1: ناوى دەوڵەت؟

تا ئێستە ئەم ناوانەم بەرگوێ کەوتوون یان بەرچاو کەوتوون: دەوڵەتى کوردى، دەوڵەتى کوردستان، دەوڵەتى باشوورى کوردستان، دەوڵەتى کوردستانى باشوور، دەوڵەتى سەرووى میزۆپۆتامیا. بەڵام زۆرتر لە کەناڵەکانى میدیادا، لە په‌یجە کۆمەڵایەتییەکاندا ئاماژە بۆ دەوڵەتى کوردى و «الدولة الكردية» دەکرێ^(١). تەنانەت هەندێ نووسەرو ڕۆژنامەنووس و سايتى بیانییش باس لە Kurdish State دەکەن.^(٢)

لێ ئەو دەوڵەتەى دادەمەزرێ، دەوڵەت-نەتەوە Nation-stateى نەتەوەى سەردەست (زۆرینە لە ڕووى ژمارەوە- لێرەدا مەبەست کوردە) نييە، بەڵکە هەقە بە ناوى وڵات و نیشتمانێکەوە بکرێ کە ئەوژی باشوورى کوردستان-ە [ئەم دەستەواژەیە ئینگلیزەکان دواى جه‌نگی جیهانیی یه‌كه‌م، لە بەڵگەنامەکانى خۆیاندا بەکاریان هێناوە- بڕوانە کورد لە بەڵگەنامەکانى بریتانیا، د.عوسمان عەلى، و: کامەران جەمال بابان زادە، هەولێر، 2013، ل 119 ]. بۆ؟ چونکە لە کوردستاندا، بێ لە کورد، نەتەوەى دیکەیش دەژین: تورکمان، کلدان، سریان، ئاشورى، ئەرمەن، عەرەب... ڕەنگە هاووڵاتى دیکەیش هەبن کە لە ڕووى ئیتنییەوە سەر بە گرووپ و کۆمیونیتەى دیکە بن. بۆیە هەقە ناوى دەوڵەتەکە، بکرێتە دەوڵەتى باشوورى کوردستان یان کوردستانى باشوور و لە دەستووردا وا پێناسە بکرێ کە دەوڵەتێکى فرە نەتەوە و ئیتن و ئایین و ئایینزاى هەمووانە، بێ هیچ جۆرە جیاوازیدانانێک.

2: سنوورى ئەو دەوڵەتە چاوەڕوانکراوە، تا کوێ بڕ دەکا:

ديارە هەر دەوڵەتێک، دەبێ سنوور و تخوبێکى دیاریکراوى بۆ هەرێمەکەى Territory هەبێ، کە لەو قەڵەمڕەوەدا پیادەى سەروەریى خۆى بکا. سنوورى دانپێدانراوى ئێستەى هەرێمى کوردستان، بەگوێرەى دەستوورى عێراق، ئەو ناوچانە دەگرێتەوە کە تا 19/3/2003 لە بندەستى حکوومەتى هەرێمى کوردستاندا بوون. واتە ئەم ناوچانە هیچ پیلەکە(جدال)ێکیان لەسەر نییە. بەڵام وەک دەزاندرێ، چەندین دەڤەر و ناوچەى دیکە، کە لە بارى مێژوویى و جوگرافییەوە دەکەونە ناو چوارچێوەى ئەم بەشەى کوردستانەوە، لە ماوەى نێوان 1968- 2003دا، گۆڕانکاریى زۆرى دیمۆگرافییان تێدا کراوە و بەگشتى لە کوردستان دابڕێندراون.

لەم قزگەیەشەوە، لە پرۆژەى دەستوورى هەرێمى کوردستاندا هاتبوو: "کوردستان- عێراق قەوارەیەکى جوگرافیى مێژوویییە، پێک دێ لە پارێزگاى دهۆک بە سنوورى کارگێڕیى ئیستایەوەى و لە پارێزگاکانى کەرکووک و سلێمانى و هەولێر و قەزاکانى ئاکرێ و شێخان و سنجار و تلکێف و قەرەقووش و ناحیەکانى زمار و بەعشێقە و ئاسکى کەڵەک لە پارێزگاى نەینەوا و هەردوو قەزاى خانەقین و مەندەلى لە پارێزگاى دیالە، ئەمانەیش بە سنوورى کارگێریى پێش ساڵى 1968یانەوە".

