ئاسۆ كه‌ريم، نووسەر، وەرگێڕ و پەرلەمانتارى خولى سێى پەرلەمانى کوردستان (٢٠٠٩-٢٠١٣)^*

كوردستان به‌سه‌ر چوار ده‌وڵه‌تدا دابه‌ش بووه‌. پێوه‌نديى هه‌ر به‌شێكى كوردستان به‌ ده‌وڵه‌تى داگيركه‌ر، پێوه‌ندييه‌كه‌ له‌سه‌ر بنه‌ماى ملپێدانه‌واندن (Subordination)  و دادۆشين دامه‌زراوه‌. مه‌ودا و ئاقارى ئه‌و خۆبه‌سه‌رداسه‌پاندنه‌، له‌ وڵاتێكه‌وه‌ بۆ وڵاتيكى ديكه‌ جودايه‌. توركياى ئه‌ردۆغان، هه‌ر به‌وه‌ ناوه‌ستێ به‌زۆر كوردى ناو توركيا، به‌رزه‌فت بكا، به‌ڵكه‌ به‌رده‌وام هه‌ڕه‌شه‌ له‌ كوردانى ڕۆژاڤا (كوردستانى بن سووريا) ده‌كا كه‌ ئۆپه‌راسيۆنيان ده‌كاته‌ سه‌ر و لێ ناگه‌ڕێ له‌سه‌ر سنوورى وڵاته‌كه‌يدا، خۆبه‌ڕێوه‌به‌رييه‌كى كورد دابمه‌زرێ. ئه‌م كێشه‌يه‌، له‌ دواى بڕياره‌كه‌ى 19ى دێسه‌مبه‌رى دۆناڵد ترامپ به‌ كشانه‌وه‌ى هێزه‌كانى له‌ باكوورى سووريا، زه‌قتر بۆته‌وه‌.

• كوردستان؛ وڵاتێكى له‌مێژينه‌ى داگيركراو

1-1: به‌شێكى مێژووى مرۆڤايه‌تى، مێژووى شه‌ڕوشۆڕ و جه‌نگ و داگيركارى بووه‌.  جه‌نگ؛ واته‌ كوشتوبڕ و تاڵانكارى و ماڵوێرانى و تراژيدياى ئينسانى. ئه‌گه‌ر جه‌نگ بۆ لايه‌نێ خێروبێرى هه‌بێ‌، بۆ لايه‌نى دۆڕاو، زه‌بوونى و ژێرده‌سته‌يى بووه‌. له‌ جه‌نگى دارا و ئه‌سكه‌نده‌ره‌وه‌ بگره‌، تا فتووحاتى ئيسلاميى عه‌ره‌بى، تا هێرش و په‌لامارى مه‌غۆلييان، تا داگيركارى و په‌لهاوێتنى ئيمپراتۆريیه‌تى عوسمانلى، تا جه‌نگى عوسمانلى و سه‌فه‌وى، تا هه‌ر دوو جه‌نگى يه‌كه‌م و دووه‌مى جيهان و هاتنى كۆلۆنياليزمى ئه‌وروپى بۆ ناوچه‌ى ڕۆژهه‌ڵاتى ناوين، زۆرتر له‌سه‌ر ده‌سه‌ڵات و هێژموون، غه‌نيمه و تاڵانى و دادۆشينى سه‌روه‌ت و سامان  بووه‌. زۆر جاريش ئايين، مه‌زهه‌ب و ئايديۆلۆژی- جا هه‌ر جۆرێ بێ- وه‌ك ده‌سكه‌لا و پاساو و ڕه‌واييدان به‌خۆ، به‌كار هاتوون. به‌داخه‌وه‌ له‌م ساڵانه‌ى دواييدا، له ‌لايه‌ن هه‌ندێ وڵاته‌وه‌، ديفاعكردن له‌ مافه‌كانى مرۆڤ و به‌ره‌نگاربوونه‌وه‌ى تيرۆريش  بوونه‌ته‌ به‌هانه‌ و ئامراز بۆ خۆسه‌پاندن و دادۆشين... ئاخر تا په‌سندكردنى په‌يمانى نه‌ته‌وه‌ يه‌كگرتووه‌كان له‌ 1945دا، ده‌وڵه‌تان به‌ هه‌ق بێ، يان ناهه‌ق، بۆ به‌ديهێنانى ئامانجه‌كانيان، په‌نايان بۆ جه‌نگ و به‌كارهێنانى هێز بردووه‌. له‌وما داگيركارى و به‌كۆلۆنيكردنى وڵات و گه‌لانى ديكه‌، به‌ خۆشى و ئاشتى نه‌بووه‌. هيچ گه‌ل و وڵاتێ پێى خۆش نه‌بووه‌ و نييه‌، زه‌ليل و بنده‌ستى بێگانه‌ بێ.

