت كە چوار ساڵ بەر لە ئێستا لەبارەی هاوپەیمانێتیی پێكهێنانی حكوومەت لەگەڵ هەندێك لایەنی عێراقی و كوردی (پارتی، گۆڕان و نەوەی نوێ) باسی لە گرنگیی "حكوومەتێكی باوكانە"^([1]) كرد. پاش ئەوەیش لە كۆنگرەیەكی ڕۆژنامەوانیدا لەگەڵ عەممار حەكیم ئەوەی دركاند كە ئەو خوازیاری "حكوومەتێكی باوكانەی تەكنۆكراتی دیموكراسی"یە ^([2]). چەمكی "باوكانە"یش هەر لێكدانەوەیەكی بۆ بكرێت، ڕوونە كە ناكۆك و ناتەبایە لەگەڵ بنەما دیموكراسییەكانی حوكمڕانی و، زیاتر مەبەست لێی باڵادەستی یان ئەوپەڕی مامەڵەكردنە وەك خێزان كە جگە لە ڕێز و میهرەبانی، هاوكات ڕێز و ملكەچی و پلەبەندیی تێدایە لە ڕۆڵەكانەوە بەرامبەر باوكیان. ئەگەر لێكدانەوەكە بەم جۆرەیش نەبێت، ئەوە ڕژێم و حكوومەتی "باوكانە" لە پراكتیزە دیموكراسییە كۆمارییەكاندا هەر نامۆیە.

پێشینەی كورد لەگەڵ ئالی سەدر

ڕەنگە كۆنترین و زەقترین پەیوەندیی كورد و ئالی سەدر، بگەڕێتەوە بۆ فەتواكانی محەمەد باقر سەدر كە ئامۆزای باوكی موقتەدا و خەزووری خۆیەتی و یەكێكە لە ئایكۆنەكانی "شیعەی سەوری". ناوبراو لە ساڵانی 1969 و لە 1974 دوو فەتوای داوە بۆ حەرامكردنی جه‌نگی كورد و عەرەب و، هانی سەربازەكانی داوە ئەگەر هەر ناچار كران، ئەوە تەقە بە ئاسماندا بكەن^([3]؛؛ بەڵام بە گەڕانەوە بۆ فەتواكە ئەوە ڕوونە هاندەری سەدری یەكەم، ئەوەیە كە هەردوو لا موسوڵمانن و نابێت خوێنی یەكتر بڕێژن. باقر سەدر دواتر بوو بە ڕێبەر و دامەزرێنەری حزبی دەعوە و لە ساڵی 1980 لەسێدارە درا. هەرچەند محەمەد سادق سەدر (باوكی موقتەدا) كە ئامۆزایەتی، فێرخوازی بوو، كەچی نەبووە تەواوكەری ئەو پرۆژەیە كە ئیسلامی سیاسی و "سەوەری"یە و لە بری ئەوە مەرجەعییەتێكی سەربەخۆی بۆ خۆی ڕاگەیاند كە لەسەر كاری كۆمەڵایەتی و حەوزەوی و ڕێبەرایەتیی نوێژەكانی هه‌ینی بنەڕەت بوو؛ ئەمەیش بە ڕەزامه‌ندیی ناواخن و چاوپۆشیكردنی ڕژێمی سەددام. لە زۆر شتیشدا لە فەتوا و ئیجتیهادەكانی ئامۆزاكەی لای دا كە جگە لەوەی یەكێك لە مامۆستاكانی بووە، باوكی هەرسێ بووكەكەیەتی و ماڵی سەدر خۆیان بە قەرزاری دەزانن و كاریگەریی لەسەریان هەر هەیە؛ بەتایبەت كە ئێستا سەیید جەعفەری كوڕی، كاندیدی ئەوانە بۆ سەرۆكایەتیی وەزیران.