لە ماددە (140)ى دەستوورى عێراقیشدا دان بەوەدا نراوە، کە کەرکووک و چەند ناوچەیەکى دیکە، بێ ئەوەى ناویان بهێنرێ، ناوچەى کێشەلەسەرن (المتنازع علیها-Disputed Areas) و دەبوایە تا کۆتاییى 2007 ستاتۆى ئیداریى ئەو ناوچانە لە ڕێگەى ڕاپرسییەوە ساغ کرابوونایەوە. ئۆباڵى ئەم پێشێلکردنە دەستوورییە، زێتر دەکەوێتە ئەستۆى حکوومەتى ئیتیحادییەوە، بەڵام لە ڕووى پراکتیکەوە بەشێکى ئەم ناوچانە کەوتوونەتەوە ژێر کۆنترۆڵى خەڵکى ئەو ناوچانە خۆیان [بەشێکى گەورەى پارێزگاى کەرکووک، مەخموور، بەشێکى قەزاى سنجار، ناحيەى جەلەولا، قەزاى خانەقین و قەزاى دوزخورماتوو...] و خۆیان ئیدارەى خۆیان دەکەن...کەچى هێشتا بەشێکى دیکەى ناوچە کێشەلەسەرەکان لە بندەستى داعش یان حکوومەتى ئیتیحادیدا ماون، ل گؤر پرۆژەى دەستوورى هەرێمى کوردستان.

 بەو مانایەى ئەگەر (ڕیفراندۆم- الاستفتاء- Referendum) لە تەواوى ئەو ناوچانەى ئێستە لەژێر کۆنترۆڵدان، ساز بکرێ و لە ئەنجامدا کوردستان سەربەخۆ بێ، یان ئەگەر سەرۆکایەتیى هەرێم یان پەرلەمان جاڕى سەربەخۆییى کوردستان بدەن، هێشتا گرفتى سنوورمان دەمێنێ، هەم لەگەڵ داعش ئەگەر تا ئەو دەمە بمێنێ، هەم لەگەڵ حکوومەتى بەغدا.

3: بنەماى قانوونیى جیابوونەوە لە عێراق و پێکهێنانى دەوڵەتى سەربەخۆ:

3-1: بەگوێرەى قانوونى ناوخۆییى عێراق:

لە دەستوورى  عێراقدا، بێ لەو ڕستەیەى کە لە کۆتاییى دیباجەکەدا هاتووە: (انَّ الالتزامَ بهذا الدُسْتورِ يَحفَظُ للعراقِ اتحادَهُ الحُرَ شَعْبَاً وأرْضَاً وسَيادةً.)، هيچ ماددەیەک نییە ئاماژە بۆ جیابوونەوە، یان مافى چارەى خۆنووسین بۆ گەلى کوردستان بکات. نەبوونى دەقێکى وا، بۆ خۆى کێماسى (خلل)ێکە کە نەدەبوایە سەرکردایەتیى سیاسیى کوردستان بچێتە ژێر بارییەوە.

