موەفەق عادل عومەر، دكتۆرا له‌ سیسته‌مه‌ سیاسییه‌كان و مامۆستا له‌ به‌شی سیسته‌مه‌ سیاسییه‌كان و سیاسه‌تی گشتی-زانكۆی سه‌ڵاحه‌ددین

پێشەكى

عێراق لە دواى ساڵى ٢٠٠٣وە پێی نايەوە نێو قۆناغێكى جياواز كە تيايدا سەرجەم سيستەمى سياسیی وڵات و دەسەڵاتداران لە بنەڕەتەوە گۆڕدرا. لەم نێوەدا كورد وەكوو پێكهاتەيەكى سەرەكیى عێراق، ڕۆڵێكى يەكلايیكەرەوەى لەنێو هاوكێشەى سياسیى عێراقدا هه‌بووه‌ و هه‌یه‌. پەيوەندييەكانى نێوان حكوومەتى ناوه‌ندی لە بەغدا و حكوومەتى هەرێمى كوردستان، بەرزى و نشێویى زۆرى بەخۆوە بينيوە. بەتايبەت لە سەردەمى سەرۆكوەزيرانى پێشووتر (نوورى ماليكى) پەيوەندييەكان گەيشتۆته‌ بنبەست و لە دواى ڕيفراندۆمى سەربەخۆيیى كوردستان لە ساڵى ٢٠١٧ پێى نايەوە قۆناغێكى هەستيارتر و، لەگەڵ ڕووداوەكانى ١٦ى ئۆكتۆبەر پەيوەندييەكانى نێوان به‌غدا و هه‌ولێر ڕەهەندێكى جياوازترى وەرگرت و، هەوڵەكانى بەغدا لە ڕێگەى ميليشيا چەكداره‌كانی نزيك تاران بۆ لەناوبردنى قەوارەى هەرێمى كوردستان چڕتر كرا. گوشارەكانى بەغدا بۆ سەر هەرێمى كوردستان لە ڕێگەى دادگه‌ى باڵای فيدراڵيیشيەوە درێژەى پێ درا و تەنانەت فرۆشتى نەوتى هەرێم بە شێوەيەكى سەربەخۆ لە بەغدا، قەدەغە كرا و بەناياسايى ڕاگه‌یه‌نرا. هەڵبژاردنە گشتیيەكانى عێراق لە مانگى ئۆكتۆبەرى ساڵى  ٢٠٢١ ئه‌نجام درا، به‌ڵام دوای نزيكەى ساڵێك توانرا حكوومەتێك پێك بهێندرێت، ئه‌ویش پاش مشتومڕێكى زۆر لە نێوان لايەنە شيعەكان. لە كۆتا وێستگەدا و دواى كشانەوەى ئەندامانى ئەنجومەنى نوێنەرانى سەر بە ڕەوتى موقتەدا سەدر، لايەنە شيعەكانى نزيك لە ئێران كاندیدى خۆيان بۆ پێكهێنانى حكوومەتى نوێى عێراق پێشكەش كرد و ئه‌م حكوومه‌ته‌ نوێیه‌یش بە پاڵپشتیى لايەنە كوردیيەكان پێك هێنرا. بەڵام لێرە ئەم پرسيارەمان بۆ دروست دەبێت: ئايا حكوومەتى محەمەد شياع سوودانى چ ڕۆڵێكى دەبێت بۆ چارەسەركردنى كێشەكانى نێوان هەولێر و بەغدا؟ لێرە هەوڵ دەدەين بەپێى هەلومەرجى ئێستا وەڵامى ئەم پرسيارە بدەينەوە.  

ئایا ئەم کابینەیە دەتوانێت بەرنامەکانی بەگشتی جێبه‌جێ بكات؟

كابينە يەك لە دوا يەكەكانى حكوومەتى عێراقى تا ئێستا نەيانتوانیوه‌ كێشە سەرەكیيەكانى وڵات چارەسەر بكەن، بەڵكوو زۆر جار خودى كابينەكە لە برى ئەوەى كار بكات و خزمەتگوزارى پێشكەشى گەلانى عێراق بكات، بۆتە كێشە و تەرەف لە زۆربەى كێشە بنەڕەتیيەكانى عێراق. ئەم كابينەیه‌يش بەدەر نييە لەوانى پێشوو، چونكە كابينەكە دواى ململانێیەكى توندى لايەنە شيعەكان پێك هێنراوە. بەرنامەى كابينەى حه‌وته‌می  حكوومەتى عێراق (ئه‌گه‌ر كابینه‌كانی عه‌بدولمه‌هدی و كازمی به‌ ته‌واوكه‌ری یه‌ك هه‌ژمار بكه‌ین) چەندان خاڵى لەخۆ گرتووە كە ئەستەمە لە ماوەى ساڵێك جێيەجێ بكرێت، چونكە كێشەكانى وڵات ئەوەندە قووڵ بوونەتەوە، ناكرێت بەپەلە و بەبێ ئامادەكارى و پلانێكى تۆكمە گرفتەكانى پێ چارەسەر بكرێت. ئەگەر سەيرێكى بەرنامەى كار (پلان)ى حكوومەتەكەى سوودانى بكەين، دەبينين كە له‌ دوو بەڵگەى سەرەكى و ته‌واوكه‌ری یه‌كتر پێك هاتووە: يەكەميان بە ناونيشانى "بەرنامەى كارى وه‌زارى"يە كە لە ٢٣ خاڵ پێك هاتووە و بابەتى جۆراجۆر لەخۆ دەگرێت؛ بەشەكه‌ی ديكە ئەو ڕێكکەوتنەيە كە لە نێوان لايەنە سياسييەكان ئەنجام دراوە بۆ پێكهێنانى كابينەى حه‌وته‌م بە سەرۆكايەتیى "محەمەد شياع سوودانى" كە ئەويش لە دوو بەشى سەرەكى پێك هاتووه‌، كە يەكەميان بەشى جێبەجێكردنە و لە ٢٠ خاڵ پێك دێت و ئەوەى دووەميان بەشى ياسادانانە كە لە ١١ خاڵ پێك هاتووە[1]. ئەم ڕێككەوتنەيش بەشێكە لە بەرنامەى كارى حكوومى و دەبێت كارى پێ بكرێت، چونكە لە بەڵگەى يەكەم ئاماژە بەوە كراوە كەوا ئەم ڕێككەوتنە بەشێكى سەرەكیى بەرنامەى كارى حكوومەتە. بەهۆى ئەوەى لە بەرنامەى كارى حكوومەتەكەى سوودانيدا ئاماژە بەوە كراوە كەوا پێويستە لە ماوەى ساڵێكدا هەڵبژاردن ئەنجام بدرێت، ئەم پرسيارەمان بۆ دروست دەبێت: ئايا كابينەكەى سوودانى لە توانايدايە خاڵ و ناوەڕۆكى بەرنامەى كارەكە بەجێ بگەیه‌نێت؟ دەكرێ بۆ وەڵامى ئەم پرسيارە ئەم خاڵانەى خوارەوە بخەينە ڕوو:

يەكەم: لە ڕووى پابەندبوونى لايەنە سياسييەكان بە كات و ڕێكه‌وته‌ فەرمى و ياسايیيەكان لە عێراق، ئەوە دەتوانين بڵێین هيچ كاتێك لەم وڵاتە كار بە ڕێكەوتە فەرميیەكان نەكراوە؛ بۆ نموونە زۆربەى كات لايەنە سياسييەكان دواى ماوەى ياساییی خۆى، كابينەكانى حكوومەتيان پێك هێناوە، هەروەها ئەگەر سەيرى هەندێك ماددەى دەستووريیش بكەين كە دەبوايە لە چوارچێوەيەكى زەمەنى جێبەجێ بكرێن، ئەوە لایه‌نه‌ سیاسییه‌كان و حكوومه‌ت بە كات و وادەى ديارىكراو پابەند نەبووینه‌. بۆيە دەتوانين بڵێین زۆر ئەستەمە دواى ساڵێك، هەڵبژاردن لە عێراق ئەنجام بدرێت، چونكە پێش هەڵبژاردن لايەنە سياسييەكان لەسەر هەمواركردنى ياسای هەڵبژاردنى ئەنجومەنى نوێنەرانى عێراق ڕێك كەوتوون و، لەوانەيە هەمواركردنى ئەم ياسايە كاتێكى زياترى بوێت؛ هەروەها جگە لەو‌ لايەنه‌ سياسييانەی كە حكوومەتيان پێك هێناوە، پێويستە داواكاريی سەدرييەكانيش لەم باره‌يەوە بەهەند وەربگیرێ؛ هه‌روه‌ها ده‌رهێنانی یاسای نه‌وت و غاز یاسایه‌كی دیكه‌یه‌ كه‌ به‌پێی به‌رنامه‌ی كار (پلان)ه‌كه،‌ ده‌بێت ده‌ربكرێت. تێپه‌ڕاندنی ئه‌م جۆره‌ یاسایه‌یش بێ گومان كاتێكی زۆری ده‌وێت. كەواته‌ لە ئەنجامدا دەگەينە ئەم خاڵە كه‌، لەوانەيە تەمەنى حكوومەتەكەى سوودانى زياتر بێت، كە ئەمەيش دەرفەتێكى باشە بۆ سووودانى بۆ ئەوەى بەرنامەى كارى حكوومى جێبەجێ بكرێت. بەڵام لەگەڵ ئەمەيش زۆر ئەستەمە بەرنامەى كارەكەى یان به‌شێكی زۆری جێبەجێ بكرێت.

دووەم: چاكسازى يەكێكه‌ لەو خاڵە گرنگانەى كە ناوەڕۆكى بەرنامەكە پێك دەهێنێت. ئەوەى ديارە ئێستا عێراق يەكێكە لە گەندەڵترين وڵاتانى جيهان. گەندەڵى بە هۆكارێكى سەرەكى دادەنرێت بۆ ناسەقامگيریی سياسی و ئەمنى و ئابوورى لەم وڵاتەدا كە لە ئەنجامدا بۆتە هۆى لەدەستدانى ملياران دۆلارى ئەمريكى. چارەسەركردنى ئەم گرفتە لە عێراق لە ماوەى ساڵێك و دوو ساڵ نابێت. هەروەها ئەگەر تەماشايەكى كابينەكەى سوودانى بكەين، ئەوە چەندان ناو تيايدا بەشدارە كە بە گەندەڵى تێوە گلاون؛ بۆ نموونە ڕاسپاردنى "حه‌يده‌ر حنون زاير"[2] وەك سەرۆكى دەستەى ده‌سپاكیى فدراڵى بەوەكالەت، كە ئەم ناوە لە ساڵى ٢٠١٦‌‌ لەلايەن دادگه‌كانەوە ڕووبەڕووى چەندان كەيسى گەندەڵیی دارايى بۆته‌وه. بەم شێوەيەیش ئەم پرسيارەمان بۆ دروست دەبێت: ئايا ڕووبەڕووبوونەوەى گەندەڵى بە كەسانى گەندەڵ ئەنجام دەدرێت؟ بێ گومان وەڵامى پرسيارەكە "نەخێر"ە، كە ئەمەيش بەڵگەيەكى ديكەى حاشاهەڵنەگرە و ئەوەمان بۆ دەسەلمێنێ كە به‌رنامه‌ی كار یاخود پلانه‌كه‌ی سوودانى ناتوانرێت له‌ ماوه‌ی ته‌مه‌نی حكوومه‌ته‌كه‌یدا جێبەجێ بكرێت.