بەعس وەك جیاكەرەوە و كۆكەرەوە

 بەهۆی ئەوەی ڕەوتی سەدر و موقتەدا سەدر بەشێك نەبوون لە ئۆپۆزیسیۆنی عێراق و تا كەوتنی ڕژێم لە 2003 هەر لە ناوخۆی عێراقدا بوون، پێشینەی كاریان لەگەڵ هێزە كوردییەكاندا نییە؛ جیاواز لە حزبی دەعوە و ئەنجومەنی باڵا و هەندێكی دیكە لەو هێزە شیعانەی لە تاراوگەوە گەڕاونەتەوە بۆ عێراق. ئەو كاتەی كورد لەگەڵ ڕژێمی بەعس دەجەنگان و هاوپەیمانی ئێران بوون، باوكی سەدر لێكگەیشتنی باشی دووربەدووری لەگەڵ ڕژێمی سەددامدا هەبوو. كۆدی ئەم پێكەوەژیانەیش دەگەڕێتەوە بۆ دروشمەكانی "كلا كلا أمریكا" و "كلا كلا إسرائیل" كە لە وتارەكانی هەینیدا دەیگوتەوە، بەتایبەت پاش جەنگی یەكەمی كەنداو (1991). دەگوترێت ئامانج لەم دەستواڵاكردنەی محەمەد سادق سەدر، لە كاتێكدا بنەماڵەی حەكیم و حزبی دەعوە و ئۆپۆزیسیۆنە كورد و شیعەكانی دیكە فرمانی لەسێدارەدانیان هەبوو، قیتكردنەوەی ڕكابەر بووە بۆ گوتاری ویلایەتی فەقیهی ئێرانی لەلایەن ڕژێمی سەددامەوە؛ بەو پێیەی سەدر بە ڕەچەڵەك لە بنەماڵەیەكی عەرەبی (لوبنان) و خاوەن تێڕوانینێكی جیایە و پاڵپشتیی لە "الولایة العامة المقیدة"ی دەكرد لە بری "ولایة الفقیه المطلقة"^([4])، بەڵام موقتەدا سەدر ئەمە بە تۆمەتی شیعەی تاراوگە دەزانێت، كە لە دەرەوە نەیاندەتوانی بەرگەی ئەوە بگرن كە سەدر لە ناوخۆوە بەرەنگاری ڕژێم دەبێتەوە یان "خەڵكانی دڵپیس و خراپەكار بوون"^([5]). لەبارەی هۆكاری كاركردنی سەدریشەوە لە سایەی سەددام، موقتەدا پاساو بە كاری ئیمام ڕەزا لە سایەی حوكمڕانیی عەباسی دەهێنێتەوە. بەبێ ئەوەی ببێتە بەشێك لەوان، بەتوندی بەرپەرچی هەر چەشنە نزیكایەتییەكی باوكی و ڕژێمی بەعسیش دەداتەوە و تیرۆركردنكەیشی (1999) بە كاری ئەوان دادەنێت و ئێستا لە ئەدەبیاتی فەرمی و گوتاری ڕەوتی سەدردا محەمەد سادق سەدر و دوو كوڕەكەی دیكەی (مستەفا و موئەمەل) بەدەستی ڕژێمی بەعس كوژراون. بەگوێرەی ئەم چیرۆكە سەدرییەیش لە دوای 2003 خاڵێكی هاوبەش دروست بووە بۆ كورد و سەدر كە ڕەتكردنەوەی توندی بەعسگەرایی و كاركردنە لەسەر ڕێچكەی قوربانیبوونی دەست ئەو ڕژێمە، بەتایبەت كە موقتەدا بەم دوایییانە داواى "تاوانباركردنی یاسایییانەی بەعسییەكان و سزادانیان" دەكات لەگەڵ دەركردنی "یاسایەكی تایبەت بۆ تاوانباركردنی بەعس لە پەرلەمان"^([6]). ئەم خاڵەیش لەگەڵ پێشینە و حیكایەتی كورددا دەبنە هاوبەش.

