 |
ئاسۆ كه‌ريم، نووسەر، وەرگێڕ و پەرلەمانتارى خولى سێى پەرلەمانى کوردستان (٢٠٠٩-٢٠١٣)
هه‌ولێر، 12ى كانوونى يه‌كه‌م، 2018
- پێوه‌نديى نێوان "ئه‌مريكا" و "كوردى ڕۆژاڤا"
ئه‌گه‌ر بمانه‌وێ له‌باره‌ى ئه‌م پێوه‌ندييه، له دواى هاتنه‌سه‌ركارى دۆناڵد ترامپ (20ى 1ى2017 ) بنووسين، ده‌بێ پێشوه‌خته هه‌ندێ پرسيار له خۆمان بكه‌ين و به‌رچاومان ڕوون بێ. ئه‌مريكا وه‌ك ده‌وڵه‌تى هه‌ره‌زڵ و نمره يه‌كى دنيا، چۆن له خۆى ده‌گا به‌گشتى؟ ئه‌وجار چۆن ته‌ماشاى ڕۆژهه‌ڵاتى ناوه‌ڕاست، سوورياى ئێسته، دواڕۆژ و كوردى ڕۆژاڤا له چوارچێوه‌ى سووريادا ده‌كا؟ پرسيار ئه‌وه‌يه: ئايا ئه‌مريكا سياسه‌تێكى تايبه‌ت به سوورياى هه‌بووه و هه‌يه، وه‌ك له عێراقدا پێش 2003 هه‌يبووه و له ئه‌نجامدا "سه‌ددام"ى پێ ڕووخێندرا و شيعه‌كان و ئێران لێى سوودمه‌ند بوون، يان ئه‌گه‌ر سياسه‌تێكى واشى هه‌بێ به هه‌مان ئه‌نجامى عێراق ڕازى ده‌بێ، يان ده‌يه‌وێ له ڕێگه‌ى بوون له‌سه‌ر ئه‌رزى واقع له ڕۆژاڤا- باكوورى سووريا و، له ڕێگه‌ى به‌گه‌ڕخستنه‌وه‌ى دانوستانه‌كانى "جنێڤ"ه‌وه، چالاكانه بێته‌وه مه‌يدان و هه‌موو گۆڕه‌پانه‌كه بۆ ڕووسيا و ئه‌كته‌ره هه‌رێمايه‌تييه‌كان جێ نه‌هێڵێ؟
دياره ئاسان نييه سه‌ره‌ده‌رى له ڕوئيا و سياسه‌تى ئه‌مريكا له سووريا ده‌ربكرێ و ڕۆژانه گوێمان له هه‌واڵ و زانياريى جوداجودا ده‌بێ و نازانرێ ئه‌مريكا تا كه‌ى و بۆچى له‌وێ ده‌مێنێته‌وه و پشت به كێ ده‌به‌ستێ و چۆن پارسه‌نگ له نێوان سياسه‌ته‌كانيدا ڕاده‌گرێ. (١)
ده‌بينين توركياى ئه‌ندامى ناتۆ، ئێران و ڕووسيا گومانيان له بوون و ڕۆڵى ئه‌مريكى له ڕۆژاڤا- باكوورى سووريادا هه‌يه. به‌م دواييیه، ڕۆژنامه‌ى يه‌نى شه‌فه‌ق-ى توركيا (كه به زمانى عه‌ره‌بى ده‌رده‌چێ و نزيكه له حزبى حوكمڕان (AKP) له توركيا) جگه له ئه‌مريكا، ناوى ئيسڕائيل و سعووديا و ئيماراتى عه‌ره‌بيیش ده‌هێنێ كه گوايا پلانێكيان بۆ پێكهێنانى قه‌واره‌يه‌كى كوردى له ڕۆژاڤا- باكوورى سووريادا هه‌يه.
له كاتێكدا خه‌ريكه نفووزى داعش له ڕۆژهه‌ڵاتى ڕوبارى فوراتدا كه‌م ده‌بێته‌وه، دواى نه‌مانى داعش چى؟ ئه‌گه‌ر مايه‌وه، ئه‌مريكا چیى له كوردى ڕۆژاڤا ده‌وێ و، له به‌رانبه‌ردا چ بۆ كورد ده‌كا؟ وه‌ك ده‌زانرێ ئێستاكه چه‌ندين فڕۆكه‌خانه و بنكه و پێگه‌ى سه‌ربازى و، زێتر له 2000 سه‌ربازێكى ئه‌مريكى به ناوى Operation Inherent Resolve به‌بێ هيچ ڕێگه‌پێدانێكى نێوده‌وڵه‌تى، يان له‌سه‌ر داواى حكوومه‌تى سووريا، له‌وێ هه‌ن؛ ئه‌مه سه‌ربارى بوونى سه‌ربازی بريتانى و فه‌ڕه‌نسى له هه‌مان ناوچه‌دا، به‌ڵام به ڕێژه و ژماره‌يه‌كى كه‌متر.(٢)
ئه‌گه‌ر ئه‌و ده‌سته‌واژه‌يه‌ى ترامپ America First، بكه‌ينه پێوه‌رى پێوه‌ندييه‌كان، ئه‌وا ڕه‌نگه هه‌ندێ لايه‌ن و جووڵه‌ى سياسيى كاربگێڕيى ترامپمان له ناوچه‌ى ڕۆژهه‌ڵاتى ناوه‌ڕاستدا له‌باره‌ى ئه‌كته‌ره‌كان، به‌رژه‌وه‌نده‌كان، ده‌رفه‌ته پێكناكۆكه‌كان و ئالينگارييه‌كانى به‌رده‌م سياسه‌تى ئه‌و ئيداره‌يه، كه‌مێك بۆ ڕوون ببێته‌وه.
- كوردى ڕۆژاڤا
كوردى ئه‌وێش، وه‌ك كوردى پارچه‌كانى ديكه، له ناوه‌خۆيدا يه‌كگرتوو و ته‌با و تفاق نييه. له‌وێ يه‌ك داموده‌زگه‌ى دانپێدانراوى به‌ڕێوه‌بردن و سياسى نييه كه پێش خه‌ڵكى ديكه، كوردى ڕۆژاڤا خۆيان، به حزبه‌كان و خه‌ڵكه‌وه، هه‌موويان ڕێزى لێ بگرن و به‌رفه‌رمانى بن. ڕاسته ئيداره‌يه‌كى خۆجێ له ڕۆژاڤا- باكوورى سووريادا هه‌يه، لێ ئه‌و ئيداره‌يه‌ى كه هه‌يه داموده‌زگه‌يه‌كى ئاڵۆز و تێكچڕژاوه، له بارى تاقيكردنه‌وه‌دايه و ڕه‌نگه نموونه‌ى جه‌ڕبێندراوى له دنيادا كه‌م بێ، يان هه‌ر نه‌بێ. كه‌واته ديسان ده‌بێ سنوورى پرسياره‌كه ته‌سكتر بكه‌ينه‌وه: به‌دياريكراوى مه‌به‌ست ناوچه‌ى باكوور و ڕۆژهه‌ڵاتى ڕوبارى فوراته كه به‌كرده‌وه به‌ده‌ست حزبى يه‌كێتيى ديموكراتى (PYD) و دۆسته‌كانى و هێزه‌كانى سوورياى ديموكرات (هه‌سه‌ده- SDF)وه‌‌يه كه شه‌ڕڤانه‌كانى PYD و YPG بڕبڕه‌ى پشتى SDF پێك ده‌هێنن؟ كه‌واته پێوه‌ندييه‌كه، هه‌موو ڕۆژاڤاى كوردستان و هه‌موو حزبه سياسييه‌كانى كوردى ڕۆژاڤا ناگرێته‌وه. به‌ڵام ئه‌گه‌ر واقعييانه به‌رى خۆمان بده‌ينه ئه‌و بابه‌ته و سه‌يرى ئه‌و فاكته‌رانه بكه‌ين، ده‌بێ هه‌ڵوه‌سته‌يه‌ك بكه‌ين: 1- فاكته‌رى خاك (له سه‌رووى 28%ى ته‌واوى خاكى سووريايه) و، 2- فاكته‌رى دانيشتووان (ده‌وروبه‌رى پێنج مليۆن كه‌س له ناوچه‌ى ناوبراودا ده‌ژين) و، 3- فاكته‌رى خۆبه‌ڕێوه‌بردن و ئاسايش، ئاخر جۆرێ له ئيداره‌ى زاتى (كه هه‌ندێكيان له ڕێگه‌ى هه‌ڵبژاردن هاتوونه‌ته ئاراوه و هه‌ندێكيشيان دانراون) هه‌يه و تا ڕادده‌يه‌ك هه‌ندێ خزمه‌تگوزارى پێشكه‌ش ده‌كا و، ئاسايشى ناوچه‌كه ده‌پارێزێ و، 4- فاكته‌رى سه‌رچاوه‌گه‌لێكى سروشتى و داهاتى گاز و نه‌وت (بڕيكى زۆر نه‌وت و گاز له جزيره و دێرزوردا هه‌يه) و، 5- فاكته‌رى بوونى هێزيكى سازدراو و شه‌ڕديته‌ى به‌كار (هه‌سه‌ده ده‌ڵێ ده‌وروبه‌رى 50000 چه‌كدارى هه‌يه و، به قسه‌ى جه‌نه‌راڵ "جۆزيف دانفۆرد"يش بێ، كه بۆ واشنتۆن پۆست قسه‌ى كردووه، تا ئێستا نزيكه‌ى 20%ى ئه‌و هێزه‌يان مه‌شق پێ كردووه كه 35 تا 40 هه‌زار كه‌سه؛ ئه‌وه بێ له تێچووى دارايى و پێدانى چه‌كوچۆڵ و كۆمه‌ككردن به ڕۆژاڤا) وه‌ك چه‌ند هۆكارێكى گرنگ، له هاوكێشه‌كاندا حيسابێكيان بۆ ده‌كرێ. واته هه‌م ئه‌مريكا، هه‌م ڕووسيا و ته‌نانه‌ت موعاره‌زه و ڕژێمى سووريایش حيسابێكيان له‌سه‌ر ده‌كه‌ن. به‌ڵگه‌یش، جه‌ختكردنه‌وه‌ى ڕووسيايه كه ده‌بێ كورد له دانوستاندنه‌كان و دياريكردنى پاشه‌ڕۆژى سووريادا، به‌شدارييان پێ بكرێ. ئه‌مه له كاتێكدا ئه‌نه‌كه‌سه وه‌ك هێزێكى سياسيى كوردى له دانوستانه‌كاندا به‌شدارى ده‌كا؛ واته لێره‌دا مه‌به‌ستى ڕووسيا، نوێنه‌رانى ئيداره‌ى زاتيى ئه‌و ناوچانه‌يه كه ئێستا له بن كۆنترۆڵى "هه‌سه‌ده"دان.
به هه‌ر حاڵ، ئه‌م ئيداره زاتييه، يان تۆ بڵێ ئه‌كته‌ره ناده‌وڵه‌تييه (Non-State actor) كه وه‌ك ديفاكتۆيه‌ك هه‌يه و تا ئێستا به‌پێوه ماوه، چۆن له خۆى ده‌گا و، به‌دياريكراوى چیى ده‌وێ و، چ چاوه‌ڕوانييه‌كى له ئه‌مريكا هه‌يه، ئه‌و ده‌توانێ، بێ له شه‌ڕى داعش، چ بۆ ئه‌مريكا بكا به‌پێى خاڵى ژماره (1)؟
- ئه‌و پێوه‌ندييه چ قاڵب و بنه‌مايه‌كى یاسایى-ديپلۆماتیى هه‌يه؟
ئايا ئه‌و پێوه‌ندييه هيچ بنه‌مايه‌كى یاساییى هه‌يه؟ وه‌ك له سه‌رێ ئاماژه‌م بۆ كرد، بوونى سه‌ربازيى ئه‌مريكا له‌وێ به‌پێى بڕيارێكى نێوده‌وڵه‌تى نه‌بووه، به ڕه‌زامه‌نديى حكوومه‌تى ئه‌سه‌ديش نييه؛ ڕه‌نگه سه‌رچاوه‌كه‌ى يان شه‌رعيیه‌تێكى له به‌ره‌نگاربوونه‌وه‌ى تيرۆريزم كه خه‌ته‌رێكى نيوده‌وڵه‌تييه وه‌رگرتبێ و تا ڕادده‌يه‌كى زۆريش كۆده‌نگييه‌كى نێوده‌وڵه‌تى له‌سه‌ر به‌ره‌نگاربوونه‌وه‌ى داعش هه‌بووه. ئه‌ى دواى كه‌مبوونه‌وه‌ى ئه‌و خه‌ته‌ره چى؟ چ شتێكى په‌نهان هه‌يه، يان هيچ ڕه‌هه‌ندێكى سياسيى نزيك و مامناوه‌ندمه‌ودا هه‌يه له مانه‌وه‌ى ئه‌مريكا له ناوچه‌كه‌دا؟ گريمان ته‌نيا پێوه‌ندييه‌كه ڕه‌هه‌ندێكى سه‌ربازیى هه‌يه و له ساى داعش و بۆ به‌ره‌نگاربوونه‌وه‌ى داعش بووه، يان بۆ هێنانه‌دیى سه‌قامگيرى و هاوكاريكردنى ته‌قه‌ڵاكانى UNه، بۆ دۆزينه‌وه‌ى چاره‌سه‌رێكى سياسى بۆ كێشه‌كانى سووريا، وه‌ك جه‌نه‌راڵ جۆزيف دانفۆرد له‌م ڕۆژانه‌ى به‌رێ به واشنتۆن پۆستى ڕاگه‌ياند! ئايا هيچ ڕێككه‌وتنێكى نووسراو له نێوان ئه‌نجومه‌نى سه‌ربازيى "هه‌سه‌ده" و هێزه‌كانى هاوپه‌يماناندا به سه‌ركردايه‌تیى ئه‌مريكا، بۆ ئه‌م مه‌به‌سته هه‌يه كه ئه‌و پێوه‌ندييه ته‌نزيم بكا و ئيليتيزامات و مافه‌كانى هه‌ر دوو لا، ماوه‌ى ڕێككه‌وتنه‌كه و ئامانجه‌كانى ئه‌و پێوه‌ندييه‌ى تێدا ڕوون كرابێته‌وه، يان نه‌خێر ته‌نيا ته‌نسيقێكى مه‌يدانى و عه‌مه‌لياتى و كاته‌كييه، وه‌ك جيمس جێفرى له‌م چه‌ند ڕۆژه‌ى ڕابردوودا له ئانكارا گوتى؟ وه‌ڵامى ئه‌م پرسيارانه ئاسان نييه. چونكه ئه‌وه‌ى له‌سه‌ر ئه‌رز ده‌گوزه‌رێ شتێكه و، ئاخاوتنه ناته‌با و لێكجياوازه‌كانى ئه‌م به‌رپرسى سه‌ربازى و ئه‌و به‌رپرسى سياسى و مه‌يدانيى ئه‌مريكى شتێكى ديكه‌يه و جۆرێ له ته‌مومژى هێناوه‌ته ئارا كه سه‌رلێده‌ركردنيان زه‌حمه‌ته و له هه‌مان كاتدا تا ئێستا هه‌ڵسه‌نگاندنێكى تێروته‌سه‌لى ئه‌و بابه‌ته‌مان له لايه‌ن به‌رپرس و كاربه‌ده‌ستانى ئيداره‌ى زاتيى ڕۆژاڤا- باكوورى سووريا نه‌ديوه و نه‌خوێندووه‌ته‌وه. به‌تايبه‌تى وه‌ك دياره، به‌شێكى به‌رچاوى كاديره سياسى و سه‌ربازييه‌كانى "په‌يه‌ده و يه‌په‌گه" په‌روه‌رده‌كراوى ده‌ستى "په‌كه‌كه"ن كه له ماوه‌ى 40 ساڵى ته‌مه‌نى خۆيدا، ئه‌مريكاى هاوپه‌يمانى توركياى به دوژمنى خۆى زانيوه؛ له‌گه‌ڵ ئه‌وه‌یشدا په‌يتا په‌يتا كاربه‌ده‌ستانى ئه‌مريكا سه‌ردانى ڕۆژاڤا- باكوورى سووريا ده‌كه‌ن و له‌گه‌ڵ ئه‌و به‌رپرسانه‌دا كۆ ده‌بنه‌وه.