سێيەم: محەمەد شياع سوودانى لەژێر گوشارى لايەنە شيعەكانى نزيكی ئێرانە، كە خۆى لە "چوارچێوەى هەماهەنگى" دەبينێتەوە. ئەوەیش ئاشكرايە كە زۆربەى ئەندام و سەركردايەتیى ئەم هاوپەيمانێتيیە شيعيیە، كەسانى گەندەڵ و ناپڕۆفيشيناڵن لە پرۆسەى بەڕێوەبردنى وڵاتدا. تەنانەت ئەم گرووپە سەركردەيە كە خۆيان لە چوارچێوەى هەماهەنگیدا كۆ كردۆتەوە، بەرپرسيارى سەرەكين لەو بارودۆخەى كە ئێستا عێراق بەدەستيەوە دەناڵێنێت. بۆيە چاوەڕێى ئەوەيان لێ ناكرێت لە ڕێگەى سوودانيیەوە به‌رنامه‌ی كاره‌كه‌ بەتەواوى ياخود ڕێژەيەكى باشى لێى جێبەجێ بكرێت.

چوارەم: حكوومەتەكەى سوودانى درێژەپێدەرى حكوومەتەكانى پێشووى خۆيەتى لە ڕووى شێوازى پێكهێنانييەوە، كە سەرجەميان لەسەر بنەماى پشكپشكێنە بنيات نراون. هەروەها تايبەتمەندييەكى ديكەى ئەم حكوومەتانە ئەوەيە كە هيچ كاتێك پابەندى پلان و به‌رنامه‌كانی خۆيان نەبووينە و ئەو بەڵێن و ڕستە بريقەدارانە تەنیا لەسەر كاغەز ماونەتەوە و نەكەوتوونەتە بوارى جێيەجێكردن. هەر لەبەر ئەم هۆكارەیش لەوانەيە به‌رنامه‌ی كاری حكوومەتى سوودانى وەكوو به‌رنامه‌ی كاری حكوومەتەكانى پێشووى خۆى نەخرێتە بوارى جێبەجێكردن. لەوانەيە تەنیا بە جێبەجێكردنى ئەو خاڵانە بارودۆخەكە تێ پەڕێنرێت، كە ڕاستەوخۆ خزمەتى بەرژەوەندييەكانى خۆيان دەكات؛ بۆ نموونە لە به‌رنامه‌ی كاره‌كه‌دا خاڵى گۆڕينى ئەو بەرپرس و پۆستانە بڕيارى لەبارەوە دراوە كە لەلايەن حكوومەتى كاربەڕێكەر بە سەرۆكايەتیى كازمى دانرابوون؛ يەكسەر دواى دەستبەكاربوونى، سوودانى ئه‌م خاڵه‌ی جێبه‌جێ كرد و بڕيارى هەڵوەشاندنه‌وه‌ى سەرجەم ئەو دامەزراندنانەى ده‌ركرد، كە لەلايەن حكوومەتى كاربەڕێكەرى پێش خۆى بڕياریان لەسەر درابوو[3].  

پێنجەم: پلان و به‌رنامه‌ی كاری حكوومەتى سوودانى زياتر لەوەى خزمەت بە خەڵك بكات، خزمەت بە بەرژەوەندييەكانى چوارچێوەى هەماهەنگى دەكات و لەوانەیشە چەند هەنگاوێكيش لە بەرژەوەندیى لايەنە سياسييەكانى سوننە و كورد بنرێت بە مەبەستى درێژەدان بە پاڵپشتيیەكانيان بۆ حكوومەتەكەى سوودانى. كەواته‌ به‌رنامه‌ی كاری حكوومەتى سوودانى له‌ جیاتی ئه‌وه‌ی‌‌ به‌رنامه‌ی كار و پلانێكی ئاسايى بێت، زياتر لە ليستێك دەچێت كە هەوڵ دراوە داواكارى و ئامانجەكانى چوارچێوەى هەماهەنگى لەژێر چه‌تری هەندێك چەمكى بريقەدارەوە ڕيز بكرێت‌.

ئایا ئەم کابینەیە دەتوانێت لەم ماوە کەمەدا کێشەکانی هەولێر و بەغدا چارەسەر بکات؟

له‌ سەرەوە بە شێوەيەكى گشتى ئەو تێبينيیانه‌ ده‌رباره‌ی به‌رنامه‌ی كاری حكوومەتى سوودانى خرانه‌ ڕوو، بەڵام سه‌باره‌ت بەوەى ئايا لەم ماوە كورتەدا كێشە و گرفتەكانى نێوان به‌غدا و هه‌ولێر لە چوارچێوەى ئەم به‌رنامه‌ی كاره‌دا بە شێوەيەكى بنەڕەتى چارەسەر دەكرێت ياخود وەكوو جاران شكست دەهێنێت؟ بۆ وەڵامى ئەم پرسيارە دەتوانين ئەم خاڵانەى خوارەوە بخەينە ڕوو:

يەكەم: هيچ ئاسۆيەك لە ئارادا نييە بۆ دۆزينەوەى چارەسەرێكى بنەڕەتى بۆ كێشەكانى نێوان هەولێر و بەغدا، چونكە حكوومەتى سوودانى هیچ جياوازییه‌كی نييە لەگەڵ ئەوانەى پێشووتریدا، تەنانەت ئەگەر خراپتر نەبێت. هۆكارەكەیشى بۆ ئەوە دەگه‌ڕێتەوە كە چوارچێوەى هەماهەنگى تێڕوانينى بەرامبەر بە كێشەكانى نێوان هەولێر – بەغدا نەگۆڕاوە و چاوەڕێى دەرفەتى گونجاوە بۆ لاوازكردنى پێگەى هەرێمى كوردستان.  