بەرهەڵستیكردنی مالیكی وەك خاڵی هاوبەش

لە ساڵی 2012 سەدر و بارزانی و حەكیم و عەلاوی بەرەیەكیان دروست كرد بۆ بەرەنگاربوونەوەی مالیكی؛ هەوڵی زۆریشیان دا لە ڕێگەی پەرلەمانەوە متمانەی لێ وەربگرنەوە بەهۆی پابەندنەبوونی بە "ڕێككەوتنی هەولێر". گەیشتنە دوا قۆناغ لە هەوڵی لەسەركارلابردن و بەرەكە بە ناوی "میحوەری هەولێر _ نەجەف" ناسرا، بەڵام ئەوكات ڤیتۆی ئێرانی و گوشاری زۆر نەیانهێشت پرۆژەكە سەر بگرێت و ئەم بەرەیە بەبێهوایی و دڵشكاوی لە پرۆسەكە دەرچوون. لەو كاتەیشدا تاڵەبانی، سەرۆككۆماری عێراق، نەبووە بەشێك لە پرۆژەكە و جەختی لەوە كردەوە كە بێلایەن دەبێت. باسی لەوەیش كرد مافی زۆرینەی شیعە پێشێل ناكات^([7]). ئەمەیش جۆرێك لە كاریگەریی لەسەر سەدر داناوە. باوەڕێكیش هەیە، ئەوە بەشێك بێت لە هەندێك هۆكاری تر كە سەدر لە هاوپەیمانییەكانی و گوتارەكانی دەربارەی كورد زۆر جار ڕوو لە پارتی و پشتی لە یەكێتییە؛ لە دوا هاوپەیمانییشدا (هاوپه‌یمانیی سێقۆڵی) زۆر گرنگیی بە یەكێتی نەداوە.

یەكێك لە نەگۆڕەكانی سیاسەتی سەدری، دوژمنایەتیكردنی مالیكییە. هۆكاری ئەمەیش، جگە لە ڕكابەری دەعوە و سەدر، دەگەڕێتەوە بۆ ساڵی 2008 كە تێیدا سەدرییەكان كەوتنە بەر ڕقی نووری مالیكیی سەرۆكوەزیران لە چوارچێوەی پڕۆسەی "صولة الفرسان". ئەوكات موقتەدا بانگەوازی زۆری كرد بۆ كۆتاییهێنان بە پڕۆسەكە، بەڵام گوزری گەورە بەر چەكدارەكانی "سوپای مەهدی" كەوت^([8]). ئەم گرژی و ناكۆكییەیش تا ئێستا لە نێوان مالیكی و سەدر وەك دوو قوتبی شیعی و، ڕەوتی سەدر و حزبی دەعوە وەك دوو هێزی شیعی هەر بەردەوامن. ئەو هەموو ئەو دەستپێشخەرییانەیشی كە بۆ ئاساییكردنەوەی پەیوەندییەكانیان كراون شكستیان هێناوە؛ تەنانەت دەگوترێت قاسم سوله‌یمانی و حەسەن نەسروڵڵا لە لوبنان و نووسینگەی خامنەیی لە ئێران، نەیانتوانیوە كۆتایی بەو ساردییە بهێنن. پێشبینییش ناكرێت لە ئاییندەی نزیكدا بەستەڵەكی نێوانیان بتوێتەوە و، بەو پێیەیشی هەولێر و مالیكی پێشینەی بەریەككەوتنیان هەیە و كورد بوودجەبڕین و دژایەتیی مافە دەستوورییەكانی دەخاتە ئەستۆی مالیكی، دەكرێت ئەمە ببێتە خالێكی كۆكەرەوە.

گرنگیی سەدر لە هاوكێشەی شیعیدا

ڕوتی سەدر، جەماوەریترین تەوژمی شیعەیە بە بەراورد بە هەر هێزێكی دیكەی شیعەی هاوئاستی خۆی؛ 30 كورسیی لە یەكەم هەڵبژاردنی 2005 بەدەست هێناوە، لە 2010دا 39 كورسی ^([9])، لە 2014 36 كورسی، لە 2018 لە ڕێگه‌ی هاوپەیمانێتیی سائیروون كورسییەكانی گەیاندە 54 و بە پلەی یەكەم هات لەناو هەموو لیستە بەشدارەكانی هەڵبژاردن^([10])، لە دوا هەڵبژاردنیشدا (تشرینی یەكەمی 2021) بە 73 +1 كورسی، بوو بە یەكەم لیستی براوەی هەڵبژاردن. ئەمەیش كاریگەری و چالاكیی ئەم ڕەوتە دەردەخات بۆ هەر لایەنێك كە بیەوێت لەگەڵیدا ببێتە هاوپەیمان.

