بارزان جه‌وهەر سادق، دکتۆرا لە متمانە و سیسته‌مى سیاسى و مامۆستاى زانستە سیاسییەکان- زانکۆى سەڵاحەددین- هەولێر

پێشەکى

بەهۆى زیادبوونى بارگرژییەکانى نێوان خەڵک و دەسەڵات لە هەرێمى کوردستان، گرنگى و بایەخى متمانەى سیاسى زیاتر بووە. ئایا بارودۆخى متمانەى سیاسى لە هەرێمى کوردستان لە سەرەتاى دروستبوونییەوە چۆن بووە؟ قۆناغە جیاوازەکانى حوکمڕانێتى، چ کاریگەرییەکیان لەسەر هەڵکشان و داکشانى متمانە هەبووە؟ هۆکارەکانى لەدەستدانى متمانەى سیاسى لە هەرێم چین و چۆن ئەم متمانەیە بەرز دەبێتەوە؟ ئەمانە پرسیارە جەوهەرییەکانى متمانەى سیاسیین لە هەرێمى کوردستان و، هەوڵ دەدەین لە خوارەوە لەسەر بنەماى چەندین ئەڕگیومێنت گفتوگۆیان لەسەر بکەین:

یەکەم: قۆناغەکانى پاشەکشەى متمانەى سیاسى لە هەرێمى کوردستان

هەرچەندە داتا و زانیارییەک نییە سەبارەت بە ڕێژى متمانەى سیاسى بە سیسته‌مى سیاسیى هەرێمى کوردستان لە نەوەدەکانى سەدەى ڕابردوو، کە سەرەتاى حوکمڕانێتییەکى شەرعى و یاسایى بوو، بەڵام بە پشتبەستن بە ڕێکارەکانى هێڕمێنۆتیکى و بەکارهێنانى داتاکانى بەشداریى هەڵبژاردنەکان، دەتوانین وێنەى متمانەى سیاسى نیشان بدەین.

بە وردبوونەوە لە وێنەى ژمارە 1، بۆمان ڕوون دەبێتەوە کە ساڵ لە دواى ساڵ بەشداریی سیاسى لە هەڵبژاردنەکان کەمى کردووە. سەرەتا متمانەى سیاسى لە ساڵى (1992)، بەهۆى ‌چاوه‌ڕوانیى دەیان ساڵه‌ى كورد بۆ خۆبه‌ڕێوه‌به‌رى، ڕزگارى و پێكهێنانى سيسته‌مى سياسیى سه‌ربه‌خۆى خۆى، كه‌ له‌و ساڵه‌دا هاته ‌دى و خه‌ڵك به‌گوڕوتينه‌وه‌ به‌شداریى هه‌ڵبژاردنه‌كانى كرد، زۆر بەرز بووەوه‌، به‌ڵام ململانێى حزبه‌ سیاسییە‌كان له‌سه‌ر گرتنەده‌ستى ده‌سه‌ڵات له ‌ده‌ره‌وه‌ى ياسا و پێوه‌ره‌ ديموكراسیيه‌كان، ناكارايیى حوكمڕانێتیى ئه‌و سه‌رده‌مه‌ به ‌هۆکارى سیاسی، كه‌میى سه‌رچاوه‌كانى ئابوورى بۆ به‌ڕێوه‌بردنى باش، فاكته‌رى ترى ناوخۆيى، هه‌رێمى و نێوده‌وڵه‌تى، هۆكارى سه‌ره‌كیى پشت كه‌مبوونه‌وه‌ى متمانە و بەشداریی سیاسى بوون له‌ هه‌ڵبژاردنى دووه‌م له ‌ساڵى 2005، كه ‌به‌ ڕێژه‌ى (12%) كه‌م بووه‌وه‌. دواتر دروستبوونى ئۆپۆزیسيۆن، هه‌ڵماڵينى په‌رده‌ لەسەر گه‌نده‌ڵیی زۆر، چڕبوونه‌وه‌ى قه‌يرانه‌كان و بێباكى ده‌سه‌ڵات له ‌سزادانى گه‌نده‌ڵكاران وای كرد، كار بگات به‌ دابه‌زينى زياترى بەشداریی سیاسى و متمانه‌ى سياسى له ‌ساڵى 2018، کە دابه‌زى بۆ (58%)، كه‌ ئه‌مه‌یش ده‌ری ده‌خات به‌راورد به ‌هه‌ڵبژارنى يه‌كه‌م، نزيكه‌ى (30%)ى به‌شداریى هاووڵاتيان كه‌مى كردووه‌. واته‌ ته‌قریبه‌ن سيسته‌مى سياسیى هه‌رێمى كوردستان ساڵانه‌ (1%)ى متمانه‌ى سياسیى له‌ده‌ست داوه‌.