1-2: ئاخر داگيركه‌ر و كۆلۆنياليست، كه‌ به‌ هێز وڵاتێكيان داگير كردووه‌، هه‌موو ڕێوشوين و ئامرازێكى شه‌رعى و غه‌يره‌ شه‌رعييان به‌كار هێناوه‌ و، باكيان به‌ یاساى نێوده‌وڵه‌تيى ئينسانى (International Humanitarian Law)، واته‌ یاسا و داوونه‌ريته‌كانى جه‌نگ، نه‌بووه‌ و نييه‌‌. ته‌نانه‌ت له‌ دونياى ئه‌مڕۆیشدا، كه‌ تا ڕادده‌يه‌ك كۆتوبه‌ند بۆ ئامراز و ڕێوشوێنه‌كانى جه‌نگ داندراوه ‌و هه‌ندێ توێژ، وه‌ك خه‌ڵكى مه‌ده‌نى و ديل و بريندار و نه‌خۆش، هه‌ندێ پێگه‌ و شوێنى مه‌ده‌نى، وه‌ك نه‌خۆشخانه‌ و مۆزه‌خانه‌ و شوێنى كه‌لتوورى، به‌گوێره‌ى یاساى نێوده‌وڵه‌تيى ئينسانى پارێزراون‌؛ ئه‌وجار له‌ سايه‌ى پێشكه‌وتنى ته‌كنه‌لۆژیى جه‌نگدا، بنه‌ما و ڕێسا بنه‌ڕه‌تييه‌كانى یاساى ناوبراو، دێنه‌ پێشێلكردن، به‌تايبه‌تى ده‌رهه‌ق به‌ خه‌ڵكى مه‌ده‌نى، تێكوپێكدانى ژێرخانى ئابوورى و كۆمه‌ڵايه‌تى، ئاواره‌بوون و ده‌ربه‌ده‌رى و برسێتى و تاڵانكردن و به‌كۆيله‌كردن و...؛ با دوور نه‌ڕۆين، له‌ هه‌شتاكان و نه‌وه‌ده‌كانى سه‌ده‌ى ڕابردوودا، تراژيدياى گه‌وره‌ى ئينسانى له‌ يۆگۆسلافياى جاران، له‌ ڕواندا، له‌ كوردستانى بنده‌ستى عێراقدا ڕوويان دا.

1-3: كوردستان له‌ مێژوودا، شه‌ڕگه‌ و مه‌يدانى پێكدادانى زۆر لايه‌ن بووه‌. هه‌ندێ جار زه‌خيره‌ و سووته‌مه‌نیى ئه‌م لايه‌ن، يان ئه‌و لايه‌ن بووه‌. هه‌ر بۆ نموونه‌، ميرنشينه‌كانى‌ كورد كه‌ نيمچه‌سه‌ربه‌خۆيیيه‌كيان هه‌بووه‌، به‌شدارييان له‌ شه‌ڕه‌كانى عوسمانلى و سه‌فه‌وييدا كردووه‌ و هه‌ندێ جار "پێشقره‌وڵ"يش بوون. واته‌ زۆر جار كورد بۆ خۆيان نه‌جه‌نگاون. هه‌ڵبه‌ت  هه‌ندێ له‌ ميرنشينه‌كان له‌ به‌رانبه‌ر داگيركه‌رى بيانيدا، به‌تايبه‌تى له‌ نيوه‌ى يه‌كه‌مى سه‌ده‌ى بيسته‌مدا، به‌رگرييان له‌ خۆ كردووه‌، يان كورد له‌ دژى سته‌م و زوڵم ڕاپه‌ڕيون و شۆڕشيان كردووه،‌ له‌ سه‌ده‌ى نۆزده‌یه‌‌مه‌وه‌ تا ئێستا؛ ئه‌وه‌ بێ له‌ جه‌نگى خۆى به‌ خۆى كورد. به‌كورتى كورد‌ شه‌ڕكه‌ر (جه‌نگاوه‌ر)ى چاكى خه‌ڵك و ده‌وڵه‌تى ديكه‌ بوون. دۆناڵد ترامپيش شتێكى له‌م بابه‌ته‌ى گوتووه‌. [1]