كێشەی ناسنامه‌ و بڕیار

بۆ ئەو لایەنانەی كە لەگەڵ سەدردا دەبنە هاوپەیمان، گرنگە ئەوە لەبەرچاو بگرن كە ڕەوتی سەدر خاوەن ناسنامه (شوناس)ێكی سیاسیی دیاریكراو و كۆنكرێتی نییە؛ لە یەك كاتدا ئایین و سیاسەت و كۆمەڵایەتیی تێكەڵاو كردووە و هەمیشە لە ناوچەی خۆڵەمێشیدایە^([11])، سیسته‌مێكی ئایینی و كارگێڕیی داخراوی خۆی هەیە، لە پایەكانی دەوڵەتیشدا هەندێك جێگەی خۆی كردووەتەوە؛ لەبەر ئەمەیش ئەگەر لە دەسەڵاتدا بێت یان ئۆپۆزیسیۆن، هەر دەتوانێت بەرژەوەندییەكانی خۆی مسۆگەر بكات و بپارێزێت. ئەمەیش مەرج نییە بۆ هاوپەیمانەكانی بێنە دی؛ بۆ نموونە لە دوا هەڵوێستدا (15ی ئایاری 2022) سەدر باسی لەوە كرد، بۆ ماوەی 30 ڕۆژ دەبێتە ئۆپۆزیسیۆن^([12])، بەڵام مەرج نییە ئەمە بۆ لایەنی كوردی یان سوننە دەست بدات. جگە لەوەیش، گومان و پرسیاری زۆر هەن لەسەر ئەوەی ئاخۆ ئەو تویت و هەنگاوە گەورانە بە پرس و ڕا و لێكگەیشتنی پێشوەخت كرابن، یان هەڵقووڵاوی بڕیاری تاكلایەنەی سەدرن؟

نەگۆڕەكانی سەدر

سەرباری ئەم "پۆپۆلیزم"ه‌یش، دەكرێت بەگشتی ئەو پێودانگ و بنەمایانەی كە سەدر و ڕەوتەكەی ئاڕاستە دەكەن، بە چەند شتێك دیاری بكرێت، لەوانەیش: هەڵوێستە مێژوویییەكانی محەمەد سەدری باوك دەربارەی ڕەتكردنەوەی ویلایەتی فەقیهی ڕەها و دژایەتیكردنی ئەمریكا، هەوڵی قۆرخكردنی ڕۆڵی دەسەڵات و ئۆپۆزیسیۆنیش لە یەك كاتدا و نمایشكردن وەك لایەنێكی یاخی و شۆڕشگێڕ و چاكەخواز. ئەمەیش بەڕوونی لە دروشمەكانی سەدر و بانگەشەكانی و هێرشەكانی بۆ سەر ڕكابەرەكانی دەردەكەوێت، لە كاتێكدا خۆی باسی لەوە كردووە لە پاش 2003 بەبێ پرس و ڕای ئەو هیچ سەرۆكوەزیرانێك دانەنراوە؛ بەو واتایەی یەكێكە لە بەشدارانی ئەم سیسته‌مە سیاسییەی كە ئێستا بەرقەرارە.

دیدی سەدر بۆ فیدرالیزم

ڕەنگە زەقترین بەركەوتنی كورد و سەدر لە فیدرالیزمدا بێت، چونكە ئەوەی لە سەدر زانراوە تەماشاكردنی عێراقە بەو سنووری ئێستایەوە وەك پەیكەرێكی پیرۆز. لە سەرەتای خستنەڕووی فیدرالیزمدا لە 2005 و لە دەمی پەسەندكردنی دەستوور، سەدر دژی وەستایەوە. لە پاش ئەوەیش بەردەوام بوو لەبارەی ڕەتكردنەوەی، سەرباری داننانی بە هەندێك لە لایەنە چاكەكانی بۆ بەڕێوەبردنی دەوڵەت. پاساویشی لەوەدا ئەوە بوو؛ فیدرالیزم لە سایەی "داگیركەردا" خراوەتە ڕوو؛ جگە لەوەیش لە سەردانێكی "كوێت"دا باسی لەوە كردووە عەرەب پێشتر یەك دەوڵەت بوون، ئێستا لەسەر پەرتەوازەیی دەڕۆن و یەك وڵاتیشیان بەش كردووە و، هەروەها گوتوویەتی "خوا دەزانێت لە داهاتوودا كوردستان بە چ كیشوەرێكەوە دەلكێنن"^([13]). پاش نزیكەی 10 ساڵیش لە كشانەوەی سوپای ئەمریكا (2011) وەزیری متمانەپێكراوی سەدر "ساڵح عێراقی" هەمان تێزی دووبارە كردەوە (2021) و لە نێوه‌ندی ڕیزكردنی پاساوەكانی لێوەشاوەییی ڕەوتی سەدر بۆ وەرگرتنی سەرۆكوەزیران باسی لەوە كردووە، "یەكەم ڕەوت بووە پارێزگاریی لە یەكێتیی خاكی عێراق كردووە"؛ هەروەها "بەرهەڵستیی فیدرالیزمی كردووە لە پێناو یەكڕیزیی عێراقدا"^([14])، له‌ كاتێكدا فیدرالیزم بنەمایەكی دەستووری هەمیشەییی عێراقە كە لە 2005 پەسەند كراوە و خواست و پێداگری و داواكاریی لایەنی كوردییە.