- ئاراسته‌ى ئه‌و پێوه‌ندييه به‌ره‌و كوێيه؟
وه‌ك له‌به‌رچاوه، ئه‌و پێوه‌ندييه‌ى "ئه‌مريكا و ئيداره‌ى زاتيى ڕۆژاڤا- باكوورى سووريا"، له ناوچه‌يه‌كى پڕكێشمه‌كێش و ململانێ و پێوه‌نديى گرژى نێوده‌وڵه‌تى و هه‌رێمايه‌تيدا، چۆن ئيداره ده‌درێ؟ سوكانه‌كه‌ى به‌ده‌ست كێوه‌يه؟ به‌و مانايه‌ى به كام ئاراسته‌دا ده‌ڕوا؛ ئايا به‌ره‌و دامه‌زرانى ناوچه‌يه‌كى دژه‌فڕين (No Fly Zone) ده‌ڕوا وه‌ك هه‌رێمى كوردستانى نێوان 1991- 2003 كه تا ڕووخانى سه‌ددام به‌پارێزراوى مايه‌وه، يان هه‌نووكه‌يیيه و ته‌نيا و ته‌نيا په‌يوه‌سته به جه‌نگى داعشه‌وه كه له ڕووى گيانييه‌وه زۆر كه‌م له‌سه‌ر ئه‌مريكا كه‌وتووه و كه‌متر له 10 سه‌ربازى له‌وێ كوژراوه و قوربانييه زۆره‌كه خه‌ڵكى خۆجێ، به‌تايبه‌تى كورد داويه؟ به‌كورتى تا چه‌ند ئه‌و ئيداره زاتييه، له‌نێو ئه‌و حه‌مكه ململانێ و به‌رژه‌وه‌نده پێكناكۆكه‌دا، بوارێكى بۆ مانۆر و سياسه‌تى سه‌ربه‌خۆ له‌ده‌ست ماوه‌ته‌وه، چ به بوونى ئه‌مريكا له‌وێ، چ له بارى كشانه‌وه‌دا؟
- كێشه‌كانى نيمچه‌ئيداره‌ى ڕۆژاڤا چين؟
له دووتوێى سايه‌ديكردنى ڕه‌وشى ڕۆژاڤادا، ده‌رده‌كه‌وێ كه ئه‌و ئيداره‌يه ڕووبه‌ڕووى كۆمه‌ڵێ ته‌حه‌دديياتى جددى بووه‌ته‌وه:
- گرفت له‌گه‌ڵ نيزامى سووريادا: سووريا، سه‌ربارى كێشه و قه‌يرانه‌كانى، ده‌وڵه‌تێكى ئه‌ندامى نه‌ته‌وه يه‌كگرتووه‌كانه و، سنوورێكى نێوده‌وڵه‌تيى دياريكراوى هه‌يه. پێمان خۆش بێ يان نا، ناوچه‌ى جوگرافيى ئيداره‌ى زاتیى ڕۆژاڤا- باكوورى سووريایش به‌شێكه له قه‌ڵه‌مڕه‌وى ئه‌و وڵاته. ڕاسته له دواى هه‌راى 2011وه، هێزه‌كانى نيزامى سووريا له هه‌ندێ ناوچه‌ى كوردنشينى سه‌ر سنووره‌كان كشانه‌وه و له هه‌ندێ ناوچه‌یشدا دواى پێكدادانێكى كه‌م ناچارى پاشه‌كشه كران و به‌كرده‌وه ناوچه‌كان له كۆتايیى 2011دا كه‌وتنه ده‌ست "په‌يه‌ده"وه و له 12ى 1ى 2014دا كانتۆنى جزيره و له 27ى كانوونى دووه‌مدا كانتۆنى كۆبانێ و له 29ى هه‌مان مانگدا كانتۆنى عه‌فرينى ڕاگه‌ياند. له بارى سياسيیشه‌وه ئه‌و حزبه، به‌م يان به‌و شێوه‌يه، خۆى وه‌ك ته‌ره‌فێكى سێيه‌م له نێوان ته‌ره‌فى يه‌كه‌م (واته نيزام) و ته‌ره‌فى دووه‌م (واته موعاره‌زه به هه‌موو باڵه قه‌ومه‌چیى عروبه‌وى و ئيسلامه‌ويى ڕاديكاڵ و ميانڕۆوه‌وه!) نمايش كردووه. به‌ڵام به‌كرده‌وه له پاڵ خۆقايمكردندا، زێتر به‌ره‌نگارى داعش بۆته‌وه و خۆى له نيزامى سووريا نه‌گه‌ياندووه، هه‌ندێ نموونه و حاڵه‌تى كه‌مى پێكدادان نه‌بێ. ئه‌مه‌یش تا ڕادده‌يه‌ك هه‌م به قازانجى نيزامى ئه‌سه‌د بووه كه تواناكانى خۆى بۆ به‌ره‌نگاربوونه‌وه‌ى موعاره‌زه ته‌رخان بكا و هه‌م به قازانجى كورد بووه كه ناوچه‌كانى نه‌بنه مه‌يدانى ته‌ڕاتێنى هێزه‌كانى موعاره‌زه و پێكدادانى نێوان ئۆپۆزيسيۆن و نيزام يان پێكدادانى نێوان لايه‌نه‌كانى ئۆپۆزيسيۆن خۆيان. به‌ڵام وه‌ك ده‌بينرێ، وڵاتان، به‌تايبه‌تى توركيا و ڕووسيا و ئێران، جه‌خت له‌سه‌ر يه‌كپارچه‌يیى خاكى سووريا ده‌كه‌نه‌وه و له هه‌وڵى تاكلايه‌نه‌ى ئه‌مريكا له باكوورى سووريا نيگه‌رانن. پرسيار ئه‌وه‌يه كه، تا چه‌ند ئه‌گه‌رى دانوستاندن له‌گه‌ڵ نيزامى ئه‌سه‌ددا هه‌يه، كه به‌گوێره‌ى "ترتيبات"ێكى دياريكراوى نامه‌ركه‌زييه‌ت، چاره‌سه‌رێك بۆ كێشه‌ى كورد و ئایينده‌ى ناوچه‌كانى ژێر ده‌سه‌ڵاتى ئيداره‌ى زاتى بێنێته گۆڕێ؟ به‌تايبه‌تى وه‌ك گوتم ئه‌و ئيداره زاتييه به‌شێك نه‌بووه له ئۆپۆزيسيۆن و، دووه‌م شه‌ڕى نيزامى نه‌كردووه و، سێيه‌م باس له ڕووخانى ئه‌سه‌د و شتى له‌م بابه‌ته‌ى نه‌كردووه و جه‌ختى له‌سه‌ر يه‌كپارچه‌يیى خاك و سه‌روه‌ریى سووريا كردووه‌ته‌وه و "په‌يه‌ده"یش نكوڵیى له بوونى جۆرێ له هامشۆ نه‌كردووه. وه‌ك ده‌زانرێ به‌ر له چه‌ند مانگێك هامشۆ له نێوان نوێنه‌رانى ئيداره‌ى زاتى و نيزامدا هه‌بووه، به‌ڵام وێده‌چێ له جێيه‌كدا ڕاوه‌ستابێ و، پێم وايه زێتر نيزام ده‌يه‌وێ كات به‌ده‌ست بێنێ و ئه‌و پرسه، ئه‌گه‌ر بۆى بچێته سه‌ر، دواى ده‌رپه‌ڕاندنى موعاره‌زه له ئيدلب، بێنێته‌وه گۆڕێ. ئايا تا سه‌ر نيزامى ئه‌سه‌د، چاو له‌وه ده‌پۆشێت، ئه‌و حه‌مكه بيره نه‌وت و گاز و سه‌رچاوه‌ى ئاوه له بنده‌ستى "هه‌سه‌ده" بێ و جۆرێكى ديكه‌ى ئيداره و داموده‌زگه و سيسته‌م دابمه‌زرێنێ؟ وه‌ك ده‌زانرێ، هێشتا له هه‌ندێ ناوچه‌ى وه‌ك قامشلۆ، حه‌سه‌كه و هى ديكه‌یشدا، جۆرێ له دووانه‌يیى ئيدارى و دامه‌زراوه‌يى هه‌يه كه وه‌كوو "سينگولكه"كه‌ى مه‌لاى مه‌شوور وان له‌ناو ماڵى ئه‌و ئيداره زاتييه‌دا. به‌ڵام به هزر و مه‌زه‌نده‌ى خۆم، وێناچێ پێوه‌نديى نيزام و "په‌يه‌ده" به‌ته‌واوى بڕابێ و گه‌يشتبێته خاڵى نه‌گه‌ڕانه‌وه و، ئه‌م مه‌سه‌له‌يه به‌ر حوكمى هه‌لومه‌رجه ناوخۆيى و هه‌رێمايه‌تى و نێوده‌وڵه‌تييه‌كان و په‌ره‌سه‌ندنه مه‌يدانييه‌كانه. به‌ڵام وه‌كوو گرفتێك ده‌مێنێته‌وه.