1-4: كوردستانى ڕۆژهه‌ڵات له‌ پاش باكوور،‌ دووه‌مين پارچه‌ى كوردستانه‌ له‌ ڕووى پانتايى و دانيشتووانه‌وه‌. له‌ په‌يماننامه‌ى 1639ى زه‌هاوه‌وه‌ كه‌ سنوورى نێوان ده‌وڵه‌تى عوسمانلى و ئێرانى تێدا جێگير كرا، پێش ئه‌وه ‌و تا ئێستا له‌ بنده‌ستى ئێراندايه‌. واته‌ مێژووى ئه‌و بنده‌ستييه‌ كۆنه‌. له‌گه‌ڵ هاتنه‌ئاراى ده‌وڵه‌تدا، به‌ شێوه‌ى مۆدێرن و سانتراڵيزه‌كردندا، له‌گه‌ڵ سه‌رهه‌ڵدانى ئايديۆلۆژیى ناسيۆناليستی، به‌تايبه‌تى له‌ سه‌رده‌مى ڕه‌زاخانه‌وه‌ تا ئێستا و به‌ پشتيوانيى ده‌ره‌كى، ناهاوسه‌نگى له‌ هێزدا له ‌نێوان كوردى ئه‌وێ و ده‌وڵه‌تى ناوه‌نددا، تا هاتووه‌ زۆرتر بووه‌. مخابن، كۆمارى كوردستان كه‌ له‌ به‌شێكى ڕۆژهه‌ڵاتى كوردستاندا له‌ دواى جه‌نگی جیهانیی دووه‌م له‌ 2ى ڕێبه‌ندانى 1946دا هاتبووه‌ دامه‌زراندن، به‌ پيلانێكى نێوده‌وڵه‌تى، شكستى پێ هێنرا و پێشه‌وا و هه‌ر دوو قازييه‌كه‌ى ديكه‌ له‌دار دران. له‌ سايه‌ى ئاخونده‌كانيشدا كه‌ مه‌زهه‌بى شيعه‌ى دوازده‌ ئيمامى بووه‌ته‌‌ مه‌زهه‌بى ڕه‌سميى ئێران [2]، سه‌ركوتكردن و چه‌وساندنه‌وه‌ى كورد توندتر و چه‌ندسه‌ره‌تر بووه‌؛ نه‌ته‌وه‌يى، مه‌زهه‌بى، ئابوورى و كه‌لتوورى و...، به‌رده‌وام سه‌ركرده‌كانى كورد غافڵكوژ كراون، وه‌ك: سمكۆ، قاسملۆ و شه‌ره‌فكه‌ندى.