تێڕوانینی سەدر بۆ پێشمەرگە

یەكێكی تر لە نەگۆڕەكانی گوتاری سەدر، سەرسامبوون و ستایشكردنی سوپای عێراق و قبووڵنەكردنی هەبوونی هێزی چەكداری ترە، لە كاتێكدا خۆی خاوەن میلیشیایەكی چەكداری گەورەیە بە ناوی "سرایا السلام". سەدر باسی لەوە كردووە، پێویستە لە عێراقدا یەك سوپا هەبێت؛ بەدەر لەوە سەرجەم باڵە سەربازییەكان (بە پێشمەرگەیشەوە) "میلیشیان". لە دیدی ئەویشدا، پێویستە سوپایەكی یەكگرتووی گشتگیر هەبێت كە عەرەب بێنە كوردستان و كوردیش بچنە باشووری عێراق و ئەوە بە لای ئەو، سیمای تەندروستی دەوڵەتە^([15]). ئەمەیش هەر لە تەماشاكردنی عێراق وەك دەوڵەتێكی مەركەزی سەرچاوەی گرتووە و، ناجۆرە لەگەڵ خواست و خەباتی مێژووییی كورد.

دۆسیەی نەوت

لە پاش دەرچوونی بڕیاری دادگه‌ی فیدراڵی بۆ بەنادەستووری لەقەڵەمدانی یاسای نەوت و گازی هەرێمی كوردستان (28 /2007) لە مانگی شوباتی 2022، فراكسیۆنی سەدر ڕایان گەیاند، "بڕیارەكانی دادگه‌ بۆ هەموو لایەنەكان ملكەچكەرە بەبێ جیاوازی"^([16]). ئەم تێڕوانینە ڕاگەیەنراوە، ئەگەرچی خاڵییە لە خستنەڕووی ڕێگه‌چارەی چارەسەری ئەم پرسە ئاڵۆزە كەڵەكەبووە، پرسیارێكی گەورەتر دروست دەكات كە، ئەگەر سەدرییەكانیش هەمان تێڕاونینی پڕۆ-ئێرانییەكانیان دەربارەی "ئابووریی سەربەخۆ" و دۆسیەی نەوت هەبێت، ئەوە لایەنە كوردییەكان چ سوود و بەرژەوەندییەك دەچننەوە لە گرێدانی هاوپەیمانی لەگەڵ ئەم فراكسیۆنە؟ چونكە یەكێك لە ڕاگرە بەهێز و سەرەكییەكانی قەوارەی هەرێم فرۆشتنی نەوتە بە شێوەی سەربەخۆ (سەرباری لایەنە نەرێنییەكانی دۆسیەی نەوت و گرێبەستەكان). بەگوێرەی ئەو زانیارییانەیشی كە بەردەستن، سەدر ئەگەر بشیەوێت، ناتوانێت بەتەنیا دۆسیەی نەوتی هەرێم بە هیچ لایەكدا یەكلایی بكاتەوە؛ بەو پێیەی سەرجەم ماڵی شیعە و لایەنە سیاسییەكانی عێراق پەیوەندیدارن بەم دۆسیەیە و ڕەهەندی دەرەكییشی هەیە. هەر بەگوێرەی ئەو زانیارییانە هەر بڕیارێك دەربارەی نەوت، دەبێت لانی كەمی كۆدەنگیی شیعەكانی لەسەر بێت. بەڵام هێندە هەیە سەدرییەكان دەتوانن یارمەتیدەر بن لە دەركردنی یاسایەكی فیدراڵیی نەوت و گاز كە بەرژەوەندیی هەردوو لا لەبەرچاو بگرێت و كۆتایی بە تەوەرە سەرەكییەكانی مشتومڕی چەندساڵەی نێوان هەولێر و بەغدا بهێنێت لەبارەی نەوت و گازەوە.