- گرفت له‌گه‌ڵ وجوودى ميليشياى ئێرانى له سووريادا: وه‌ك ده‌زانرێ ئێران پلان و نه‌خشه‌ى خۆى له ناوچه‌كه‌دا هه‌يه. بوونى ئه‌و هه‌موو ميليشيا شيعييه ئێرانى و ئه‌فغانى و پاكستانى و عێراقى و لوبنانييه له سووريادا، له حزبوڵڵاوه بگره تا نوجه‌با و فاتميون و زه‌ينه‌بيون و نيرۆى قودسى سوپاى پاسدارانى ئينقيلابى ئيسلامى، ڕه‌زامه‌نديى حكوومه‌ته‌كه‌ى ئه‌سه‌ديان له‌سه‌ره و ڕۆڵێكى گرنگيان له به‌ره‌نگاربوونه‌وه‌ى موعاره‌زه و داعش و هێشتنه‌وه‌ى ئه‌سه‌د و گرتنه‌وه‌ى ناوچه‌كاندا گێڕاوه. ئه‌و ميليشيایانه، به‌ته‌واوى ژماره‌يان نازانرێ، به‌ڵام بوونێكى به‌رچاويان هه‌يه و له يه‌ك كاتدا خزمه‌ت به ئامانج و مه‌به‌سته‌كانى ئێران له ناوچه‌كه‌دا ده‌كه‌ن: ديفاعكردن له نيزامى ئه‌سه‌د و مانه‌وه له سووريا وه‌ك پێگه‌يه‌كى گرنگى قووڵايیى ستراتیژیی ئێرانى و خاڵى به‌ستنه‌وه‌ى تاران- به‌غدا- ديمه‌شق- بێروت، گۆڕينى ديموگرافيى هه‌ندێ شار و ناوچه، ڕاهێنان و پڕچه‌ككردنى هه‌ندێ هێزى لۆكاڵ به ناوى "القوات الشعبيه" به‌تايبه‌تى له‌ناو عه‌له‌وى و كه‌مينه‌كاندا، گوشارخستنه سه‌ر نه‌ياره‌كان و شه‌ڕكردن دوور له تاران. بێ مه‌رامه‌ت نييه كه جارێكيان خامنه‌يى گوتوويه: ئه‌گه‌ر شه‌ڕى داعش له سووريا و عێراقدا نه‌كه‌ين، ده‌بێ له كوچه و كۆڵانه‌كانى تاراندا ئه‌و شه‌ڕه بكه‌ين. نه‌ك هه‌ر ئه‌وه، به‌ڵكه به‌پێى هه‌ندێ سه‌رچاوه، ئێران له 2012وه (16) مليار دۆلارى له نيزامى ئه‌سه‌د و ميليشيا شيعييه‌كانى سه‌ر به خۆى خه‌رج كردووه.(٣)
لێ هه‌م ئيسڕائيل و هه‌م ئه‌مريكا و هه‌م وڵاتانى كه‌نداويش له‌و بوون و نفووزه‌ى ئێران له سووريا و نه‌خشه و پلانه‌كانى له ناوچه‌كه‌دا سه‌غڵه‌تن و به خه‌ته‌رى ده‌زانن؛ ئه‌وه له كاتێكدا ئه‌مريكا خۆى، بوونێكى له باكوورى سووريادا هه‌يه و ده‌يه‌وێ له سنوورى نێوان سووريا- عێراقه‌وه، پێش به نفووزى ئێران بگرێ. هه‌روا قسه له‌وه‌یش ده‌كرێ كه عه‌ره‌بستان و ئيمارات هه‌م له ڕێگه‌ى پاره‌وپووڵ و هه‌م له ڕێگه‌ى ڕايه‌ڵكه‌ى خێڵه‌كييه‌وه، به‌تايبه‌تى له‌گه‌ڵ عه‌شيره‌تى شه‌ممه‌ردا، خه‌ريكى دامه‌زراندنى ميليشياگه‌لێكن له ناوچه‌كه‌دا؛ ئايا له‌م نێوه‌دا ئه‌گه‌رى ڕووبه‌ڕووبوونه‌وه‌ى ڕۆژاڤا- باكوورى سووريا له‌گه‌ڵ ئێراندا ناهێننه پێشه‌وه؟ به‌و مانايه‌ى له برى ئه‌مريكا و سعووديا و ئيمارات، شه‌ڕڤانان هه‌وڵى ڕێگرتن له‌و ميليشيا شيعانه، واته ئێران بدا؟
- گرفت له‌گه‌ڵ بوون و ڕۆڵى ڕووسيا له سووريا و ناوچه‌كه‌دا كه له كۆتايیى 2015وه كاراتر بووه و به هۆى ئه‌و ده‌ستێوه‌ردانه‌ی ئه‌سه‌د توانى بمێنيته‌وه. وه‌ك ده‌زانرێ ئێستاكه سووريا بووه‌ته سه‌ره‌ڕمى هاتنه‌ناوه‌وه‌ى ڕووسيا بۆ ناوچه‌كه. ڕووسيا له ڕۆڵ و بوونى ئه‌مريكا له باكوورى سووريادا دڕدۆنگ و به‌گومانه. چه‌ند جارێكه دووپاتى ده‌كاته‌وه كه ئه‌مريكا ده‌يه‌وێ يارى به كارتى كورد له باكوورى سووريادا بكا و ده‌يه‌وێ داموده‌زگه‌ى هاوته‌ريب كه زيانيان بۆ سه‌ر يه‌كێتى و سياده‌ى خاكى سووريا هه‌يه، دابمه‌زرێنێ.(٤)
پرسيار ئه‌وه‌يه: ئه‌گه‌ر سه‌رده‌مى جه‌نگى سارد له نێوان كه‌مپى ئه‌مريكا و كه‌مپى سۆڤيه‌تدا تا 1990، ڕێگر بووبێ له به‌ديهاتنى به‌شێكى خه‌ونه‌كانى كورد له نيشتمانه‌كه‌يدا، وه‌ده‌ركه‌وتنه‌وه‌ى سه‌ره‌تاكانى جه‌نگێكى نوێى سارد له نێوان ئه‌مريكا- ڕووسيا و چيندا، تا چه‌ند ڕێگره له به‌رده‌م مافه‌كانماندا، له‌م پارچه‌يه‌ى كوردستاندا بێ يان له‌وه‌ى ديكه‌دا؟ ئايا ده‌كرێ جۆرێ له به‌لانس له نێوان "ئه‌مريكا و ڕووسيادا"، به‌تايبه‌تى له سووريادا ڕابگيرێ؟ يان ئه‌وه‌تا دواى داگيركردنى عه‌فرين له لايه‌ن توركيا و له سه‌ودايه‌كى نێوان مۆسكۆ- ئانكارادا، ئيداره‌ى زاتيى ڕۆژاڤا- باكوورى سووريا ده‌ستى له ڕووسيا شوشتووه و به‌ناچارى كه‌وتووه‌ته به‌ره‌ى ئه‌مريكاوه. له‌م هاوكێشه‌يه‌دا كورد چه‌ندى زه‌ره‌ر و چه‌ندى قازانجه؟