دووەم: بارودۆخى ئێستاى متمانەى سیاسى لە هەرێمى کوردستان و هۆکارەکانى لەدەستدانى متمانەى سیاسى

بەهۆى ئەوەى سیسته‌مى سیاسى تەنیا دامەزراوە فەرمییەکان ناگرێتەوە و چەندین دامەزراوەى ترى نافەرمى لە وڵات ڕۆڵیان هەیە لەسەر سیسته‌مەکە و متمانەى سیاسى بە سیسته‌مەکە، لە خوارەوە متمانەى سیاسى بە دامەزراوە فەرمی و نافەرمییەکانى هەرێمى کوردستان نیشان دەدەین و لەپاڵ هەر داتایەکیش، شیکردنەوە دەکەین بۆ تێڕوانیى خەڵک لەسەر هۆکارى لاوازى یان نەبوونى متمانەیان بە دامەزراوەکان: 

١- متمانە بە پەرلەمانى کوردستان: خه‌ڵكى هه‌رێمى كوردستان به‌ ڕێژه‌يه‌كى زۆر كه‌م متمانه‌ى سياسیيان به ‌په‌رله‌مانى كوردستان هه‌يه‌. له ‌كاتێكدا ئه‌م دامه‌زراوه‌يه‌ هه‌ڵبژێردراوى ڕاسته‌وخۆى خه‌ڵكه‌ و نوێنه‌رايه‌تیى زۆربه‌ى پێكهاته‌كانى كۆمه‌ڵگه‌ ده‌كات، هه‌روه‌ها ياساكان بۆ چۆنێتیی جموجۆڵى حوكمڕانێتى ده‌رده‌كات، بۆيه‌ به ‌ناوه‌ندێكى هه‌ستيارى سيسته‌مى سياسى داده‌نرێت؛ به‌ڵام خەڵک پێیان وایە له ‌ڕۆژى دواى هه‌ڵبژاردنه‌وه‌ ئه‌م په‌رله‌مانتارانه‌ ده‌بنه‌ داكۆكيكارى به‌رژه‌وه‌ندیى تايبه‌تى خۆيان و حزبه‌كه‌يان، نه‌وه‌كوو كۆمه‌ڵگه‌ به‌گشتى. ئه‌مه‌یش وای كردووه‌ كه‌ له‌ هه‌رێمى كوردستان ئه‌م دەزگه‌يه‌ ته‌نیا جێگه‌ى متمانه‌ى (27.37%)ى هاووڵاتيان بێت‌. واته‌ نزيكه‌ى (  )ى خه‌ڵك متمانه‌ى به‌م دامه‌زراوه‌يه‌ نيیه‌. هۆکارەکان پێمان ده‌ڵێن حزبی ئۆپۆزیسيۆنى به‌هێز و ته‌ندروست له ‌په‌رله‌مان نه‌بووه‌ و، حزبە سیاسییەکان ته‌نیا به‌دواى به‌رژه‌وه‌ندیى خۆيانه‌وه‌ بوون نه‌وه‌كوو كۆمه‌ڵگه. بۆيه‌ به‌گشتى هه‌ژموونى به‌هێزى حزبه‌ سیاسییە‌كان له‌سه‌ر په‌رله‌مان و لاوازیى ئه‌داى په‌رله‌مانتاره‌كان به‌هۆى كۆتوبه‌ندى به‌هێزى حزبه‌كه‌يان له‌سه‌رى له‌لايه‌ك و، بێهێزیى دامه‌زراوه‌كه‌ له‌ ده‌ركردنى ياساى نوێ و چاره‌سه‌رى كێشه‌كانى كۆمه‌ڵگه‌ و بێتوانايى له ‌چاودێریى ده‌سه‌ڵاته‌كانى جێبەجێکردن له‌ لايه‌كى تره‌وه‌، گرنگترين ئه‌و هۆكارانه‌ن كه‌ وای كردووه‌ خه‌ڵك متمانه‌ى لاوازى به ‌په‌رله‌مانى كوردستان هه‌بێت.  

٢- متمانە بە حکوومەتى هەرێمى کوردستان: دەزگه‌كانى ده‌سه‌ڵاتى جێبه‌جێكارى، به‌تايبه‌ت له‌ناو حکوومەتى هه‌رێمى كوردستان، له ‌ئاستى پێويستى پێشكه‌شكردنى خزمەتگوزارییە‌كان نه‌بوون، بۆيه‌ ڕێژه‌ى (66.63%) هاووڵاتيانى هه‌رێمى كوردستان متمانه‌ى سياسيیان به ‌حکوومەت نيیه‌. خەڵک هۆكاره‌كانى ئەم بێمتمانه‌ييیه‌ به‌ حکوومەت ده‌گێڕێننەوە بۆ:

• جێبەجێنه‌كردنى ياسا و ڕێساكان و نه‌بوونى لێپرسينه‌وه‌ له‌ گه‌نده‌ڵكاران. وای لێ هاتووه‌ كه ‌گه‌نده‌ڵى بووه‌ به‌ كه‌لتوور و ته‌واوى دامه‌زراوه‌كانى گرتۆته‌وه‌، بۆيه‌ هيچ كاميان ناتوانن لێپرسينه‌وه‌ له‌وانه‌ى تر بكه‌ن به‌هۆى تێوه‌گلانيان له‌ گه‌نده‌ڵى و ترس له ‌ڕووخانى سيسته‌مى سياسى.
• خه‌ڵك متمانه‌ى به ‌پێدانى باج و دواتر خه‌رجكردنه‌وه‌ى ئه‌و باجه‌ نيیه‌ له‌ خزمه‌تى تاكه‌كان و كۆمه‌ڵگه‌ به‌گشتى؛ بۆيه‌ هاووڵاتيان سه‌رپێچى له ‌بردنى خزمەتگوزارییە‌كان ده‌كه‌ن و به‌زۆر نه‌بێت باج ناده‌ن. ئه‌مه‌ جگه‌ له‌وه‌ى بێمتمانه‌يى، زۆر جه‌ماوه‌رى ته‌نيوه‌ له ‌بابه‌تى ناشه‌فافيیه‌تى دابه‌شكردنه‌وه‌ى داهاته‌كانى ترى وه‌ك سه‌رچاوه‌ سروشتیيه‌كانى نه‌وت و غاز به‌دادپه‌روه‌رانه‌. لێره‌دا، نه‌بوونى كه‌ناڵى باوه‌ڕپێكراو له‌ نێوان خه‌ڵك و ده‌سه‌ڵات، تا دێت قه‌باره‌ى بێمتمانه‌يى زياتر ده‌كات. هاووڵاتيان پێويستيان به ‌به‌رچاوڕوونى هه‌يه‌ له ‌بابه‌تى كۆكردنه‌وه‌ى داهات و چۆنێتیی خه‌رجكردنى. ململانێى حزبه‌‌ سیاسییە‌كان و كه‌سايه‌تیيه‌ سیاسییە‌كان دژ به ‌يه‌كتر، قه‌باره‌ى گه‌نده‌ڵى و نادادپه‌روه‌ريیه‌كان فراوانتر ده‌كات، بێئاگا له‌وه‌ى ئه‌مه‌ بێمتمانه‌يیى سياسى زياتر دروست ده‌كات. به ‌نه‌بوونى سيسته‌مێكى باجى تۆكمه‌، شه‌فاف و دڵنيايى له ‌خه‌رجكردنه‌وه‌ى، په‌يوه‌ندیى خه‌ڵك و ده‌سه‌ڵات لاواز ده‌بێـت و ئه‌مه‌یش متمانه‌ى سياسى به‌ره‌و لێژبوونه‌وه‌ ده‌بات. به‌پێچه‌وانه‌وه‌، بوونى هۆشياریى سياسى به‌ ئه‌داى باشى حکوومەت، شه‌رعيیه‌تى سياسى به‌رز ده‌كاته‌وه‌ و خه‌ڵك پابه‌ندى ياسا و ڕێساكان ده‌بێ و باج ده‌دات و سه‌ره‌نجامى ئه‌و متمانه‌بوونه‌یش ئه‌وه‌یه‌ كه‌،‌ سيسته‌مى سياسیى به‌هێز و پێشكه‌وتوو دێته‌ كايه‌وه‌.
• خه‌ڵكى ته‌كنۆكرات و به‌ئه‌زموون له ‌دەزگه‌كانى جێبەجێکردن دانه‌مه‌زراون. له‌جياتى شاره‌زايى و لێهاتووییى كه‌سه‌كه‌، په‌يوه‌ندیى خزمايه‌تى، ناوچه‌گه‌رێتى، كوتله‌كاریى ناو حزبه‌ سیاسییە‌كان و به‌رژه‌وه‌ندیيه‌ كۆمه‌ڵايه‌تیيه‌كان له‌به‌رچاو‌ گيراوه‌ و، ئه‌مه‌یش فاكته‌رێكى به‌هێز بووه‌ بۆ خراپیى ئه‌داى ئه‌و به‌رپرسه‌ حكوومیيه‌ له ‌چاره‌سه‌رى بنه‌ڕه‌تیى كێشه‌كان و پێشكه‌شكردنى خزمه‌تگوزارى به‌ هاووڵاتيان.
• بێبه‌رنامه‌یى و نه‌بوونى پلانى درێژخايه‌نى حکوومەت، كێشه‌ى بۆ كۆمه‌ڵگه‌ دروست كردووه‌. هه‌ماهه‌نگى نيیه‌ له ‌نێوان دامه‌زراوه‌كانى حکوومەت بۆ چۆنێتیی پێشكه‌شكردنى خزمەتگوزارییە‌كان و هێنانه‌كايه‌وه‌ى وڵاتێکى خۆشگوزه‌ران. ئه‌مه‌ ده‌ره‌نجامى به‌هه‌ڵه‌دانانى هه‌يكه‌لى حوكمڕانیيه‌ بۆ شێوازى گه‌ياندنى خزمەتگوزارییە‌كان به ‌هاووڵاتيان؛ له‌به‌ر ئه‌وه‌یش خه‌ڵك متمانه‌ى نيیه‌.
• پۆليس و هێزى چه‌كدار وه‌كوو جێبه‌جێكارى سياسه‌تى حکوومەت له‌سه‌ر شه‌قامه‌كان و دامه‌زراوه‌كان جێگه‌ى متمانه‌ى هاووڵاتيان نين. لێرەدا پێویستە دوو تێڕوانین لێک جیا بکەینەوە، خەڵک پێی وایە کە تا ڕاددەیەکی باش ئاسایش هەیە لە هەرێمی کوردستان، به‌ڵام ‌نه‌بوونى متمانه‌ به ‌هێزه‌ چه‌كداره‌ فەرمییەکان به‌هۆى ئينتيمابوونيان بۆ حزبه‌كانيان نه‌وه‌كوو پێشينه‌دان (ئه‌وله‌وییه‌ت) به ‌جێبەجێکردنى ياساكان، به‌و ده‌ره‌نجامه‌مان ده‌گه‌يه‌نێت كه ‌دابينكردنى ئاسايش ئه‌وه‌نده‌ى بۆ پاراستنى ماڵ و موڵك و بازاڕ و به‌رژه‌وه‌ندیى حزبه‌ سیاسییە‌كانه‌، ئه‌وه‌نده‌ بۆ هاووڵاتيانى ئاسايى نيیه‌.