ماددە (1)ى دەستوورى عێراق باس لە سروشتى دەوڵەتى عێراق دەکا و بە دەوڵەتێکى فیدراڵیى یەکگرتووى سەربەخۆى خاوەن سەروەرى... پێناسەى دەکا. بەو مانایە،  عێراق چیدیکە دەوڵەتێکى سادە Unitary نییە. ڕاستە تا ئێستە یەک یەکە (Unit)ى فیدراڵیى كە ئەویش هەرێمى کوردستانە، لەناو  عێراقدا هەیە، ئەگەر ڕێگرى نەکرابوایە، مسۆگەر تا ئێستە یەکەى دیکەیش دروست دەبوون. یەکێتيى ئارەزوومەندانە، بنەماى بەیەکەوەبوونى ئەو یەکە فیدراڵییانەیە لە چوارچێوەى دەوڵەتێکى فیدراڵیدا و بەگوێرەى دەستوورێک کە دەبوايە هەمووان جێبەجێ و پێڕەویى لێ بکەن. جێبەجێنەکردنى ماددەى 140 لە وادەى خۆیدا، پێشیلکردنێکى دەستوورە- بە ماناى ئیلتیزامنەکردن دێ وەکو لە دیباجەدا هاتووە)، كەواتە ئیلتیزامنەکردن، عێراق بە یەکگرتوویى ناهێڵێتەوە. ڕاستە لە دەستوورەکەدا، نەنووسراوە دیباجە بەشێکە لە دەستوور و ئەوەیش (خلل)ێکى دیکەیە، لەگەڵ ئەوەیشدا دیباجە بە ڕۆحى دەستوور دادەنرێ و مەبەستەکانى ڕوون دەکاتەوە...کەواتە ئیلتیزامنەکردن بەو دەستوورە، ئەو مافە بە گەلى کوردستان دەدا، بڕیار لە ستاتۆى سیاسى و قانوونیى خۆى بدات و ڕێچکەى جیاى خۆى بگرێ...

بەم جیابوونەوەیە دەگوترێ، جیابوونەوەى چارەسەرئاسا- الانفصال العلاجی remedial secession، واتە جیابوونەوە و ڕاگەیاندنى دەوڵەتى سەربەخۆ، چارەسەرە بۆ ئەو ئیلیتزامنەکردن و بەیەکەوەهەڵنەکردنە.

3-2: بەگوێرەى قانوونى نێودەوڵەتى:

چەندین دۆکیومێنتى نێودەوڵەتى و هەرێمایەتى، جەخت لەسەر مافى چارەى خۆنووسینى گەلان دەکەنەوە و ئەوە ساغ بووەتەوە کە مافى چارەى خۆنووسین، مافێکى قانوونییە، نەک پرەنسیپێکى سیاسى. ڕێسا (Rule)یەکە لە ڕێساکانى قانوونى نێودەوڵەتى و "ئيليتيزامات"ێکى بۆ سەرجەم دەوڵەتان دروست کردووە کە ڕێگە لە پراکتیزەکردنى نەگرن.

3-2-1: پرسیار ئەوەیە، بەگوێرەى ئەم قانوونە، کێ دەتوانێ سوود لەم مافە وەربگرێ؟

3-2-1-1: ئەوەى ساغ بووەتەوە و جێگەى پیلەکە نییە، مافى چارەى خۆنووسین بۆ ئەو گەل و هەرێمانەى بەکۆڵۆنى کرابوون، سەلمێنراوە. زۆربەى هەرە زۆری ئەو گەلانەى ئاسیا و ئەفریقا و ئەمریکاى لاتین لە قۆناغى (پاکتاوکردنى ئیستیعمار- بەگوێرەى هەردوو بڕيارى 1514ى 14/12/1960 و بڕيارى 1541ى 15/12/1960ى کۆمەڵەى گشتیى نەتەوە یەکگرتووەکان) لە شەستەکان و حەفتاکانى سەدەى ڕابردوودا، دەوڵەتى سەربەخۆى خۆیان دامەزراند و بوونە ئەندامى UN و، ئیستیعمار بەو شێوە کلاسیکییەى خۆى، لە چەند دوورگەیەکى کەم نەبێ، بوونێکى ئەوتۆى نەماوە.

3-2-1-2: هەروا ئەو گەلانەیش کە دەکەونە بن بارى بندەستى و ستەم و زۆر و داگیرکاریى بیانییەوە، بەگوێرەى بڕیارى 2625ى 24/10/1970ى كۆمەڵەى گشتیى UN، واتە "جاڕنامەى پرەنسیپەکانى قانوونى نێودەوڵەتیى پەیوەست بە پێوەندیى دۆستانە و هاریکاریى نێوان گەلان بەگوێرەى پەیمانى نەتەوە یەکگرتووەکان)، دەکارن سوود لەم مافە وەربگرن. نموونەیش: ته‌یموورى ڕۆژهەڵات، پاش کشانەوەى پورتوگاڵ، ساڵى 1975 لە لایەن ئەندەنووسیاوە هاتە داگیرکردن و پاشان بە بڕیارێکى نێودەوڵەتى لە 30ى ئابى 1999دا ڕیفراندۆمى تێدا ساز کرا و، بووە دەوڵەتێکى سەربەخۆ.