- گرفت له‌گه‌ڵ توركياى ئه‌ردۆغاندا: ئێستاكه ناوچه‌يه‌كى خاكى سووريا له جه‌رابلووسه‌وه تا باب، به ئيدلب و "عه‌فرين"يشه‌وه، چ ڕاسته‌وخۆ، چ ناڕاسته‌وخۆ له ڕێگه‌ى ئۆپۆزيسيۆنى سوورياوه، له‌ژێر ده‌ستى توركيادان. له حه‌لوفه‌سلى كێشه‌ى سووريا و هاوكێشه هه‌رێمايه‌تى و نێوده‌وڵه‌تييه‌كاندا، توركيا وه‌ستايانه ياریى پێ ده‌كا. بێ له‌وه، توركيا به‌رده‌وام هه‌ڕه‌شه له كوردى ڕۆژاڤا ده‌كا و به هه‌ڕه‌شه‌ى بۆ سه‌ر ئاسايشى نيشتمانیى خۆى ده‌زانێ و "په‌يه‌ده و يه‌په‌گه" به درێژكراوه‌ى "په‌كه‌كه" ده‌زانێ و هه‌رگيز نايه‌وێ ئيداره‌يه‌كى زاتيى ددانپێدانراو له‌سه‌ر سنوورى وڵاته‌كه‌ى وه‌ك حكوومه‌تى هه‌رێمى كوردستان، ببينێ. ئه‌وه، بێ له‌وه‌ى توركيا هه‌وڵ ده‌دا له ڕێگه‌ى خوێندن و خزمه‌تگوزاريى ته‌ندروستى و كاروبارى ئايينيیشه‌وه، ڕه‌گى خۆى له‌و ناوچانه‌دا دابكوتێ و تا بۆى بكرێ، پێكهاته‌ى ديموگرافييان تێدا بگۆڕێ، به‌تايبه‌تى له ناوچه‌ى عه‌فريندا.(٥)
پرسيار ئه‌وه‌يه: ئايا توركيا، په‌لامارى ڕۆژهه‌ڵاتى ڕووبارى فورات ده‌دا؟ ئه‌گه‌ر په‌لامارى دا، هه‌ڵويستى ئه‌مريكا چ ده‌بێ؟ ئه‌وه له كاتێكدا، ئه‌مڕۆ (12ى كانوونى يه‌كه‌م) ئه‌ردۆغان هه‌ڕه‌شه‌ى په‌لاماردانى ڕۆژهه‌ڵاتى فورات ده‌كا له چه‌ند ڕۆژى داهاتوودا.(٦)
- گرفت له‌گه‌ڵ حكوومه‌تى عێراقدا كه سنوورێكى درێژى (زێتر له 600 كيلۆمه‌تر) له‌گه‌ڵ سووريادا هه‌يه و هێزه‌كانى حه‌شدى شه‌عبى (شيعه) له‌سه‌ر سنوورى سووريا- عێراقدان. وه‌ك ده‌زانرێ به‌شێكى ئه‌و هێزانه سه‌روكارێكى نزيكيان به سوپاى پاسدارانى ئێرانه‌وه هه‌يه. ئايا ئه‌و هێزانه له ئایينده‌دا، به فيتى ئێران كێشه و گرفت بۆ ناوچه‌كانى بنده‌ستى "هه‌سه‌ده" دروست ناكه‌ن؟ به‌تايبه‌تى له ناوچه‌ى سنجاره‌وه كه شوێنێكى ستراتيژیى هه‌يه و به‌شێكه له عێراق؟
- گرفت له‌گه‌ڵ حكوومه‌تى هه‌رێمى كوردستاندا. به هه‌ر حاڵ، پێوه‌نديى نێوان هه‌ر دوو لا ئاسايى نييه. به‌ڵام ئه‌گه‌رى لێكتێگه‌يشتن له هه‌ندێ ڕووه‌وه به دوور نازانم.
- گرفت له‌گه‌ڵ پێكهاته‌كانى ديكه‌ى غه‌يره‌كورددا له ڕۆژاڤا- باكوورى سووريا: واته له‌گه‌ڵ عه‌ره‌ب، توركمان، كلدان-سريان، چه‌ركه‌س، ئه‌رمه‌ن و هتد. نه‌خاسمه له‌گه‌ڵ عه‌ره‌بدا كه له هه‌ندێ ناوچه‌ى وه‌ك "گرێ سپى" و "منبج" و "حه‌سه‌كه" و شوێنى ديكه‌دا، ڕێژه‌ى عه‌ره‌ب، ئه‌گه‌ر به سه‌هو نه‌چووبم، زۆرتر نه‌بێ له كورد كه‌متر نييه. تا چه‌ند ئه‌و فره‌پێكهاته‌يه، هۆكارى كزى و لاوازييه بۆ ئيداره‌كه، يان هۆكارێكى به‌هێزه؟ به‌تايبه‌تى ڕه‌نگه ئه‌م پێكهاته هه‌مه‌چه‌شنه‌يه، هه‌م له لايه‌ن توركيا و هه‌م له لايه‌ن سوورياوه، بۆ نانه‌وه‌ى ئاژاوه و ناسه‌قامگيرى به‌كار بهێندرێ... هه‌رچه‌نده "په‌يه‌ده" له ڕێگه‌ى داهێنانى هه‌ندێ شێوه‌ى به‌ڕێوه‌بردن و مافه‌كانى ئافره‌ت و جه‌ختكردنه‌وه له‌سه‌ر به‌يه‌كه‌وه‌هه‌ڵكردنى ئايينى و ئيتنى و...، خۆگۆڕين و خۆگونجاندن و به‌شداریپێكردنيان له‌ناو هه‌سه‌ده و ئاسايش و ده‌زگه‌كاندا، تا ڕادده‌يه‌ك ڕێگه‌ى له‌و نه‌خشه و پلانه گرتووه... لێره‌دا، وه‌ك ديققه‌ت ده‌درێ سێ جۆر له عه‌ره‌ب له‌و ناوچانه‌دا هه‌ن: 1- عه‌ره‌بى ئه‌سڵى و خۆجێ كه له دێرزه‌مانه‌وه له‌و شوێنانه نيشته‌جێن، 2) عه‌ره‌بى هاورده له چوارچێوه‌ى ته‌عريب و سياسه‌تى پشتێنه‌ى عه‌ره‌بيدا، 3- ئه‌و عه‌ره‌بانه‌ى كه له ناوچه‌كانى ديكه‌وه دواى 2011وه ڕوويان له ناوچه كوردنشينه‌كان كردووه و تا واى لێ هاتووه ڕێژه‌ى عه‌ره‌ب بچێته سه‌ر و، پێكهاته‌ى ديموگرافيى هه‌ندێ ناوچه بێته گۆڕين؛ ئه‌وه له كاتێكدا كه خه‌ڵكێكى زۆرى كورد له‌به‌ر هۆى جوداجودا، يان ئه‌وه‌تا ڕوويان له كوردستانى باشوور كردووه يان توركيا و ئه‌وروپا.