دووەم: بەهۆى ئەوەى بارودۆخى لايەنە سياسييەكانى چوارچێوەى هەماهەنگى لەنێو جەماوەرى شيعەدا گەيشتۆتە نزمترين ئاستى لە لايەك و ئەو كێشە و گرفت و ململانێيەى لە نێوان لايەنە سياسييەكانى چوارچێوەى هەماهەنگى و "ڕەوتى سەدر" هەيە لە لايەكى ديكەوه‌، لەوانەيە ببێته‌ پاڵنه‌رێك بۆ چوارچێوەى هەماهەنگى و حكوومەتى سوودانى بۆ ئەوەى هەندێك داواكاریى كورد بە شێوەيەكى سنووردار جێبەجێ بكه‌ن كە لە پلان و به‌رنامه‌ی كاری حكوومەتى سوودانى جێگير كراوە، وەكوو: ڕێگەدان بە كردنەوەى بارەگاى حزبە كوردستانيیەكان (بەتايبەتى پارتى) لە كەركووك و مووسڵ و ديالا؛ هەروەها بە شێوەيەكى كاتیيش بێت، حكوومەتى سوودانى گوشارەكانى بۆ سەر ئەو كۆمپانيا نەوتيیانەى كە لە هەرێمى كوردستان كار دەكەن كه‌م بكات. بێ گومان ئه‌گه‌ر ئه‌مانه‌یش جێبه‌جێ بكرێن، ئه‌وه‌ به‌ شێوه‌یه‌كی سنووردار ده‌بێت و له‌ بنه‌ڕه‌تدا گرفته‌ ڕاسته‌قینه‌كه‌ چاره‌سه‌ری بۆ نادۆزرێته‌وه‌.

سێيەم: پێشبينى دەكرێت پێشهاتە ناوخۆيیيەكانى ئێران ڕاستەوخۆ كاريگەرى بخاته‌ سەر جێبەجێكردنى به‌رنامه‌ی كاری حكوومەتى سوودانى، بەتايبەت لەم قۆناغەى ئێستادا كە بارودۆخى ناوخۆى ئێران ڕۆژ لە دواى ڕۆژ ڕوو لە خراپبوون دەكات. بۆيە دەبينين ئێران لە ڕێگەى چوارچێوەى هەمانگییه‌وه‌ كارى لەسەر ئەوە كردووە هەندێك خاڵ بخاتە نێو بەرنامەى كارى حكوومەتى سوودانییه‌وه‌ كە وەكوو گوشار لە دژی هەرێمى كوردستان، دەكرێ بەكار بهێنرێت؛ وەكوو جەختكردن لەسەر كۆنترۆڵكردنى دەروازە سنوورييەكان بە بيانووى بەرەنگاربوونەوەى گەندەڵى، بەڵام دواتر دەبينين كە چۆن ئەم خاڵە بۆ بەرژەوەندیى ئێران و گوشارخستنە سەر كورد، بەتايبەتى پارتى بەكار هێنرا؛ دواى ئەوەى چەندان سەردانى گرنگى بەرپرسانى ئێران بۆ بەغدا ئەنجام درا، بڕيارێكى سەرنجڕاكێش لەلايەن ئەنجومەنى وەزيرانى عێراقەوە دەرچوو دەربارەى كۆنترۆڵكردنى خاڵە سنووریيەكانى عێراق لەگەڵ ئێران بە هەماهەنگیى سوپاى عێراق و پێشمەرگە. هێنانى سەربازانى عێراق بۆ سنوورى عێراق و ئێران بۆ ئه‌و ناوچانەى كە لە كۆنترۆڵى حكوومەتى هەرێمى كوردستانە، هەوڵێكى جددیى ئێرانە بۆ لاوازكردنى پێگەى هەرێم لە عێراق بە بيانووى بەرەنگاربوونه‌وه‌ى حزبە كوردييەكانى ڕۆژهەڵات.

چوارەم: كابينەى سوودانى ڕووبەڕووى گرفتى زۆر بۆتەوە و، عێراق لە بارودۆخێكى زۆر هەستياردايە كە لەوانەيە لە هەر كات و ساتێكدا بارودۆخەكە بتەقێتەوە. بۆيە حكوومەتى سوودانى لانى كەم بۆ قۆناغى ئێستا، نايەوێت پەيوەندييەكانى لەگەڵ حكوومەتى هەرێمى كوردستان بگەیه‌نێتە ئاستێكى خراپ. بۆيە چاوەڕوان ناكرێت لە سەردەمى حكوومەتى سوودانى گرفتى جددى لەگەڵ كورد دروست بكرێ. ئەگەر تەماشايەكى كابينەكانى عادل عەبدولمەهدى و موستەفا كازمى بكەين، كە هەردووكيان بە دۆستى كورد ناسراون، لە دوا ساتەكانى تەمەنى كابينەكەيان هەڵوێستيان بەرامبەر كورد هەندێك توندیى بەخۆيەوە بينى كە هەردووكيان لە سەره‌تادا پارەيان بۆ مووچەى فەرمانبەران دەنارد، بەڵام دواتر هەردووكيان ناردنى بڕە پارەى دابينكراویان بۆ مووچە، ڕاگرت. دوور نييە هەمان هەڵوێست و سیناریۆ لەلايەن حكوومەتى سوودانییه‌وه‌ دووبارە ببێتەوە.

پێنجه‌م: گرنكترین ئه‌و كێشانه‌ی كه‌ له‌ نێوان به‌غدا و هه‌ولێر هه‌یه‌، بریتین له:‌ كێشه‌ی ناوچه‌ كوردستانییه‌كانی ده‌ره‌وه‌ی ئیداره‌ی هه‌رێم، گه‌ڕان و ده‌رهێنان و فرۆشتنی نه‌وتی هه‌رێم به‌ شێوه‌یه‌كی ڕاسته‌وخۆ، كێشه‌ی نه‌ناردنی بوودجه‌ی هه‌رێمی كوردستان له‌لایه‌ن به‌غداوه‌، گرفتی كه‌مكردنه‌وه‌ی ڕێژه‌ی هه‌رێمی كوردستان له‌ بوودجه‌ی گشتیی عێراق؛ له‌ هه‌موویشیان گرنكتر فه‌رامۆشكردنی كورد له‌ پرۆسه‌ی دروستكردنی بڕیار له‌ به‌غدا. سه‌رجه‌م ئه‌م كێشانه‌ تا ڕادده‌یه‌كی زۆر، نزیكن له یه‌ك؛ ئه‌گه‌ر به‌ یه‌ك پاكێج كاری جددیی له‌سه‌ر بكرابایه‌، نه‌ده‌گه‌یشته‌ قۆناغی ئه‌مڕۆ. بۆیه‌ زۆر ئه‌سته‌مه‌ سه‌رجه‌م یاخود به‌شێكی ئه‌م كێشانه‌ به‌ حكوومه‌تێك كه‌ له ‌ئه‌نجامی مشتومڕێكی زۆروه‌ پێك هێنراوه‌ چاره‌سه‌ر بكرێت. ئه‌وه‌ی چاوه‌ڕوان ده‌كرێت، ته‌نیا سڕكردنی كێشه‌كانه‌ بۆ كاتێكی دیاریكراو و هێشتنه‌وه‌ی گرفته‌كانه‌ وه‌ك بۆمبێكی ته‌وقیتكراو؛ هه‌ر كاتێك لایه‌نه‌ سیاسییه‌ شیعه‌كانی نزیك ئێران و ته‌نانه‌ت ئه‌وانه‌ی دیكه‌یش ویستیان گوشار بخه‌نه‌ سه‌ر كورد، ئه‌وه‌ به‌بێ یه‌ك و دوو، په‌نا بۆ ئه‌م بابه‌تانه‌ ده‌به‌ن. جوانترین نموونه‌یش بۆ ئه‌مه‌، به‌كارهێنانی دادگه‌ی باڵای فیدراڵی بوو له‌ دژی هه‌رێمی كوردستان، بۆ ئه‌وه‌ی گوشاری له‌سه‌ر دروست بكه‌ن و لایه‌نه‌ كوردییه‌كان (پارتی) ناچار بكه‌ن له‌ چوارچێوه‌ی هه‌ماهه‌نگی نزیك بێته‌وه‌.