3-2-1-3: لە ماددە (1)ى هەردوو پەیماننامەى نێودەوڵەتى بۆ مافە مەدەنى و سیاسییەکان و پەیماننامەى مافە ئابوورى و جڤاکى و که‌لتوورییەکان ( 1966 و عێراق-یش ئەم پەیماننامەیەى پشتراست کردووەتەوە) دیسان جەخت لەسەر مافى چارەى خۆنووسین کراوەتەوە و نووسراوە: "هەموو گەلان مافى چارەى خۆنووسینیان هەیە و بە پشتبەستن بەم مافە، بەئازادانە بڕیار لە ستاتۆى سیاسیى خۆیان دەدەن...». لێرەدا وشەى (گەلان- Peoples) بە شێوەیەکى ڕەها absolute هاتووە و ڕێسایەکى قانوونیش هەیە دەڵێ: المطلق يجري على اطلاقه ما لم يرد ما يقيده...

 ئا لێرەدا، گرفتێک دێتە کایەوە، کێ گەلە و کێ گەل نییە؟ ئایا مەبەست لە «گەل» سەرجەم دانیشتووانى دەوڵەتێکە، بێ گوێدانە بنەچەى ئیتنى و ئایینى و نەتەوەیییان؟ یان هەر کۆمەڵەیەکى نەتەوەیى و ئیتنیى ناو ئەو دەوڵەتە، بە «گەل» حیساب دەکرێ؟ دیارە لێرەدا من ناچمە ناو ئەو وردەکارییەوە، چونکە بە نسبەت کورد ئەوە  لەمێژە بڕاوەتەوە و وەکو نەتەوەیەکى سەربەخۆ چاوى لێ کراوە و تەنانەت لە دەستوورى کاتیى 1958 و 1970ى  عێراقيشدا دان بەم هەقیقەتەدا نراوە. گرفتى دووەم ئەوەیە، گەلى کوردستان کە ئەو مافى چارەى خۆنووسینەى هەبێ لەناو دەوڵەتێکى سەربەخۆى خاوەن سیادەدا (واتە سیاقەکە، سیاقێکى ناکۆڵۆنیاڵییە) بەو مانایەى عێراق وەکو دەوڵەتێکى کۆڵۆنیالى پێناسە نەکراوە، باشە ئەو مافەى کورد تا کوێ بڕ دەکات؟

3-2-2: فۆرمەکانى پراکتیزەکردنى مافى چارەى خۆنووسین:

لێرەدا، وەکو دەبینین لە پراکتیکى نەتەوە یەکگرتووەکان و دەوڵەتاندا دوو ئاراستە هەن:

3-2-2-1: لە چوارچێوەى دەوڵەتى فرەنەتەوە و پێکهاتەدا، دەکرێ بە گوێرەى ڕێوشوێن (ترتیبات- arrangements)ێکى دەستوورى یان قانوونى، ڕێگە بە نەتەوە و پێکهاتەیەک یان پێکهاتەکان بدرێ، پراکتیزەى ئەو مافە بکەن، لە فۆرمى خۆسەرى و خۆبەڕێوەبەرى و ئۆتۆنۆمییەوە بگرە تا فیدراڵى و...هتد. نموونەى ئەمە لە دنیادا زۆرە و پەسندکراویشە، هەر بۆ نموونە: ئێستاى هەرێمى کوردستان، کۆمارى سربسکایا لە بۆسنیا و هێرزێگۆڤین کە لە 9/1/1992ەوە دامەزراوە، کەتەلۆنیاى ناو ئەسپانیا و... بەم پراکتیکەى مافى چارەى خۆنووسین دەڵێن: مافى چارەى خۆنووسینى ناوەکى یان ناوخۆیى Internal Self- determination و نیمچە ڕێککەوتنێکى نێودەوڵەتى لەبارەى ئەم ڕووەى مافى چارەى خۆنووسین هەیە، بەو پێیەى لەگەڵ مافە بنەڕەتییەکانى مرۆڤدا دێتەوە و پاشان بەگوێرەى دەستوور و قانوونى ناوخۆییى وڵاتان ڕێک دەخرێ و هیچ بەربەستێکى نێودەوڵەتیشى لەبەردەمدا نییە.