هه‌رچه‌ند به گوشارى ئه‌مريكا، پێكهاته‌ى "هه‌سه‌ده" ورده ورده ده‌گۆڕێ و ئێستا به قسان زێتر له 50%ى ئه‌و هێزه له خه‌ڵكى غه‌يرى كورد، به‌تايبه‌تى عه‌ره‌ب، پێك دێ و به قسه‌ى كاربه‌ده‌ستێكى ئه‌مريكى كه زوو زوو سه‌ر له‌و ناوچانه ده‌دا و ده‌ڵێ: ئه‌گه‌ر له خه‌ڵكى ڕه‌ققه، ته‌به‌قه و منبج بپرسيت، ده‌ته‌وێ بچيته‌وه بن كۆنترۆڵى نيزامى ئه‌سه‌د يان له بن كۆنترۆڵى هه‌سه‌ده (SDF)دا بمێنيته‌وه، وه‌ڵام ئه‌وه‌يه كه "ده‌مانه‌وێ له ساى SDFدا بمێنينه‌وه."(٧)
ته‌حه‌ددييه‌كه ئه‌وه‌يه: چۆن مامه‌ڵه له ته‌ك ئه‌و باره تايبه‌ته‌دا ده‌كرێ؟
- گرفت له‌گه‌ڵ لايهنه سياسييه كوردييه‌كاندا، به‌تايبه‌تى حزبه‌كانى ناو ئه‌نه‌كه‌سه. وه‌ك ده‌زانرێ و به قسه‌ى هه‌ندێ شاره‌زا زێتر له 60 حزب و كۆمه‌ڵه و بزاڤى سياسى، كوردى و عه‌ره‌بى و كريستيانى و هیديكه له باكوورى سووريادا هه‌ن. به‌ڵام ده‌كرێ ئاماژه بۆ چوار كۆمه‌ڵه و هه‌ڤاڵبه‌نديى سه‌ره‌كى بكرێ: 1) ته‌ڤده‌م (TEVDEM)؛ واته په‌يه‌ده و هه‌ڤاڵبه‌ندييه‌كانى كه شه‌ش حزب و لايه‌ن ده‌بن و حوكمڕانیى ناوچه‌كه ده‌كه‌ن، 2) "هه‌ڤاڵبه‌ندييا نيشتمانى يا كوردى ل سووريێ" كه له پێنج حزب پێك دێ و تا ڕادده‌يه‌ك وه‌ك خه‌تى سێيه‌م له نێوان ته‌ڤده‌م و ئه‌نه‌كه‌سه‌دا خۆى ده‌نوێنێ، به‌ڵام ددان به ئيداره‌ى زاتيدا ده‌نێ و له هه‌مان كاتدا ڕه‌خنه‌ى لێ ده‌گرێ، 3) "ئه‌نجومه‌نا نيشتمانى يا كورد" (ئه‌نه‌كه‌سه) كه چه‌ند حزبێكى له‌مێژينه و به‌نفووزى له‌خۆ گرتووه [به‌گوێره‌ى سايتى ئه‌نه‌كه‌سه، چوارده حزب و كۆڕ و كۆمه‌ڵى تێدا ئه‌ندامه]، ئه‌وه سه‌ربارى له‌شكرى ڕۆژ كه پێشمه‌رگه‌ى ڕۆژاڤان و له به‌ره‌نگاربوونه‌وه‌ى داعشدا له كوردستانى باشوور ڕۆڵێكى گرنگيان گێڕا و ڕێگه‌يان پێ نادرێ بچنه‌وه ڕۆژاڤا، 4) گردبوونه‌وه‌ى چه‌پ و ديموكراته‌كانى كورد ل سووريا (شه‌ش حزب و گرۆن) كه هه‌ندێ گرۆ و حزبى بچووكى له‌خۆ گرتووه. به‌كورتى، جومگه سه‌ره‌كييه‌كانى ئيداره‌ى زاتى به‌ده‌ست "په‌يه‌ده"وه‌ن. هه‌رچى "هه‌ڤاڵبه‌ندييا نيشتمانى يا كوردى ل سووريێ" و گردبوونه‌وه‌ى ديموكرات و چه‌په‌كانى كوردن له سووريا، ئه‌گه‌ر له‌م جومگه يان له‌وێهێ به‌شدارييه‌كيشيان پێ كرابێ، زۆر سه‌ره‌كى نييه و ناوه ناوه له گوتار و خيتابه‌كانياندا ده‌رده‌كه‌وێ كه نيگه‌رانن، به‌ڵام خۆبه‌ڕێوه‌بردن به ده‌سكه‌وت ده‌زانن. هه‌رچى ئه‌نه‌كه‌سه‌يه، ئه‌وا ددان به‌و ئيداره‌يه‌دا نانێ و ديد و تێڕوانينێكى جوداى هه‌يه و ڕكابه‌رى سه‌ره‌كيى "په‌يه‌ده" و هه‌ڤاڵبه‌ندييه‌كانى ئه‌و حزبه‌يه. له‌م سه‌رينه‌یشه‌وه، هه‌م شاڵاوێكى توندى ڕاگه‌ياندن له نێوانياندا هه‌يه و هه‌م جاروبار، ئاسايشى سه‌ر به ئيداره‌ى زاتى، سه‌ركرده و كادير و ئه‌ندامه چالاكه‌كانيان ده‌گرێ و تا ئێستا نه‌توانراوه، ئه‌و دوو به‌ره‌يه ناته‌باييیه‌كانيان به‌لاوه بنێن و له‌سه‌ر به‌رنامه‌ى لانى كه‌م ڕێك بكه‌ون. گرفتێكى ديكه‌ى حزبه‌كان له ڕۆژاڤادا، ئه‌و هه‌موو لێكجيابوونه‌وه و كه‌رتبوونه‌يه كه له ماوه‌ى ڕابردوودا، هه‌ر له شه‌سته‌كانى سه‌ده‌ى ڕابردووه‌وه، ڕوويان داوه و ڕوو ده‌ده‌ن؛ تا واى لێ هاتووه حزبێك نه‌ماوه وه‌ك ده‌ڵێن "ئينشيقاق- ئينشيعاب"ى تێدا ڕوو نه‌دابێ؛ سه‌ربارى ئه‌وه‌یش، هه‌ندێكيان زێتر حزبى لۆكاڵن به ماناى وشه و له شوێنێكدا بوونيان هه‌يه، له ناوچه و جێگه‌يه‌كى ديكه‌دا نا.
پرسيار ئه‌وه‌يه: ئايا هيچ ئاسۆيه‌ك بۆ لێتگه‌يشتنێكى كوردى- كوردى له ڕۆژاڤادا هه‌يه كه هه‌موو تواناكان يه‌ك بخرێنه‌وه؟
- گرفت له‌گه‌ڵ په‌كه‌كه و كێشه‌ى كورد له توركيادا. به‌و پێيه‌ى په‌يه‌ده به لانى كه‌مه‌وه وه‌ك خۆيان ده‌ڵێن، له بارى ئايديۆلۆژييه‌وه، په‌يوه‌سته به ديد و تێڕوانينه‌كانى ئۆجالانه‌وه، ئه‌وا ئه‌م تێڕوانينه، هه‌م كێشه‌ى بۆ دروست كردوون له‌گه‌ڵ توركيا و هه‌م له‌گه‌ڵ حزب و لايهنه سياسييه‌كانى ديكه‌ى ڕۆژاڤادا، كه تۆمه‌تى تۆتاليتاریى ده‌ده‌نه پاڵ، هه‌م له ئاستى نێوده‌وڵه‌تيیش، به ئه‌مريكایشه‌وه، كه داخوا پێوه‌نديى په‌يه‌ده و په‌كه‌كه له چ ئاستێكدايه؛ داخوا پێوه‌ندييه‌كه به‌س ئايديۆلۆژى و سياسييه يان ڕايه‌ڵكه‌ى ڕێكخراوه‌يیشى هه‌یه... هه‌رچه‌ند ئه‌مريكا ده‌زانێ كه چ پێوه‌ندييه‌كى ئايديۆلۆژى و سياسى له نێوان "په‌يه‌ده" و "په‌كه‌كه"دا هه‌يه، به‌ڵام تا ئێستا جه‌خت ده‌كاته‌وه كه په‌يه‌ده له په‌كه‌كه جياوازه و تيرۆريست نييه. ئه‌م جياوازيدانانه له نێوان په‌كه‌كه و په‌يه‌دا، هيچ ئيعتوبارێكى هه‌يه له ڕووى شه‌رعيیه‌تپێدان بە (په‌يه‌ده)ه‌وه؟ به‌ڵام وه‌ك له سه‌رێ ئاماژه‌م پێ دا، په‌كه‌كه 40 ساڵه كادير و ئه‌ندامه‌كانى خۆى به دوژمنايه‌تیى ئه‌مريكا، ته‌ڵقين ده‌دا؛ ئايا ئه‌مريكا كه تا ئێستا "يه‌په‌گه"ى به هێزێكى ڕێكخراو و كاراى جه‌نگى داعش زانيوه و هاوكاریى له‌گه‌ڵدا كردووه، تا سه‌ر متمانه و به‌قاى پێ ده‌كا كه وه‌كوو هێزێكى نزيك له خۆى، نه‌ك Proxy، بمێنيته‌وه و ئايا هه‌وڵى دروستكردنى هێزى ديكه نادا؟
پرسيار ئه‌وه‌يه: له‌م سۆنگه‌يه‌وه، ئه‌رێ كورده‌كانى ڕۆژاڤا كه‌نگێ به‌ته‌واوى وزه و تواناكانى خۆيان، به‌ته‌نیا بۆ پارچه‌كه‌ى خۆيان ته‌رخان ده‌كه‌ن؟
- كێشه‌ى عه‌فرين وه‌ك ناوچه‌يه‌كى داگيركراوى زۆرينه كوردنشين، چۆن و به چ ڕێوشوێنێك وه‌رده‌گيرێته‌وه و چۆن پێكهاته ديموگرافييه‌كه‌ى ده‌پارێزرێ و خه‌ڵكه ده‌ربه‌ده‌ره‌كه‌ى ده‌گه‌ڕێنه‌وه شوێنى خۆيان و ئه‌و خه‌ڵكه ئۆپۆزيسيۆنه‌ى له ناوچه‌كانى ديكه‌ى سوورياوه هێنراونه‌ته ئه‌وێ و نيشته‌جێ كراون، ده‌چنه‌وه سه‌ر ماڵ و حاڵى خۆيان و پێش به گۆڕينى ديموگرافى له‌وێ ده‌گيرێ.