هەڵوێستی نه‌یارانی كابینه‌ی سوودانی چۆن ده‌بێت؟

گرنگترین و به‌هێزترین نه‌یاری ئه‌م كابینه‌یه،‌ "ڕه‌وتی سه‌در"ه‌. ئه‌ندامانی ئه‌نجومه‌نی نوێنه‌رانی عێراقی سه‌ر به‌ ڕه‌وتی سه‌در دوای كشانه‌وه‌یان له‌ ئه‌نجومه‌نی نوێنه‌رانی عێراق به‌ته‌واوه‌تی گۆڕه‌پانه‌كه‌یان بۆ چوارچێوه‌ی هه‌ماهه‌نگی و ئێران چۆڵ كرد؛ تاكه‌ شت كه‌ ئێستا له‌به‌رده‌ست ڕه‌وتی سه‌در ماوه‌ته‌وه‌،‌ به‌كارهێنانی شه‌قامه‌ له‌ دژی حكوومه‌تی سوودانی. بێ گومان ئه‌گه‌ر سه‌در دووباره‌ په‌نا بباته‌ به‌ر خۆپیشاندان له‌ دژی حكوومه‌تی ئێستا و لایه‌نه‌ سیاسییه‌كانی دیكه‌ی شیعه،‌ وه‌كوو جاری پێشوو ئاوا به‌ئاسانی نابێت، چونكه‌ جاری ڕابردوو حكوومه‌تی كازمی به‌ شێوه‌یه‌كی ناڕاسته‌وخۆیش بێت لایه‌نگریی له‌ سه‌در ده‌كرد و سوپا و هێزه‌ ئه‌منییه‌كانی دیكه‌ی ده‌وڵه‌تی له‌ دژی خۆپیشانده‌ران به‌كار نه‌هێنا، به‌ڵام هاوكێشه‌ی ئێستا زۆر جیاوازتره‌ له‌ سه‌رده‌می حكوومه‌ته‌كه‌ی كازمی، چونكه سوودانی به‌ پاڵپشتیی چوارچێوه‌ی هه‌ماهه‌نگی گه‌یشتۆته‌ ده‌سه‌ڵات و تا ڕادده‌یه‌كیش نزیكه‌ له‌ سه‌رۆكوه‌زیرانی پێشووتری عێراق، نووری مالیكی، كه‌ به‌ دوژمنه‌ سه‌رسه‌خته‌كه‌ی سه‌در ناسراوه‌. بۆیه‌ وا پێ ده‌چێت سه‌در ئێستا چاوه‌ڕوانی هه‌نگاوه‌كانی حكوومه‌ته‌كه‌ی سوودانییه‌ له‌ لایه‌ك و، له‌ لایه‌كی دیكه‌ له‌ ده‌ره‌وه‌ چاودێریی ئه‌نجومه‌نی نوێنه‌رانی عێراق ده‌كات له‌مه‌ڕ ئه‌و یاسایانه‌ی كه‌ لایه‌نه‌ سیاسییه‌كانی دیكه‌ی شیعه‌ به‌ته‌مان ده‌ری بكه‌ن یاخود هه‌مواری بكه‌ن، به‌تایبه‌ت هه‌مواركردنی یاسای هه‌ڵبژاردنی ئه‌نجومه‌نی نوێنه‌ران و ده‌ركردنی یاساكانی نه‌وت و غاز و یاسای دادگه‌ی باڵای فیدراڵی، له‌ كاتی ئاماده‌كارییه‌كان بۆ هه‌مواركردن و ده‌ركردنی ئه‌م یاسایانه‌ ئه‌وكات سه‌در له‌وانه‌یه‌ هه‌ڵوێستی خۆی ده‌رببڕێت؛ له‌به‌ر ئه‌وه‌ی ئه‌و یاسایانه‌ ڕاسته‌وخۆ كاریگه‌ری ده‌كاته‌ سه‌ر پێگه‌ی سیاسیی سه‌در له‌ حكوومه‌ت و ئه‌نجومه‌نی نوێنه‌ران و دادگه‌ی باڵای فیداڵی؛ چونكه‌ به‌رنامه‌ی كاری حكوومه‌تی سوودانی به‌ شێوه‌یه‌كی ڕاسته‌وخۆ ئاماژه‌ی به‌و یاسایانه‌ كردووه‌ كه‌ ده‌بێت كاریان له‌سه‌ر بكرێت. ڕاسته‌ هه‌مواركردن و ده‌رهێنانی یاسا له‌ ده‌سه‌ڵاتی ئه‌نجومه‌نی نوێنه‌رانی عێراقدایه‌ و ئێستا زۆرینه‌ له‌ده‌ست چوارچێوه‌ی هه‌مانگییه،‌ به‌ڵام پاڵپشتیكردنی حكوومه‌ت بۆ ئه‌م هه‌نگاوانه‌، كاركردن له‌سه‌ر ئه‌م بابه‌ته‌ ئاسانتر و به‌هێزتر ده‌كات. بۆیه‌ چاوه‌ڕوان ده‌كرێت له‌ كاتی ده‌ستبردن بۆ ئه‌م یاسایانه،‌ سه‌در كۆتایی به‌ بێده‌نگییه‌ كاتییه‌كه‌ی خۆی بهێنێت و وه‌كوو لایه‌نێكی ئۆپۆزیسیۆن له‌ ده‌ره‌وه‌ی حكوومه‌ت و ئه‌نجومه‌نی نوێنه‌رانی عێراق، سه‌رله‌نوێ به‌ شێوه‌یه‌كی چالاكتر ده‌ركه‌وێت. ته‌نانه‌ت ئه‌م جاره‌یشیان پێشبینیی ئه‌وه‌ ده‌كرێت ململانێكان توندتر و ئه‌گه‌ری شه‌ڕ و پێكدادان زیاتر بێت.