3-2-2-2: نەتەوەیەک، یان هەرێمێکى ناو دەوڵەتێکى فرەنەتەوە و پێکهاتە، لە دەوڵەتى فرەپێکهاتەى دایک [بە نسبەت کورد ئەم دایکە زڕدایکە، چونکە  عێراق خۆى دەوڵەتێکە هێشتا تەمەنى نەبووه‌تە 100 ساڵ و دەوڵەتێکى دەستکردى شڕ و شێواوە] جیا ببێتەوە و دەوڵەتى سەربەخۆى خۆى دابمەزرێنێ و ڕابگەیەنێ. ئەمەیان لە فیقهی قانوونیدا ناوزەد کراوە بە: مافى چارەى خۆنووسینى دەرەکى External Self-determination.

هەڵوێستى دەوڵەتان و UN لەم ڕواڵەتەى دوايیى مافى چارەى خۆنووسین، وەکیەک و (متسق- Homogeneous) نەبووە و نییە و بەپارێزە. لە کێس(حاڵەت)ێکەوە دەگۆڕێ بۆ کێسێکى دیکە. بەگشتى دەوڵەتان خۆ لەوە دەبوێرن، بەئاشکرا پشتەوانى لە جیابوونەوەى هەرێمێکى ناو دەوڵەتێکى دیکەى ئەندامى یوئێن بکەن. هۆیەکەى ڕوونە: زۆربەى هەرە زۆرى وڵاتان، فرەنەتەوە و پێکهاتەن و دەترسن ئەم پشتەوانییەیان بۆ هەرێمێک، سەربکێشێتە فەوزا و ناسەقامگیرى و ببێتە پێشینە و سەرى زۆر وڵات بگرێتەوە. هەر بۆ نموونە هەموو دەوڵەتانى ئەوروپاى ڕۆژئاوا، دانیان بە دەوڵەتى کۆسۆڤۆ ناوە، ئیسپانیا نەبێ. هۆیەکەى ئاشکرایە؛ چونکە لە ئیسپانیا هەرێمى باسک و کەتەلۆنیا هەن و ئەوانیش داواى جیابوونەوە دەکەن.

بەکورتى، لە قانوونى نێودەوڵەتیدا، ڕێسایەک نییە ڕێ لە جیابوونەوە بگرێ یان پشتگیریی بکات. جارى وا هەیە جیابوونەوەکە بەخۆشى و قەناعەتى هەردوو لا دەبێت وەک [جیابوونەوەى چیک و سلۆفاک لە 1993، جیابوونەوەى باشوورى سوودان لە باکوورى ئەو وڵاتە لە ڕێگەى وتووێژى ئاشتى و ڕێککەوتننامە 9/1/2005ى هەردوو لا بووە و پاشان بە ڕیفراندۆم ساغ کرايەوە لە 9/1/2011]، یان بە شەڕ و ناخۆشى [جیابوونەوەى بەنگلادیش لە پاکستان 1971].