٣- متمانە بە دەسەڵاتى دادوەرى: سيسته‌مى دادوه‌رى له‌ هه‌رێمى كوردستان سه‌ربه‌خۆ نيیه‌. هه‌رچه‌نده‌ ده‌سه‌ڵاتى دادوه‌رى، خۆى له ‌ده‌سه‌ڵاتى جێبه‌جێكردن جيا كرده‌وه‌، به‌ڵام هێشتا به‌شێك له ‌ده‌سه‌ڵاتى دادوه‌رى له‌ژێر فه‌رمانى حکوومەت و وه‌زاره‌تى داده‌؛ ئه‌مه‌ جگه‌ له‌وه‌ى حزبه‌ سیاسییە‌كان هه‌ژموونى زۆريان به‌سه‌ر هه‌ردوو به‌شى دادوه‌رى هه‌يه‌. زياتر له‌ (76%)ى خه‌ڵكى هه‌رێمى كوردستان به‌گشتى باوه‌ڕ و متمانه‌ى به ‌ده‌سه‌ڵاتى دادوه‌رى نيیه‌. هۆكاره‌كانى ئه‌و بێمتمانه‌ييیه‌ فراوانه‌ به‌م دەزگه‌يه‌ى چه‌سپاندنى دادپه‌روه‌رى، په‌يوه‌ست كراوه‌ به‌ سه‌ربه‌خۆنه‌بوونى ده‌سه‌ڵاتى دادوه‌رى و ده‌ستێوه‌ردانى حزبه‌ سیاسییە‌كان؛ هه‌ر له ‌دانانى دادوه‌ره‌‌كانه‌وه‌ هه‌تا ده‌ركردنى بڕياره‌كان و دواتريش ڕێگرى له‌ جێبەجێکردنى ئه‌و بڕيارانه‌ى پێچه‌وانه‌ى به‌رژه‌وه‌ندیيه‌كانيانه.

٤- متمانە بە حزبه‌ سیاسییە‌كان: ديموكراتینه‌بوونى حزبه‌ سیاسییە‌كان له‌ناو بازنه‌ى حزبه‌‌كه‌يان و هه‌ژموونى چه‌ند كه‌سێك به‌سه‌ر حزبه‌كه‌وه‌‌،‌ ڕه‌نگدانه‌وه‌ى هه‌بووه‌ له‌سه‌ر هه‌ژموونگه‌رايیى كه‌سايه‌تيیه‌كان له‌ناو دامه‌زراوه‌ فەرمییەکانى جێبه‌جێكارى له ‌لايه‌ك و، متمانه‌نه‌بوون به‌ حزبه‌كان له‌لايه‌ن ئه‌ندامانيان و خه‌ڵك به‌گشتى له ‌لايه‌كى تره‌وه‌. ‌دروستبوونى حزبى سياسى له‌پێش دامه‌زراوه‌ى ده‌وڵه‌تى له‌ هه‌رێمى كوردستان وای كردووه‌، هه‌ميشه‌ دامه‌زراوه‌ فه‌رمییەکان به‌رامبه‌ر به‌ حزبه‌ سیاسییە‌كان له‌رزۆك و لاواز بن و تواناى ڕه‌تكردنه‌وه‌ى ده‌ستى به‌رپرسه‌كانى حزبه‌كانيان نه‌بێت له ‌كاروباره‌ فەرمییەکانيان. ئه‌مه‌ جگه‌ له‌وه‌ى ڕه‌گى درێژى ململانێى حزبه‌كان له ‌نيوه‌ى دووه‌مى سه‌ده‌ى ڕابردوه‌وه ‌و ده‌ستێوه‌ردانى ده‌ره‌كى هه‌تاوه‌كوو ئێستا، ڕێگر بووه‌ له ‌به‌رده‌م يه‌كگرتوويى و به‌دامه‌زراوه‌يیبوونى دەزگه‌ فەرمییەکان.