بەرامبەر ئەمە لايەنێكى ديكەى ناڕازی هەيە ئەويش "تشرينیيەكان"ن. ئەم گرووپە ئێستا ئه‌گه‌ر لەسەر ئاستى پێویست و كاریگه‌ر ئۆپۆزیسیۆنیش نەبێت، تا ڕێژەيەكى بەرچاو لە ئەنجومەنى نوێنەرانى عێراق نوێنه‌ری هه‌یه‌ و وەكوو ئۆپۆزیسیۆن كار و چالاكيیە سياسييەكانی ئەنجام دەدات. "بزووتنەوەى ئيمتيداد" كە خۆيان بە درێژەپێده‌ری تشرينیيەكان دادەنێن، ئێستا خاوەنى نزيكەى نۆ كورسين لە ئەنجومەنى نوێنەران و بە هيچ شێوەيەك بەشداریيان لە حكوومەتى سوودانيدا نەكرد. سوودانى بۆ ئەوەى سەرنجى تشرينیيەكان بۆ خۆى ڕابكێشێ و وا نيشان بدات كە حیساب بۆ داواكارييەكانيان دەكات، لە به‌رنامه‌ی كاره‌كه‌یدا ئاماژەى بە ڕۆڵى لاوان كردووە؛ هەروەها ئامانجى سەرەكیى به‌رنامه‌ی كاری خۆی، كردۆتە ڕووبەڕووبوونەوەى گەندەڵى و چارەسەركردنى گرفتى بێكارى و كێشە ئابوورى و دارايیيەكانى وڵات.

هەرچەندە بزووتنەوەى ئيمتيداد خۆى بە درێژەپێده‌رى تشرينیيەكان دەناسێنێت بەڵام گرفتە هەره‌ گەورەكەى تشرينیيەكان ئەوە بوو كە، سەركردايەتيیەكى كاريزمايان نەبوو بۆ ئەوەى بە شێوەيەكى تەندروست ئاراستەيان بكات. بۆيە دەتوانين بڵێین تشرينیيەكان لە هەر كات و ساتێكدا گونجاو و لەبارن دووبارە بڕژێنەوە شەقامەكان و ناڕەزايەتیى خۆيان ڕابگه‌یه‌نن. ئەم جارە ئەگەر تشرينیيەكان دووبارە خۆپيشاندانى فراوانيان دەست پێ كرد، ئەوە دوور نييە سەدرييەكانيش بەتوندنى پاڵپشتيیان لێ بكەن و لەسەر ئاستى ناڕەزايەتیيەكانى شەقام لە شارە جياجياكانى عێراق، كاريگەريیەكى سەرنجڕاكێش دروست بكەن. لەبەر ئەم هۆكارەيە دەبينين سوودانى و تەنانەت لايەنە سياسييەكانى چوارچێوەى هەماهەنگى بەوريايییەوە لەگەڵ تشرينیيەكان ڕەفتار دەكەن و هەوڵ دەدەن ئەگەر بەڕواڵەتيش بێت وەڵامى بەشێكى داواكارييەكانيان بدەنەوە؛ چونكه‌ ئه‌وانیش گه‌یشتوونه‌ته‌ ئه‌م بڕوایه‌ی ‌كه‌وا حكوومه‌ته‌كه‌ی سوودانی دوا ده‌رفه‌ت بێت بۆیان بۆ ئه‌وه‌ی هه‌ندێك له‌ هه‌ڵه‌كان ڕاست بكه‌نه‌وه‌.

جگە لەم دوو لايەنە سەرەكيیە كە لەوانەيە هەڵوێستيان هەبێت بەرامبەر بە حكوومەت سوودانى و چوارچێوەى هەماهەنگى، ئەگەر ڕێككەوتنى پێكهێنانى حكوومەتى سوودانی لە نێوان كورد و سوننە و چوارچێوەى هەماهەنگى گرفتى تێ بكەوێت، ئەوە هەر يەك لە سوننە و كورد لەوانەيە كار بۆ لاوازكردنى كابينەكەى سوودانى بكەن. واته‌ تا ڕاددەيەكى زۆر چوارچێوەى هەماهەنگى ئەم جارەيان ناچار كراوه‌ بۆ ئەوەى وەكوو جارانى پێشوو ڕەفتار لەگەڵ هەر يەك لە كورد و سوننە نەكات. بێ گومان ئه‌مه‌یش به‌ تێپه‌ڕینی كات بۆمان ڕوون ده‌بێته‌وه،‌ كه‌ ئایا سوودانی وه‌كوو ئه‌وانه‌ی پێشووی خۆی هه‌مان هه‌ڵوێستی به‌رانبه‌ر كورد و سوننه‌ ده‌نوێنێت، یاخود وانه‌ له‌ ڕابردوو وه‌رده‌گرێت و ئه‌م دوو پێكهاته‌ سه‌ره‌كییه‌ فه‌رامۆش ناكات.