ئەگەر جیابوونەوەکە بەناخۆشى و یەکتەرەفە بێت، تا دەوڵەتى دایک ددان بە دەوڵەتە تازە جیابووەکەدا نەنێ، وڵاتانى دیکە خۆیان لە ئیعتیرافپێکردنى دەپارێزن و ئیدى لە UN بە ئەندام وەرى ناگرن؛ بەڵام ئەگەر دەوڵەتى دایک ئیعتیرافى پێ بکات، ئەوا ئەو کۆسپە نامێنێ و دەوڵەتە تازەکە دێتە ڕێزى ئەندامانى دیکەى UNەوە. بۆ نموونە تا پاکستان لە 1974دا دانى بە بەنگلادیش نەنا، بەنگلادیش نەبووە ئەندامى UN. نموونەیەکى دیکە، کۆمارى سۆمال لاند لە 18ى ئایارى 1991ەوە یەکلایەنە جاڕى سەربەخۆییى خۆى داوە، بەڵام تاقە دەوڵەتێک چییە، ئیعترافى پێ نەکردووە. لە UNیش بگەڕێ، هەمان شت لە نموونەى کۆمارى باکوورى قوبرسى تورکى کە لە 15ى نۆڤه‌مبەرى 1983ەوە یەکتەرەفە جاڕى سەربەخۆییى داوە، بەڵام تا ئێستە جگە لە تورکیا دەوڵەتێکى دیکە ددانى پێدا نەناوە. هەروا ئەبخازیا و ئۆسیتاى خواروو، کە دوو هەرێمى جۆرجیان و لە نه‌وه‌دەکانى سەدەى ڕابردووەوە جاڕى سەربەخۆیییان داوە، بێ لە ڕووسیا و نیکاراگوا و فەنزویلا دەوڵەتێکى دیکە دانى پێدا نەناون.

نموونەى یۆگسلافیا جیاوازە. لەوێ كێسەکە بە جیابوونەوە دانەنرا، بەڵکە بە لەبەریەکهەڵوەشانەوەى کۆمارى یۆگۆسڵاڤیاى فیدراڵى دانرا. بێ لەوە، لە هەلومەرجێکى ئاڵۆزى پڕ شەڕوشۆڕ و توندوتیژى و تاوانى نێودەوڵەتى وەک تاوانەکانى جه‌نگ و جینۆساید و تاوانەکانى دژبە مرۆڤایەتى و پاکتاوى نەژادیدا بووە. هەر لەبەر ئەوە، بێ ڕەزامەندیى کۆمارى سربیا و کێوەرەش-مۆنتینگرۆ، دان بە کۆمارەکانى بۆسنە و هێرزێگۆڤین، کرواتیا، سلۆڤینیادا نرا و بە ئەندام لە UN وەرگیران، بەڵام ئەوەیش کەى بوو؟ دواى ئەوەى کە کۆمارى سربیا و کێوەرەش-مۆنتینگرۆ خۆى وەکو کۆمارێکى فیدراڵى ڕاگەیاند و دەستوورێکى نوێى پەسند کرد. پاشان مۆنتینگرۆیش لەو کۆمارە جیابووەوە و دەوڵەتى سەربەخۆى خۆى ڕاگەیاند. کەواتە هەڵوێستى دەوڵەتى دایک لە جیابوونەوەى بەشێکى وڵاتەکەى گرنگە. ئێستە تێ دەگەین، بۆ هەرێمى کوردستان دەیەوێ لەبارەى ڕیفراندۆم و جیابوونەوە، لەگەڵ بەغدا وتووێژ بکا.

4: هەڵوێستى دەوڵەتى دایک:

وەک گوتمان، هەڵویستى دەوڵەتى دایک گرنگە و لە مومارەسەى نێودەوڵەتیدا، وڵاتان بەگوێرەى میساقى نەتەوە یەکگرتووەکان، ڕێز لە پرەنسیپى سەروەرى (سیادە-Sovereign)ى دەوڵەتان و (یەکێتیى خاکى Integral territory وڵاتانى دیکە) دەگرن. لە نموونەى باشوورى سووداندا دەبینین لە ڕێگەى وتووێژ و بە ڕێککەوتن، سودان دانى بەو هەرێمەى لێى جیابووه‌تەوە نا، یان دەوڵەتى دایک بە ئەمرى واقیع (دیفاکتۆ) ڕازى بووە و لە کۆتادا سەرى هێناوەتە بەر. نموونەى بەنگلادیش و پاکستان، یان دەوڵەتى دایک بە جیابوونەوە و ڕاگەیاندنى سەربەخۆیى ڕازى نەبووە و جیابوونەوەکەى ڕەت کردووەتەوە. نموونەى کۆمارى سۆمال لاند و کۆسۆڤۆ و هی دیکە.