پوختە و پێشنیار

سەدرییەكان هێزێكی گرنگ و كاریگەری پێكهاتەی شیعەكانن. لە خولی ئێستای پەرلەماندا (پێنجەم) پێداگرییەكی زۆر دەكەن قۆناغێكی تایبەت بە خۆیان دەست پێ بكەن لە عێراق لەسەر شێوازی سێ قۆناغی پێشووی حزبی دەعوەی ئیسلامی. بۆ گەیشتن بەم ئامانجەیش پێویستیان بە یارمەتیی تەواوكەر هەیە لە كورد و سوننە و بەتەنیا ئەو كارەیان بۆ ناكرێت. بەڵام بۆ كورد كێشەیەك كە لەم هاوپەیمانییەدا هەیە كە لیخنی دیدگه‌ی ئەم ڕەوتەیە لەبارەی زۆر پرسی چارەنووسساز كە پەیوەستن بە شێوازی حوكمڕانیی عێراق و چارەسەركردنی پرسە ئاڵۆسكاوەكانییەوە، لەم نێوه‌یشدا مەسەلەكانی: فیدراڵی، پێشمەرگە، نەوت و گاز، نموونەیەكی زەقن كە دیدی ڕاگەیەنراوی سەدر لەبارەیانەوە لەگەڵ خواست و تێڕوانینی كوردیدا یەك نییە. لە وێنە گشتییەكەیشدا لەبارەی سیسته‌می حوكمڕانی و ناسنامه‌ی دەوڵەت، ناكۆكی و ڕەنگە بەریەككەوتنیش هەبێت، بەڵام سەرباری ئەوە هەندێك زەمینەی هاوبەش هەن لە نێوان سەدرییەكان و كورد و، دەكرێت ئیشی زیاتریان لەسەر بكرێت. جگە لەوەیش پێویستیی سەدر بۆ تەواوكەری كوردی تا بە مەرامی خۆی بگات، پێویستە بە دەرفەت وەربگیرێت بۆ دانانی خاڵ لەسەر پیتی كۆی ئەو دڵەخورتێ و نیگەرانییانەی لای پێكهاتەی كورد هەن، بەتایبەت كە سەدر خاوەن جەماوەرێكی گویڕایەڵ و ڕەوتێكی ناوەندییە كە پابەندییان بە ڕێنمایی و فەتوای ڕێبەرەكەیان لە ئاستێكی بەرزدایە و هەر ڕێككەوتنێكی لەگەڵدا بكرێت بە ئەگەری زۆرەوە بەبێ كێشە جێبەجێ دەكرێت.

سەرچاوەکان:

^([1])https://twitter.com/Mu_AlSadr/status/996070961945423875/photo/1

^([2])https://www.youtube.com/watch?v=UG5C2U2EkQ0

^([3]) صلاح الخرسان، الإمام السید محمد باقر الصدر فی ذاكرة العراق، مطبعة الوسام، بغداد، 2004، ص 456.

⁽[4]⁾  https://bit.ly/3sEVGdM ؛ الخيون، 100 عام من الإسلام السياسي في العراق، 361.

⁽[5]⁾ الصدر، مقتدی محمد (2018): المرجعیة الناطقة، الشهيد السعيد السيد محمد صادق الصدر انموذجاً، هيئة تراث الشهيد الصدر، النجف، ص 15-16.

^([6]) https://www.ina.iq/153449--.html

^([7]) https://bit.ly/3LhIpyn

^([8])  https://bit.ly/37OItaW

^([9])   السوداني، مناف محمد (2011)، الانتخابات والأحزاب السياسية، التفسير المكاني للانتخابات 2005-2010 البرلمانية في العراق انموذجاً، دار الكتب والوثائق، بغداد، 68-69.

^([10])   https://bbc.in/3Mk22Hp

^([11]) https://www.ssrcaw.org/ar/show.art.asp?aid=129588

^([12])https://twitter.com/Mu_AlSadr/status/1525887875698544646/photo/1

^([13])  https://bit.ly/3LewG3j

^([14])  https://bit.ly/3PrzMEm

^([15])  https://www.youtube.com/watch?v=T_w_wUR4reY

^([16])  https://bit.ly/3LkYJhR