دەبێت كورد چۆن مامەڵە لەگەڵ حكوومەتى سوودانیدا بكات؟

گەورەترين گرفت كە تا ئێستا ڕووبەڕووى لايەنە سياسييە كوردیيەكان بووه‌تەوە و نەتوانراوە چارەسەر بكرێت، بريتيیە لە نەبوونى يەكهەڵوێستى و يەكڕيزى لە نێوانياندا، كە ئەمە بۆتە هۆى لەدەستدانى ئيمتيازات و دەستكەوتى زۆر لە بەغدا. پارچەپارچەبوون و نەبوونى هەماهەنگیى نێوان لايەنە سياسييە كوردييەكان لە بەغدا، لەسەر ئاستى عێراق زيانێكى گه‌وره‌ی بە پێگەى حكوومەتى هەرێمى كوردستان و كورد گەياندووە. بۆيە يەكەم هەنگاو، دەبێت لايەنە سياسييە كوردييەكان ياخود لايەنى كەم پارتى و يەكێتى ستراتيژییه‌تێكی يەكگرتوو بۆ كارى هاوبەش لە بەغدا دابڕێژن؛ چونكە بەبێ كۆدەنگیى كورد لە بەغدا، پارێزگارى لە بەرژەوەندييەكانى هەرێمى كوردستان ناكرێت.

خاڵێكى ديكە كە زۆر زەروورە كورد كارى لەسەر بكات، ئەوەيە بتوانێ سوود لە ناكۆكیی نێوان لايەنە شيعەكان وەربگرێت؛ بە شێوەيەك هاوسەنگى لە نێوان پەيوەندييەكانى لەگەڵ چوارچێوەى هەماهەنگى و ڕەوتى سەدر بپارێزێت. ئێستا چوارچێوەى هەماهەنگى بەهۆى لاوازیى پێگەكەى لەسەر ئاستى جەماوەر لە لايەك و بوونى ڕكابەرێكى شيعیى بەهێزى وەكوو سەدر لە لايەكى ديكە، واى كردووە كەوا پێويستيان بە دەنگ و هەڵوێست و پاڵپشتیى كورد هه‌بێت. ئەگەر كورد بتوانێ ستراتيژيیەتێكى ڕاست و دروست ئامادە بكات و سياسەتێكى تۆكمە پەيڕەو بكات كە لەسەر پاراستنى بەرژەوەندیى هەرێمى كوردستان بنيات نرابێت، ئەوە كورد دەتوانێ تا ڕاددەيەك پێگەى خۆى لە بەغدا پته‌وتر بكات، ته‌نانه‌ت ئەگەر بە شێوەيەكى كاتيیش بێت؛ چونكە هەروەك لە سەرەوەیش ئاماژەمان پێ كردووە، كورد توانيويەتى هەندێك لە داواكارييەكانى خۆى لە به‌رنامه‌ی كاری حكوومەتى سوودانى جێگير بكات، بەڵام جێبەجێكردنى ئەم خاڵانە لەسەر ئەوە دەمينێته‌وه‌ كە تاچەند كورد دەتوانێ لە يارييە سياسييەكەى عێراقدا ڕۆڵێكى كاريگەر بگێڕێت.

لە لايەكى ديكە سەرجەم ئەمانەى سەرەوە بە شێوەيەكى ناڕاستەوخۆ، بەندە بە پەيوەندييەكانى نێوان هەولێر و تاران، بەتايبەتى په‌یوه‌ندییه‌كانی پارتی و ئێران، چونكە تاران زۆر بەئاشكرا و بەڕوونى دەيەوێ كێشە ناوخۆيیيەكانى خۆى بنێرێتە دەرەوەى سنوورەكانى، كە گونجاوترين شوێنيش بۆ ئه‌مه‌ هەرێمى كوردستانە. بۆيە حكوومەتى هەرێمى كوردستان بەگشتى و پارتى ديموكراتى كوردستانيش بەتايبەتى، دەبێت زۆر بەوردى مامەڵە لەگەڵ ئێراندا بكه‌ن لە لايەك و، لە لايەكى ديكە لەسەر ئاستى نێودەوڵەتيیش كار بۆ بەدەستهێنانى پاڵپشتیى جيهان بكه‌ن بۆ ڕووبەڕووبوونەوەى ئەو پێشێلكاريیانەى كە دەكرێنە سەر خاكى هەرێمى كوردستان، بەتايبەتى لەلايەن ئێرانەوە كە لەم ماوەيە هێرشەكانى خۆى چڕ كردۆته‌وه‌. كه‌واته‌ كورد ده‌بێت حه‌كیمانه‌ و به‌بێ ئه‌وه‌ی تووشی هه‌ڵچوون بێت مامه‌ڵه‌ له‌گه‌ڵ كابینه‌ی سوودانیدا بكات؛ به‌ شێوازێك ئێران و توركیا و لایه‌نه‌ نێوده‌وڵه‌تی و هه‌رێمییه‌كانی دیكه‌ی كاریگه‌ر فه‌رامۆش نه‌كات.