پرسیارێک دێتە پێشەوە:

لە بارێکدا، ئەگەر دەوڵەتێکى فرەنەتەوە و پێکهاتە، ڕێگەى مومارەسەى مافى چارەى خۆنووسینى  ناوەکیى هەرێمێکى ناو وڵاتەکەى خۆى نەدا و سیاسەتێکى جیاکارى و ستەم و زۆرى دەرهەق کردبن و بووبێتە مایەى سەرهەڵدانى شەڕوشۆڕ و ناسەقامگیرى و هەڕەشەکردن لە ئاشتى و تەناهى و پێشێلکردنى مافەکانى مرۆڤ و ئەنجامدانى تاوانى نێودەوڵەتى، ئەوا گەڕانەوە بۆ بەیەکەوەژیان و بەیەکەوەهەڵکردن مەحاڵ ببێ، بەکورتى سیستەمى دەوڵەت، سیستەمێکى ملهوڕ بێ و لەسەر بنەماى دیموکراتى و پلورالیزم و حوکمى قانوون و ڕێزگرتن لە ماف و ئازادییە بنەڕەتییەکانى مرۆڤ دانەمەزرابێ، ئه‌و كات چى؟

 بڕگەی 7ى پرەنسیپى ژمارە 5 لە "جاڕنامەى پرەنسیپەکانى قانوونى نێودەوڵەتیى پەیوەست بە پێوەندیى دۆستانە و هاریکاریى نێوان گەلان بەپێى پەیمانى نەتەوە یەکگرتووەکان-24/10/1970، دەبێ ئەوەیش لەبیر نەکەین، ئەوەیش جاڕنامەیە و جاڕنامەیش زێتر مۆرکێکى ڕاسپاردانەى پێوەیە"، دەراوێکى تێدایە بۆ ئەم بار و ڕەوشە، چۆن؟

 ئەو بڕگەیە دەڵێ: "هیچ ڕێوشوێنێ لە بڕگەکانى پێشوودا نییە کە مۆڵەتى کارێک بدا، یان هان و دنەى کارێک بدا کە یەکپارچەیى و یەکێتیى سیاسیى دەوڵەتێکى سەربەخۆى سەروەر، چ بەتەواوى چ بە پاژەکى تێک بدات، لە بارێکدا ئەو دەوڵەتە لە ڕەوتارى خۆیدا پابەند بێ بە پرەنسیپى وەکیەکیى گەلان لە مافەکان و مافى چارەى خۆنووسیندا کە لە سەرەوە ڕوون کراوەتەوە و ئیدى ئەو دەوڵەتە حکوومەتێکى هەبێ کە نوێنەرایەتیى گەلى هەرێمەکە بەگشتى بکا، بەبێ هیچ جیاوازیدانێک بە هۆى ڕەگەز یان باوەڕ یان ڕەنگى پێستەوە...".

لە بەڵگەنامەى دیکەیشدا جەخت لەسەر ئەم "مەرجە" کراوەتەوە. واتە مەرجى بوونى حکوومەتێک کە نوێنەرایەتیى هەموو دانیشتووانى وڵاتەکەى بکات بەبێ جیاوازى. بەو مانایەى کە ئەو حکوومەتە لە ڕێگەى هەڵبژاردنێکى ئازاد و بێگەردەوە هاتبێتە سەرکار و ڕێز لە مافە بنەڕەتییەکانى مرۆڤ بگرێ و بە گوێرەى دەستوور و قانوون حوکمڕانى بکات. ئەى ئەگەر ئەو مەرجە نەهاتبووە دى، بەگوێرەى "مفهوم المخالفة" ئەو گەلە مافى ئەوەى دەبێ، ڕێى خۆى بگرێ؟