ئه‌م پرسه كه پرسى خاك و داگيركارييه، ده‌توانێ كورد له ڕۆژاڤا بكاته‌وه يه‌ك؟
- كێشه و گرفت له‌گه‌ڵ لايه‌نه‌كانى موعاره‌زه‌ى سووريدا به په‌رگير و "ميانه‌ڕۆ"وه‌وه. به‌شێكى به‌رچاوى ئه‌و ئۆپۆزيسيۆنه، په‌يه‌ده به چڵكاوخۆرى نيزام ناو ده‌به‌ن و به‌م دوايیيه‌یش، سيفه‌تى "تيرۆريست" و "جياخواز"ى ده‌ده‌نه پاڵ... ئه‌و كێشه و گرفته، ته‌نيا سياسى نييه، به‌ڵكه سه‌ربازيیشه، به‌تايبه‌تى له ناوچه‌ى شه‌هبا و منبج و، ناوه ناوه پێكدادان له نێوان هێزه‌كانى "درع الفرات- قه‌ڵغانى فورات" و هێزه‌كانى "هه‌سه‌ده"دا ڕوو ده‌دا و ته‌نانه‌ت جاروبار هه‌ڕه‌شه‌ى په‌لامارى ڕۆژهه‌ڵاتى فوراتيش ده‌ده‌ن؛ ئه‌وه بێ له ڕوووبه‌ڕووبوونه‌وه‌ى هێزه‌كانى سه‌ر به "غص الزيتون- چڵه زه‌يتوون" له ناوچه‌كانى عه‌فريندا.
له كه‌س شاراوه نييه كه موعاره‌زه‌ى سوورى، ڕوئيايه‌كى ڕوونى بۆ دواڕۆژى سووريا و مافه‌كانى كورد و "لامه‌ركه‌زييه‌ت" پێ نييه و له هه‌ندێ ڕووه‌وه جياوازييه‌كى ئه‌وتۆيان له‌گه‌ڵ ئه‌سه‌ددا نييه، به‌تايبه‌تى كه ڕۆحێكى قه‌ومه‌چيى عروبه‌وى و ئيسلامه‌وى هێژموونى به‌سه‌ر موعاره‌زه‌دا به‌گشتى هه‌يه.
پرسيار ئه‌وه‌يه: به بوونى موعاره‌زه‌يه‌كى له‌م بابه‌ته، تا چه‌ند ده‌كرێ ده‌ستوورێك بنووسرێته‌وه، لانى كه‌مى مافه‌كانى كورد و كه‌مينه‌كانى تێدا بچه‌سپێندرێ؟
- كێشه‌ى ئاواره‌كانى كوردى ڕۆژاڤا (چ ئه‌وانه‌ى له توركيان و چ ئه‌وانه‌ى له كوردستانى باشووردان) و گه‌ڕانه‌وه و چوونه‌وه سه‌ر ماڵ و حاڵى خۆيان. ئه‌و كێشه و گرفته، تا چه‌ند ڕاكردن بووه له‌ده‌ست توندوتيژى و شه‌ڕ و هه‌راى سوورى و، چه‌ندى له‌به‌ر ڕه‌وشى ناله‌بارى گوزه‌ران و بژێو و، چه‌ندى له‌به‌ر ناته‌بايیى ناوماڵى كورد بووه له ڕۆژاڤا و، چه‌ندى له‌به‌ر یاساى ديفاعى زاتى بووه (به‌زۆر كردنه‌سه‌رباز و چه‌كپێهه‌ڵگرتن).
ره‌نگه ڕێككه‌وتنى سياسى له نێوان حزبه سياسييه‌كاندا، ڕێگه بۆ ئه‌و گه‌ڕانه‌وه‌يه خۆش بكا.
- كێشه و گرفته ئيدارى و داراييیه‌كانى ڕۆژاڤا. وه‌ك ده‌رده‌كه‌وێ هێشتا بارى ئيداريى ناوچه‌كانى بنده‌ستى ئيداره‌ى زاتى، سه‌قامگيريى كۆتاييیان به‌خۆوه نه‌گرتووه و له حاڵه‌تى تاقيكردنه‌وه و گۆڕاندان. به‌كورتى ئه‌و ئيداره‌يه له سه‌ر سێ ئاستدا ڕێك خراوه: ئاستى يه‌كه‌م/ ئۆرگانه‌كانى ئه‌نجومه‌نى به‌ڕێوه‌بردن (يه‌كه‌كان پێك هاتوون له "اقاليم و مقاطعات و مناطق"- بۆ نموونه "اقليم الجزيره" پێك هاتووه له "مقاطعة الحسكة" و "مقاطعة قامشلو" كه به‌يه‌كه‌وه 6 "منطقة" و 12 ناحيه‌يان هه‌يه). ئاستى دووه‌م/ شاره‌وانييه‌كانى گه‌ل؛ بۆ نموونه هه‌رێمى جزيره (45) شاره‌وانیى تێدايه و ئه‌و شاره‌وانييانه، له ڕێگه‌ى ئه‌نجومه‌نى خۆجێى هه‌ڵبژێردراوه‌وه به‌ڕێوه ده‌بردرێن و له‌گه‌ڵ كۆمۆنه‌كاندا هه‌هه‌مانگيیان هه‌يه. ئاستى سێيه‌م/ كۆمۆنه‌كان كه له‌سه‌ر ئاستى گه‌ڕه‌ك و گوند پێك هاتوون. گومانى تێدا نييه جۆرێ له تێكچڕژاوى هه‌يه له نێوان ئه‌و ئاستانه‌دا و بارگرانييه‌كى دارايیشيان هه‌يه، به‌ڵام لايه‌نى باش ئه‌وه‌يه كه جۆرێكه له به‌شداريپێكردنى خه‌ڵك له بنكه‌وه.
له بارى ئابوورى و دارايییشه‌وه، داهاته‌كانى ئيداره‌ى زاتى بريتين له: فرۆشتنى نه‌وت و گاز (جا له ناوخۆ بێ يان به حكوومه‌تى سووريا يان به قاچاخ به‌ملا و ئه‌ولا)، باجى ناوخۆ، ڕسووماتى گومرك له ده‌روازه سنوورييه‌كاندا، داهاتى خزمه‌تگوزارييه‌كان، ئه‌و كۆمه‌كه‌ى له‌ملا و ئه‌ولاوه پێيان ده‌كرێ، كۆمه‌كى ناوخۆ (جا چ به زۆر بێ يان به خوايشت و ئاره‌زوو).
به‌ڵام به‌گشتى وه‌ك تێبينى ده‌كرێ، شه‌فافيیه‌ت له داهاته‌كان و خه‌رجييه‌كاندا نييه؛ ئه‌وه بێ له گرفت و كێشه‌ى ئاوه‌دانكردنه‌وه و هه‌ستانه‌وه‌سه‌رپێ و بووژانه‌وه‌ى ناوچه‌كه...(٨)
- كێشه‌ى گه‌نده‌ڵى و خراپ به‌كارهێنانى هێز و ده‌سه‌ڵات و... سه‌ره‌تاكانى ئه‌و خراپ به‌كارهێنانه ده‌ركه‌وتوون؛ له ئيحتيكارى بازرگانى، له ڕاستكردنه‌وه‌ى خانووبه‌ره و كۆمپانيا و زوو ده‌وڵه‌مه‌ندبوونى هه‌ندێ كه‌سدا خۆى ده‌نوێنێ، وه‌ك له‌و ديمانه‌يه‌دا بۆم ده‌ركه‌وت كه له زانكۆى ئه‌مريكيدا، له 1 و 2ى ئه‌م مانگه‌دا سه‌باره‌ت به ڕۆژاڤا- باكوورى سووريا به‌ڕێوه چوو و نزيكه‌ى (30) نووسه‌ر و ئه‌كاديمى و ڕۆژنامه‌نووس و لێكۆڵه‌رى تێدا ئاماده بوون كه خودان بير و ڕاى سياسيى پێكجودا بوون و زۆرينه‌يان كوردى ڕۆژاڤا بوون و له نزيكه‌وه گوێم لێيان ڕاگرت.