كۆبەند

كێشه‌كانی نێوان به‌غدا و هه‌ولێر هه‌ر له‌ دوای 2003وه‌ تا ئێستا بوونیان هه‌بووه‌ و ڕۆژ له‌ دوای ڕۆژیش كێشه‌كان قووڵتر بوونه‌وه‌‌. ئاسۆی چاره‌سه‌ركردنی ئه‌م گرفتانه‌یش زۆر سه‌خت بووه‌، چونكه‌ هیچ كاتێك حكوومه‌تێكی نیشتمانی و به‌رپرس له‌ به‌غدا دوای ساڵی 2003 پێك نه‌هێنراوه‌؛ ئه‌وه‌ی پێك هاتووه‌ بریتی بووه‌ له‌ حكوومه‌تێكی ڕاییكردنی به‌رژه‌وه‌ندییه‌كانی لایه‌نه‌ سیاسییه‌كان له‌ چوارچێوه‌یه‌كی ته‌سكی به‌رژه‌وه‌ندیی حزبی و، ته‌نانه‌ت زۆر جاریش چوارچێوه‌كه‌ له‌ سنووری به‌رژه‌وه‌ندییه‌ كه‌سییه‌كاندا ته‌سك كراوه‌ته‌وه‌. هه‌روه‌ها نه‌بوونی سه‌قامگیریی سیاسی و ئه‌منی و ئابووری، ڕۆڵی گرنگی هه‌بووه‌ بۆ فراوانتركردنی ڕه‌هه‌ندی كێشه‌كانی نێوان به‌غدا و هه‌ولێر. ئه‌وه‌ی ئێستا به‌دی ده‌كرێت، ئه‌سته‌مه‌ ئه‌م كێشه‌ و گرفتانه‌ی كه‌ هه‌ن ته‌نیا له‌لایه‌ن به‌غدا و هه‌ولێره‌وه‌ چاره‌سه‌ر بكرێت، به‌ڵكوو پێویسته‌ گه‌ره‌نتیی نێوده‌وڵه‌تیی له‌گه‌ڵدا بێت بۆ به‌یه‌كگه‌یاندنی هه‌ردوو لا له‌ژێر چه‌تری ده‌ستووری وڵات و پاراستنی به‌رژه‌وه‌ندیی گشتیی به‌غدا و هه‌ولێر. نابێ كورد دیسان به‌و هاوكێشه‌یه‌ی‌ ئێستا كه‌ هاتۆته‌ كایه‌وه‌ هه‌ڵبخه‌ڵه‌تێ و بۆ ماوه‌یه‌كی كاتی كێشه‌كان ته‌نیا سڕ بكرێن، چونكه‌ ئێستا بارودۆخی لایه‌نه‌ شیعه‌كانی نزیك ئێران زۆر خراپه‌ و پێویستیان به‌ پاڵپشتیی كورد هه‌یه‌.

له‌به‌ر ئه‌وه‌ی ڕابردوو ئه‌وه‌مان پێشان ده‌دات كه‌وا كورد به‌رده‌وام كاری كردووه‌ بۆ به‌یه‌كگه‌یاندنی لایه‌نه‌ سیاسییه‌كانی عێراق به‌ڵام هه‌ر كاتێك ئه‌و لایه‌نه‌ سیاسییانه‌ هه‌ندێك هاتبنه‌ سه‌رخۆیان و ده‌ستیان ڕۆیشتبێ، ئه‌وه‌ یه‌كه‌م هه‌نگاویان دوورخستنه‌وه‌ی كورد و لێدانی كورد بووه‌ و، به‌په‌ر‌ۆشه‌وه‌یش كاریان كردووه‌ بۆ نه‌هێشتن و له‌ناوبردنی قه‌واره‌ی هه‌رێمی كوردستان؛ دیارترین نموونه‌یش سه‌رۆكوه‌زیرانی پێشووتر، "نووری مالیكی"یه‌ كه‌ به‌ پاڵپشتیی كورد و هه‌وڵی جددیی "مه‌سعوود بارزانی" گه‌یشته‌ ده‌سه‌ڵات و بوو به‌ سه‌رۆكوه‌زیران، به‌ڵام هه‌ر كه‌ ده‌ستی ڕۆیشت و پێگه‌ی خۆی له‌ ده‌سه‌ڵات پته‌و كرد، یه‌كه‌م كاری بڕینی بوودجه‌ی هه‌رێمی كوردستان بوو. بۆیه‌ ده‌بێت هه‌وڵه‌كانی چاره‌سه‌كردنی كێشه‌كان له‌گه‌ڵ به‌غدا به‌ شێوه‌یه‌كی بنه‌ڕه‌تی بێت و، باشتریشه‌ ئه‌م جاره‌یان گه‌ره‌نتیی نێوده‌وڵه‌تیی له‌گه‌ڵدا بێت؛ چونكه‌ سوودانی ئێستا زۆر پێویستی به‌ به‌ده‌ستهێنانی پاڵپشتیی كورد هه‌یه‌ و له‌وانه‌یه‌ خۆی وا نیشان بدات كه‌ ده‌یه‌وێ گرفته‌كان چاره‌سه‌ر بكات. به‌ڵام كورد پێویسته‌ ئه‌م جاره‌ به‌بێ گه‌ره‌نتیی نێوده‌وڵه‌تی و به‌بێ زه‌ماناتی ناوخۆی كاریگه‌ر، پرسه‌كانی له‌گه‌ڵ به‌غدا چاره‌سه‌ر نه‌كات و نایشبێ به‌ ناردنی چه‌ند 200 ملیار دینارێكی عێراقی ڕازی بێت؛ چونكه‌ گرفته‌كه‌ ئێستا له‌وه‌ قووڵتره‌ به‌ چه‌ند 200 ملیار دیناری عێراقی چاره‌سه‌ر بكرێت!

[1] . بۆ بینینی  ته‌واوی خاڵه‌كانی به‌رنامه‌ی كاری حكوومه‌تی سوودانی به‌ زمانی عه‌ره‌بی، ده‌توانن سه‌ردانی ئه‌م لینكه‌ بكه‌ن: https://drive.google.com/file/d/1GmKHYzNZwMT3VN2DeAiX4a5YzYa_D1Ni/view، رێكه‌وتی سه‌ردان: (18/11/2022).

[2] . بۆ هه‌واڵی ڕاسپاردنی حه‌يده‌ر حنون زاير به‌م پۆسته‌، ده‌توانن سه‌ردانی ئه‌م لینكه‌ بكه‌ن:  https://elaph.com/Web/News/2022/11/1491948.html ، رێكه‌وتی سه‌ردان: (17/11/2022).

[3] . بۆ هه‌واڵی بڕیاری گۆڕینی ئه‌و به‌رپرسانه‌ی كه‌ له‌ سه‌رده‌می حكوومه‌تی كاربه‌ڕێكه‌ره‌وه‌ دامه‌زرابوون، ده‌توانن سه‌ردانی ئه‌م لینكه‌ بكه‌ن: https://pmo.iq/press2022/1-11-202201.htm ، رێكه‌وتی سه‌ردان: (18/11/2022).