 دابه‌زينى متمانه‌ به‌ حزبه‌ سیاسییە‌كان، لاوازیی متمانه‌ى سياسى به‌ دەزگه‌كانيشى به‌دوادا دێت، له‌به‌ر ئه‌وه‌ى ئه‌مانه‌ بزوێنه‌رى پڕۆسه‌ى سياسين و كاديرانى حزبه‌كان پۆسته‌كانى فه‌رمیى ده‌سه‌ڵاتى جێبەجێکردن پڕ ده‌كه‌نه‌وه‌. به‌گوێره‌ى ڕاپرسیيه‌كان ساڵ له‌ دواى ساڵ حزبه‌ سیاسییە‌كان متمانه‌ى زياتر له‌ده‌ست ده‌ده‌ن و له ‌كاتى ئێستادا ‌ته‌نیا ( )ى خه‌ڵكى هه‌رێمى كوردستان متمانه‌ى سياسییان به ‌حزبه‌كان ماوه،‌ كه ‌ئه‌مه‌یش ڕێژه‌يه‌كى له‌وانه‌يه‌ له‌به‌ر ترسان له ‌سزادان ده‌نگيان بۆ دابێت و، به‌شێكيش له‌به‌ر به‌رژه‌وه‌ندیى تايبه‌تى خۆى (متمانه‌ى تايبه‌ت) به ‌ئه‌رێنى لێيان ده‌ڕوانن. كه‌واته‌ متمانه‌نه‌بوونى زياتر له ‌(80%)ى خه‌ڵك به‌ حزبه‌ سیاسییە‌كانى هه‌رێمى كوردستان به‌هۆى ئه‌و هۆكاره‌ جياجيايانه‌ى له ‌سه‌ره‌وه‌ باس کران، ڕۆڵى سه‌ره‌كیى هه‌بووه‌ له ‌دابه‌زينى ئاستى متمانه‌ى سياسى به‌ سيسته‌مى سياسیى هه‌رێمى كوردستان.

٥- متمانە بە میدیا: خه‌ڵك له ‌هه‌رێمى كوردستان بايه‌خى زۆر به‌ ميديا ده‌دات و، ميدياى كۆن و نوێ و به‌تايبه‌ت ميدياى بينراو و تۆڕه‌ كۆمه‌ڵايه‌تیيه‌كانى وه‌كوو فه‌يسبووك كاريگه‌ریى خراپيان له‌سه‌ر بيروڕاى هاووڵاتيان نواندووه‌ سه‌باره‌ت به ‌تێڕوانينيان بۆ ئه‌داى سيسته‌مى سياسى. ميدياى ده‌سه‌ڵات به‌ئاشكرا و نهێنى و ميدياكانى، ناويان له‌ خۆ ناوه‌ "ئازاد" و، تۆڕه‌ كۆمه‌ڵايه‌تيیه‌كان به‌هۆى خراپیى ئه‌داى كاره‌كانيان و قووڵكردنه‌وه‌ى كێشه‌كان له‌جياتى ئه‌وه‌ى وه‌كوو ميكانزمێكى چاره‌سه‌رى بن و پردێك بن بۆ گه‌ياندنى ڕاستیيه‌كان ياخود ڕه‌خنه‌كان له‌پێناو چاكسازى و ڕاستكردنه‌وه‌ى هه‌ڵه‌كان، بوونه‌ته‌ فاكته‌رێكى ترسناك بۆ له‌ده‌ستدانى متمانه‌ى سياسى به ‌سيسته‌مى سياسیى هه‌رێمى كوردستان. هاووڵاتيان به ‌ڕێژه‌ى (56%) متمانه‌يان به‌ ميدياكان نه‌ماوه‌. كه‌واته‌ هێشتا ڕێژه‌يه‌كى زۆر له ‌خه‌ڵك ماوه‌ كه ‌متمانه‌ى به ‌ميديا هه‌يه‌ له‌چاو دەزگه‌كانى تر؛ ‌ئه‌مه‌یش ڕامان ده‌كێشێ بۆ هاوكێشه‌يه‌ك كه ‌به‌هۆى ئه‌و متمانه‌بوون و بايه‌خدانه‌ زۆره‌ به ‌ميديا و له ‌به‌رامبه‌ردا ڕۆڵى‌ نه‌رێنیى ميديا، سه‌ره‌نجام ‌دابه‌زينى به‌رده‌وامى متمانه‌ به ‌سيسته‌م دێته‌ كايه‌وه‌‌.