- گرفت و كێشه‌ى داعش و گرووپى توندڕه‌وى ديكه: هێشتا خه‌ته‌رى داعش ماوه و جه‌نگ له‌گه‌ڵ ئه‌و گرووپه‌دا، درێژه‌ى هه‌يه و تا ئێستا خوێن و وزه و توانايه‌كى زۆر له‌به‌ر ڕۆژاڤا ده‌ڕوا و له‌گه‌ڵيدا بارگرانيى ئينسانى و ماددى و دارايى بۆ سه‌ر ئه‌و ئيداره‌يه زۆرتر ده‌بێ. ڕه‌نگه خاڵێكى ديكه‌ى سه‌رنجڕاكيش ئه‌وه بێ كه "ته‌جنيدكردن" (سه‌ربازگیری)ى لاوان چ له‌ناو ئاسايش و چ له‌ناو "هه‌سه‌ده"دا و پێدانى مووچه‌يه‌ك كه بۆ ئێستاى سووريا له نه‌بوونى باشتره، خولياى كاركردن و به‌رهه‌مهێنان ده‌كوژێ و ورده ورده كۆمه‌ڵگه‌يه‌كى به‌رخۆر و عه‌سكه‌رتارى بێنێته كايه‌وه. ئه‌مه ئه‌گه‌ر ئێستایش، له‌به‌ر داعش و وه‌زعى ناوچه‌كه، به ڕۆژاڤا- باكوورى سوورياوه ديار نه‌بێ، له ئایينده‌دا ئاسان نابێ ئه‌و خه‌ڵكه به‌سه‌ربازبووانه بگه‌ڕێندرێنه‌وه سه‌ر بارى ژيانى هاكه‌زايى و به‌رهه‌مهێنان و كار و كه‌سابه‌ته‌وه.
- چ ده‌رفه‌تێك له به‌رده‌م ئه‌و نيمچه‌ئيداره‌يه‌دا هه‌يه بۆ مانه‌وه، به‌رده‌وامبوون و پێشكه‌وتن:
- سه‌رچاوه‌ى ئاوى و نه‌وت و گاز و چۆنێتیی به‌كارهێنان و مامه‌ڵه‌پێكردنيان.
- جه‌نگى داعش و ته‌وزيفكردنى. ڕاسته جه‌نگى داعش زۆر كه‌وتووه له‌سه‌ر كوردانى ڕۆژاڤا، به‌ڵام هاريكاريشيان بووه كه پێگه‌يان له ناوخۆى سووريا، له ناوچه‌كه‌دا، له ئاستى نێوده‌وڵه‌تيدا به‌هێز ببێ و حيسابێكيان بۆ بكرێ. پێده‌چێ داعش له‌ناو نه‌چێ و له‌سه‌ر سنوورى نێوان عێراق- سووريادا بمێنێته‌وه.
- ئاسۆى ناوماڵى كوردى ڕۆژاڤا وه‌ك ده‌رفه‌ت: يه‌كخستنى ناوماڵى كورد هه‌م ته‌حه‌ددييه و هه‌م ده‌رفه‌ت؛ به‌و مانايه‌ى ته‌بايى و تفاق، ئاسۆيه‌كى ديكه له به‌رده‌م مافه‌كانى كورددا ده‌كاته‌وه و باشتر ده‌توانێ ڕووبه‌ڕووى ئاسته‌نگه‌كان ببێته‌وه.
- خۆڕێكخستنه‌وه و ئيداره‌دانى شه‌رعى له ڕێگه‌ى سندووقه‌كانى ده‌نگدان و چاودێريى هاوپه‌يماناندا.
- سوودوه‌رگرتن له ناكۆكييه جيوپۆلیتيكييه‌كان و ئه‌جێندا جياوازه‌كان، چ له‌سه‌ر ئاستى هه‌رێمايه‌تى و چ له‌سه‌ر ئاستى نێوده‌وڵه‌تيدا.
- سوودوه‌رگرتن له‌و دانوستاندنانه‌ى كه چ له‌ژێر چه‌ترى هه‌رێمايه‌تى به‌ڕێوه ده‌چن، يان چه‌ترى نێوده‌وڵه‌تى، بۆ نووسينه‌وه‌ى ده‌ستوورێكى نوێ و به‌ڕێوه‌بردنى هه‌ڵبژاردنێكى گشتى له سووريا. ئه‌مه له كاتێكدا، كه هه‌م ڕووسيا و هه‌م ئێسته ئه‌مريكایش، باس له پێويستيى به‌شداريى كورد له‌و دانوستاندنانه و نووسينه‌وه‌ى ده‌ستووردا ده‌كه‌ن.
- مانه‌وه‌ى ئه‌مريكا له سووريا: وێده‌چێ ئه‌مريكا وه‌ك ترامپ ده‌ڵێ، په‌له‌يان نه‌بێ له چوونه‌ده‌ره‌وه له سووريا. ئه‌مه‌یش ده‌رفه‌تێكى بۆ كورد كردووه‌ته‌وه كه كه‌مێ له خۆى ئه‌مين بێ و بپرژێته سه‌ر گرفته‌كانى ديكه‌ى... نموونه، دروستكردنى خاڵه‌كانى چاودێرى له‌سه‌ر سنوورى سووريا- توركيا له "كۆبانێ و گرێ سپى و سه‌رى كانيێ". هه‌رچه‌ند وه‌زيرى به‌رگريى توركيا له ديمانه‌ى جيمس جيفرى، نوێنه‌رى حكوومه‌تى ئه‌مريكا و تايبه‌ت به سووريا، داواى لابردن و هه‌ڵگرتنى ئه‌و پۆست و پێگانه‌ى ئه‌مريكا له‌و سنوورانه ده‌كا.
پرسيارى ديكه ئه‌وه‌يه كه ئايا ئه‌مريكا، چاوى له‌وه‌يه، كوردى ڕۆژاڤا يان "هه‌سه‌ده" وه‌كوو هێزێكى به‌وه‌كاله‌ت به‌كار بهێنێ بۆ ڕێگه‌گرتن له نفووزى ئێران يان كه‌مكردنه‌وه‌ى ئه‌و نفووزه له مه‌يدانى سووريدا وه‌ك هه‌ندێ له ڕاوێژكاره‌كانى ترامپ ده‌يانه‌وێ... چونكه وه‌ك ده‌زانرێ به 2000 سه‌ربازى ئه‌مريكى ڕووبه‌ڕووبوونه‌وه‌ى ميليشياكانى شيعه له سووريادا ناكرێ.
- سوودوه‌رگرتن له هه‌رێمى كوردستان، له‌سه‌ر بنه‌ماى به‌رژه‌وه‌نديى ئابووريى هاوبه‌ش.
سەرچاوەکان:
1- https://www.cfr.org/event/northern-syria-united-states-turkey-and-kurds
4- https://arabic.sputniknews.com/world/201812021037149448
5- https://ahvalnews.com/ar/ -
6- https://www.yenisafak.com/ar/news/3412525
7- https://www.cfr.org/event/northern-syria-united-states-turkey-and-kurds
٨- سه‌رچاوه: حول المركزية واللامركزية في سورية: بين النظرية والتطبيق، اعداد: مجموعة الباحثين، مركز عمران للدراسات الاستراتيجية، 2018، ص 203- 230
Latest from ئاسۆ کەریم
- عهبدولمههدى له بهرانبهر خۆپيشاندانهكاندا خۆى ڕاده‌گرێ يان ده‌ست لهكار دهكێشێتهوه؟
- يه‌كێتيى ئهوروپى له سهپاندنى سزا به‌سه‌ر توركيادا، تا كوێ بڕ ده‌كا؟
- فهرمانى 237ى عادل عهبدولمههدى
- دهنگنهدانى كوردان به بن عهلى يهلدرم!
- پاش ههڵبژاردنى ٣١ى ئادار، ململانێكان توندتر ده‌بن
- له‌باره‌ى داعشه‌وه
- گۆڕينهوهى داگيركهرێ به داگيركهرێكى ديكه، زهرهره بهدهوڵهتبوونى پێ به پێ چارهسهره!
- ناوچه‌ى ئارام بۆ كێ؟
- شه‌ڕى ئيدلب و ئهگهرهكان
- پێنووس: بۆچی پێویستە هەڵبژاردنی پەرلەمانی کوردستان لە کاتی خۆیدا (٣٠-٩-٢٠١٨) بەڕێوە بچێت؟