دادگەى باڵاى کەنەدا، لە وەڵامدانەوەى پرسیارەکانى حکوومەتى کەنەدا، کە داخوا "جیابوونەوەى هەرێمى کیوبیک بەپێى دەستوورى کەنەدا و قانوونى نێودەوڵەتى، ڕەوایە یان نا؟"، پەناى بۆ ئەم بڕگەیەى لەسەرێ ئاماژەى بۆ کرا، بردووە و ئەو هەقە بە هەر هەرێمێک دەدا کە لە چوارچێوەى دەوڵەتێکى فرەنەتەوە و پێکهاتەدا، ئەگەر ڕێگەى مومارەسەى مافى چارەى خۆنووسینى ناوخۆییى لێ بگیرێ، پەنا بۆ جیابوونەوە ببات لە ڕێگەیەکى دیموکراتییانەوە؛ بەڵام ئایا ئەو وەڵامە، بۆ وڵاتانى دیکە "ملزم"ە و کارى پێ دەکەن؟

نموونەى کۆسۆڤۆ

کۆسۆڤۆ بەناخۆشى و یەکته‌رەفە جیابووەوە و دەوڵەتى سەربەخۆى خۆى ڕاگەیاند. ئەم جیابوونەوەیە بە پشتبەستن بەم پرەنسیپەى سەرێ بووە. پەرلەمانى کۆسۆڤۆ، لەسەر داواى سەرۆکوەزیرانى کۆسۆڤۆ، لە کۆبوونەوەیەکى نائاساییی په‌رلەماندا بەناچارى لە (17ى شوباتى 2008)دا یەکلایه‌نه‌ بڕیارى جیابوونەوەى لە "کۆمارى سربیا"دا. شایانى گوتنە کۆسۆڤۆ لە ئەیلوولى 1991دا، ڕیفراندۆمێکى ساز کردبوو و بە زۆرینەى هەرە زۆر، دەنگى بۆ سەربەخۆیى دابوو. بەڵام سربیا دانى پێدا نەنا و دواى ئەوە، تاوان و کوشتوبڕێکى زۆر لە کۆسۆڤۆ کرا. تا ئیستا (106) دەوڵەت ئیعتیرافیان بە کۆسۆڤۆ کردووە، لێ چونکە سربیا و ڕووسیا و چین و... ڕێگرن، لە UN بە ئەندام وەرنەگیراوە. واتە لە بارى نموونەى وەک کۆسۆڤۆ، کۆمەڵگەى نێودەوڵەتى بەسەر دوو بەرەدا دابەش بووە. بەرە زۆرەکە هاوسۆزە و بە ئیحتیمالى زۆرەوە، ڕۆژێک دێت لەمپەرەکانى بەردەم کۆسۆڤۆ لا دەچن، بەڵام دەبێ ئەوەیش بڵێین کە ئێستا مامەڵە لەگەڵ کۆسۆڤۆدا دەکرێ و تەنانەت "پاسپۆرت"ى تایبەت بە خۆیان هەیە. بوڵگرادیش نوێنەرایەتییەکى لە بریشتیناى پایتەختى کۆسۆفۆ کردۆتەوە و بریشتینایش نوێنەرایەتیى لە بوڵگراد هەیە. کەواتە مەسەلەکە، مەسەلەى کاتە؟

تا چەند ئەو ڕاگەیاندنى سەربەخۆیییەى کۆسۆڤۆ بەگوێرەى قانوونى نێودەوڵەتى، ڕەوایە؟ سربیا چاوى لەوە بوو کە پشتەوانى بکرێ و کۆمەڵگەى نێودەوڵەتى، ئەو جاڕدانى سەربەخۆیییە ڕەت بکەنەوە و بە ناقانوونیى بزانن. ئەوە بوو لە ئوکتۆبەرى 2008دا، داواى "راى ڕاوێژکارى" لە دادگەى دادى نێودەوڵەتى کرد و دادگەیش لە ڕاى خۆیدا لە 22ى تەمووزى 2010دا گوتى: "جاڕدانى سەربەخۆیى لە 17ى شوباتى 2008دا، قانوونى نێودەوڵەتیى گشتى پێشێل نەکردووە، چونکە قانوونى نێودەوڵەتى، شتێکى تێدا نییە جاڕدانى سەربەخۆیى یاساخ بکا."^(٣) ڕاستییه‌كه‌ی، ئەم ڕایە ڕاوێژکارییە، بۆ ئێمەیش گرنگییەکى زۆرى هەیە.

ماویەتی