٦- متمانە بە دامەزراوەکانى کۆمەڵى مەدەنى: له‌به‌ر ئه‌وه‌ى دامه‌زراوه‌كانى كۆمه‌ڵى مه‌ده‌نى له ‌هه‌رێمى كوردستان به‌پێى  بڕيار و ئه‌جێنداى حزبه‌ سیاسییە‌كان كار ده‌كه‌ن و حزبه‌كانيش هێشتا به‌ سياسه‌تى سه‌رده‌مى سۆڤيه‌ت كار ده‌كه‌ن له ‌مۆنۆپۆڵكردن و ئاراسته‌كردنى ئه‌م دامه‌زراوه‌ مه‌ده‌نيیانه‌ و ڕێكخراوه‌ ناحكوومییەکان، خه‌ڵك متمانه‌ى زۆر لاوازى به‌م دەزگه‌ نافەرمییە‌ى سيسته‌مى سياسى هه‌يه‌ و زياتر له‌ (76%)ى خه‌ڵك متمانه‌ى به‌م دامه‌زراوانه‌ نيیه‌.

٧- متمانەى کۆمەڵایەتى: سيسته‌مى سياسى ڕه‌نگدانه‌وه‌ى ژينگه‌ كۆمه‌ڵايه‌تيیه‌كه‌يه‌تى؛ له‌به‌ر ئه‌وه‌ ‌دابه‌زينى متمانه‌ى كۆمه‌ڵايه‌تى، ڕاسته‌وخۆ لێژبوونه‌وه‌ى به‌هاى متمانه‌ى سياسیى لێ ده‌كه‌وێته‌وه‌، چونكه‌ لۆژيك نيیه‌ كه‌سێك متمانه‌ى به ‌هيچ نۆڕم و ‌به‌هايه‌كى كۆمه‌ڵايه‌تى نه‌بێت و متمانه‌ به ‌سيسته‌مى سياسى بكات. ڕێک بەقەد متمانەى سیاسى، متمانەى کۆمەڵایەتییش دابەزیوە، چونکە تەنیا (31%)ى خەڵک متمانەى كۆمه‌ڵايه‌تیى هەیە. ئەمە بەڕاستى جێگەى هەڵوەستەلەسەرکردنە. بۆیە ڕێگه‌مان پێ ده‌دات كه‌ به‌دڵنياييیه‌وه‌ بڵێين لاوازیى متمانه‌ى كۆمه‌ڵايه‌تى له‌ كۆمه‌ڵگه‌ى هەرێمى كوردستان، يه‌كێك له ‌فاكته‌ره‌ سه‌ره‌كيیه‌كانى دابه‌زين يان لاوازیى متمانه‌ى سیاسییە‌.

چوارەم: چۆنێتیی گەڕاندنەوەى متمانەى سیاسى

١- بۆ بونيادنانى متمانه‌ى سياسى، ده‌بێ له ‌قۆناغى سه‌ره‌تاى پڕۆسه‌ى به‌كۆمه‌ڵايه‌تیبوونه‌وه‌ ده‌ست پێ بكه‌ين. خێزان يه‌كه‌م قوتابخانه‌ى فێركردنى ئه‌لفبێى متمانه‌يه‌. پێش متمانه‌ى سياسى، ده‌بێ سه‌ره‌تا متمانه‌ى كۆمه‌ڵايه‌تى، به‌هێز بكرێته‌وه‌، چونکە متمانه‌ى كۆمه‌ڵايه‌تیى به‌هێز، متمانه‌ى سياسى به‌رز ده‌كاته‌وه‌. ئینجا دەزگه‌ په‌روه‌رده‌يیيه‌‌ حكوومى و ناحكوومیيه‌كان هه‌ر له ‌باخچه‌ى ساوايانه‌وه‌ بگره هه‌تاوه‌كوو كۆتا قۆناغى خوێندن له‌ دكتۆرا، ڕۆڵيان هه‌يه‌ له‌سه‌ر بيرى تاك بۆ گه‌ڵاڵه‌ى متمانه‌ى سياسى.

٢- چاودێریى توند بخرێـته‌ سه‌ر كه‌ناڵه‌كانى ميديا و ڕاگه‌ياندن، به ‌شێوه‌يه‌ك كه تاك و لايه‌نه‌كان يان‌ داواكارى گشتى بێته‌ وه‌ڵام بۆ هه‌واڵى ساخته‌، ناوزڕاندن و هه‌ر هه‌واڵێك يان په‌يامێك ناڕاست بێت و كاريگه‌ریى خراپى له‌سه‌ر متمانه‌ى خه‌ڵك هه‌بێت. هه‌روه‌ها ڕێگرى له ‌كه‌ناڵه‌كان بكرێت له ‌نيشاندانى ئه‌و به‌رنامه‌ و گفتوگۆيانه‌ى هاووڵاتيان بێهيوا ده‌كه‌ن، يان هه‌ستى نيشتمانى کاڵ دەکەنەوە و بێئومێد ده‌بن له ‌چاكسازى و پێشكه‌وتن.

٣- سه‌رله‌نوێ په‌يكه‌رى حکوومەت دابڕێژرێته‌وه‌؛ به ‌شێوه‌یەك ئه‌و دەزگه‌يانه‌ى كاره‌كانيان هه‌مان شته،‌ يان تايبه‌تمه‌ندن به ‌كارێكى ته‌واوكارى، سه‌ر به‌يه‌ك دەزگه‌ بن. بۆ نموونه‌ شاره‌وانى، ئاوه‌دانكردنه‌وه‌، ژينگه‌، ڕێگه‌وبان و گه‌ياندن و گواستنه‌وه‌، هاتوچۆ، ئاو، كاره‌با، باج و ده‌رامه‌ت، وه‌به‌رهێنان و زه‌وى و زار و...، سه‌ر به ‌يه‌ك دەزگه‌ بن بۆ ئه‌وه‌ى هه‌ر كارێكى ئه‌نجامى ده‌ده‌ن وه‌كوو تۆڕێك يان گرووپ و ناوه‌ندێكى بڕيار هه‌ماهه‌نگى‌ بكه‌ن و پلانى كورتخايه‌ن و درێژخايه‌نيان هه‌بێت و ئاماده‌كارى  و ئاسانكارى بۆ حکوومەت و پێشكه‌شكردنى خزمه‌تگوزارى به ‌باشترين شێوه‌ بۆ هاووڵاتيان ده‌سته‌به‌ر بكه‌ن تا متمانه‌ بگه‌ڕێته‌وه‌. ناكرێـت زه‌وى ته‌رخان بكرێت، دابه‌ش بكرێت، ئينجا ڕێگه‌وبان دروست بكرێت؛ دوایی هه‌ڵكه‌ندرێته‌وه‌، ئاوه‌ڕۆ دروست بكرێت و ديسان هه‌ڵكه‌ندرێته‌وه‌ هێڵى ئينته‌رنێـت و ته‌له‌فۆن و كامێرا دابنرێته‌وه‌ و هه‌موو ڕۆژ خه‌ڵك بێزار بكرێت.

٤- سه‌ربه‌خۆيیى ته‌واو له ‌نێوان هه‌ر سێ ده‌سه‌ڵاته‌ فەرمییە‌كه‌ بێته‌ كايه‌وه‌؛ لە هەمان کات، ده‌ستوه‌ردانى حزبه‌ سیاسییە‌كان له‌ دەزگه‌ فەرمییەکان كۆتايیى پێ بهێنرێت و ڕێگه‌ بدرێت ميدياى ئازاد و ڕێكخراوه‌ حكوومى و ناحكوومییه‌كان كارى ئازادانه‌‌ له‌ چوارچێوه‌ى ياساى تايبه‌ت ئه‌نجام بده‌ن.

٥- كۆتايى به‌ ناديموكراسیبوونى حزبه‌ سیاسییە‌كان بهێنرێت، چونكه‌ ‌حزبه‌كان زياتر له‌ هه‌موو كه‌ناڵه‌كانى تر كێشه‌يان بۆ سيسته‌مى سياسى و بێمتمانه‌يیيان له ‌لاى خه‌ڵك دروست كردووه‌. پێويسته‌ حزبه‌كان  له ‌كاتى خۆیدا كۆنگره‌ ببه‌ستن و ده‌رفه‌ت به ‌ئه‌ندامانيان بده‌ن له ‌ناوخۆى حزبه‌كه‌ و له‌ ده‌ره‌وه‌ ئازادانه‌ كار بكه‌ن.

٦- ساڵانه‌ كۆنفرانس، يان چه‌ند گفتوگۆيه‌كى ڕاشكاوانه‌ى له ‌شێوه‌ى فۆكس گرووپ، سيمپۆزيۆم و ديدارى زانستى ساز بكرێت و دواتر ڕاپۆرت و پێشنيار له‌سه‌ر هۆكار و چاره‌سه‌رى كێشه‌ى متمانه‌ى سياسى بۆ ده‌سه‌ڵاتداران به‌رز بكرێته‌وه‌.

٧- پێويسته‌ ده‌سه‌ڵات شۆڕ بكرێته‌وه‌ بۆ خواره‌وه‌ و، له‌ ده‌ره‌وه‌ى پارێزگا و شارە گەورەکان بيرۆكراتيیه‌ت هه‌بێت، له‌به‌ر ئه‌وه‌ى نامه‌ركه‌زیبوونى ده‌سه‌ڵات و هه‌ماهه‌نگى بۆ شۆڕكردنه‌وه‌ى ده‌سه‌ڵاته‌كان بۆ خواره‌وه‌ وه‌كوو "حکوومەتى خۆجێیی"، فاكته‌رێكى گرنگى به‌رزبوونه‌وه‌ى متمانه‌ى سیاسییە‌، چونكه‌ دەزگه‌ خۆجێيییه‌كان ده‌ستكراوه‌ ده‌بن بۆ به‌ڕێوه‌بردنى دەزگه‌كانى قوتابخانه‌، پۆليس، ئابوورى و دەزگه‌ خزمەتگوزارییە‌كانى تر و، تاك دڵنيا ده‌كاته‌وه‌ له ‌كار و بايه‌خدانى سيسته‌مى سياسى له‌ هه‌موو شوێنێكى وڵات.

٨-  كه‌ناڵه‌ فه‌رمى و نافەرمییەکان كار له‌سه‌ر هۆشياریى سياسیى ڕاستەقینە بكه‌ن، چونكه‌ ئه‌مه‌ ده‌بێته‌ هۆى شه‌رعيیه‌تپێدان و متمانه‌كردن و دواتر پابه‌ندبوون به‌ پێدانى باج و، ئه‌مانه‌یش به‌هێزبوونى سيسته‌مى لێ ده‌كه‌وێته‌وه‌. يه‌كێك له ‌گه‌وره‌ترين كێشه‌كانى بێمتمانه‌يیى سياسیى هه‌رێمى كوردستان، بريتیيه‌ له‌ نه‌بوونى هۆشيارى سه‌باره‌ت به‌ "سياسه‌تى به‌ڕێوه‌بردنى حکوومەت". كۆمه‌ڵێك بابه‌ت كه‌ په‌يوه‌ندیى به ‌ئاسايشى نەتەوەیى و نيشتمانيیه‌وه‌ هه‌يه‌ و ناكرێت هه‌موو هاووڵاتيیه‌ك بيزانێ،‌ خه‌ڵكى وا تێ گه‌ياندووه‌ كه ‌سياسه‌تییه‌كى ناڕەوايه‌ و ته‌نیا بۆ به‌رژه‌وه‌ندیى هه‌ندێك كه‌س و لايه‌نه‌ نه‌ك گشتى. له‌گه‌ڵ ئه‌وه‌ى ئه‌م سياسه‌ته‌ بۆ به‌رژه‌وه‌ندیى گشتى لە وڵاتان ڕه‌وايه‌، به‌ڵام بەهۆى ئەداى خراپى حزبه‌ سیاسییە‌كان، هاووڵاتیان پێیان وایە له ‌په‌ناى ئه‌م ڕه‌وايه‌تيیه‌وه‌ هەلیان قۆستۆتەوە و بۆ بەرژەوەندیى کەسیى خۆیان بەکاریان هێناوە نەک ئاسايشى نيشتمانى‌! بۆيه‌ ده‌بێ حکوومەت خه‌ڵك له‌مه‌ دڵنيا بكاتەوە، چونکە بۆ به‌رزكردنه‌وه‌ى متمانه‌ى سياسى، ده‌بێ هۆشياریى سياسى به‌رز بكرێته‌وه‌. هه‌تاوه‌كوو تاك هۆشيار نه‌بێت و زانياریى نه‌بێت له‌سه‌ر دەزگه‌كان و چۆنێتیی سياسه‌تكردن تياياندا، ناتوانێت بڕيارێكى دروست له‌باره‌ى متمانه‌بوون يان نه‌بوون بدات. هاووڵاتى ده‌كه‌وێته‌ ژێر بارى پڕۆپاگه‌نده‌ى لايه‌نى تر، يان خێرا بڕيار ده‌دات يان لايه‌نى سۆزدارى كاريگه‌ریى له‌سه‌ر هه‌ستى كه‌سه‌كه‌ ده‌كات.

کۆبەند

بەگشتى خراپیى ئه‌داى ده‌سه‌ڵاته‌ فه‌رمى و نافەرمییەکانى سيسته‌مى سياسیى هه‌رێمى كوردستان، كاريگه‌ریى زۆرى هه‌بووه‌ له‌سه‌ر دابه‌زين و لاوازبوونى به‌رده‌وامى متمانه‌ى سياسیى هاووڵاتيان به‌ سيسته‌مى سياسى و، له ‌ده‌ره‌نجامى گشتیى متمانه‌ى سياسى به‌ سيسته‌مى سياسى ده‌رده‌كه‌وێت كه ‌ته‌نیا (30.25%)ى خه‌ڵك متمانه‌ى سیاسییان هه‌يه‌ و نزیکەى (%70) متمانەى سیاسییان به‌ سيسته‌مى سياسیى هه‌رێمى كوردستان نییە. ئەمەیش هەڕەشەیە لەسەر ئاسایشى سیاسیى وڵات، چونکە هەر کات بەشداریی سیاسى و متمانەى سیاسى زۆر دابەزى، شەرعییەتى سیاسى بە دەسەڵات کەم دەبێتەوە و مەترسى لە سەر ڕووخانى سیسته‌مى سیاسی دروست دەکات.