ڕاسته‌ ئێران هه‌وڵی دا له‌ سه‌رده‌مى ڕه‌زا خاندا، ته‌باى ئه‌تاتورك، كه‌لتوورى فارس به‌سه‌ر هه‌موواندا، به‌ كورديشه‌وه،‌ بسه‌پێنێ، به‌ڵام بۆى نه‌چووه‌ سه‌ر. ئێران وه‌كوو ده‌وڵه‌تێكى فره‌نه‌ته‌وه‌ى به‌زۆر پێكه‌وه‌لكێندراو‌ ماوه‌ته‌وه‌. ڕه‌نگه‌ هۆيه‌كى ئه‌و ڕه‌وش و باره‌، ئه‌وه‌ بێ كه‌ نه‌ته‌وه‌ى فارس له‌ نيوه‌ يان له‌ نيوه‌ى دانيشتووانى ئێران كه‌متره‌ و، به‌ره‌نگارى و خۆناسينى كورديش وه‌ك نه‌ته‌وه‌يه‌كى به‌جيا هه‌ڵكه‌وتوو، ڕێگر بووه‌ له‌ توانه‌وه‌ له‌ بۆته‌ى پان-ئێرانيزمدا. ڕاسته‌ فارسه‌كان، ڕۆژێ له‌ ڕۆژان خودان ئێمپراتۆرییه‌ت بوون، خودان شارستانییه‌تێكى كه‌وناراى ڕۆژهه‌ڵات بوون، به‌ڵام به‌ به‌راورد به‌ ئيمپراتۆريیه‌تى عوسمانلى (1300- 1923)، له‌ مێژووى نوێدا و پاش تێكشكانى ئيمپراتۆريیه‌تى سه‌فه‌وى له‌ به‌رانبه‌ر عوسمانليياندا، به‌تايبه‌تى له‌ شه‌ڕى چاڵدێران (1514) و شه‌ڕى قوچ حه‌سار (1516)دا، قه‌ڵه‌مڕه‌وێكى كه‌متريان له‌به‌رده‌ستدا ‌بووه‌. هه‌ڵبه‌ت كه‌لكه‌له‌ى په‌لهاوێشتن بۆ ده‌ره‌وه‌ى سنوورى ئێران، به‌تايبه‌تى له‌ سه‌رده‌مى ئاخونده‌كاندا ژياوه‌ته‌وه‌ و به ‌ناوى ديفاعكردن له‌ شيعه‌ و موسته‌ز‌عه‌فين، كه‌ له ‌لايه‌ن عه‌ره‌بستانى سعوودى، وڵاتانى ديكه‌ى كه‌نداو، ئه‌مريكا و ئيسڕائيله‌وه‌، به‌ره‌نگارى ده‌كرێ، له‌ هێژموونگه‌رايیى خۆياندا نه‌كه‌وتوون. بۆ ئه‌م مه‌به‌سته‌یش، ئێران له‌ ڕێگه‌ى ميليشيا شيعييه‌ كرێگرته‌كان و گرووپى سوننه‌مه‌زهه‌بى وه‌ك حه‌ماس و جيهاده‌وه‌، له‌ عێراق، له‌ سووريا، له‌ لوبنان، له‌ كه‌رتى غه‌ززه‌، له‌ يه‌مه‌ن ئاشووب و گێله‌وه‌ژه‌يه‌كى زۆرى ناوه‌ته‌وه‌. كورد له‌ ڕۆژهه‌ڵاتدا ده‌ستى له‌ چۆكان وه‌رنه‌هێناوه‌ و بزووتنه‌وه‌ يه‌كنه‌گرتووه‌ ناسيۆناليستييه‌كه‌ى، له‌ به‌رانبه‌ر ده‌وڵه‌تى ئێراندا به‌ به‌راورد به‌ نه‌ته‌وه‌ ژێرده‌سته‌كانى ديكه‌ى ئێراندا، له‌ هه‌مووان خورت و به‌گوڕتره‌ و چاوه‌ڕوانى زۆر له‌و بزووتنه‌وه‌يه‌ ده‌كرێ.

1-5: به‌ هه‌ر حاڵ ده‌وروبه‌رى 400 ساڵ،  به‌شێكى گه‌وره‌ى كوردستان، چ ڕاسته‌وخۆ و چ ناڕاسته‌وخۆ، له‌ بن هێژموونى عوسمانلييه‌كاندا بووه‌. وه‌ك ده‌زاندرێ ئيمپراتۆريیه‌تى عوسمانلى، له‌ چاره‌كى دووه‌مى سه‌ده‌ى نۆزده‌یه‌مدا تا 1851، له‌ سه‌ره‌تاى سه‌رده‌مى ته‌نزيمات و بۆ چڕكردنه‌وه‌ى ده‌سه‌ڵات له‌ ناوه‌نددا‌، به‌ زه‌برى هێز  يه‌كه‌ يه‌كه‌ ميرنشينه‌ كوردييه‌كانى ژێر قه‌ڵه‌مڕه‌وى خۆى له‌به‌ين برد؛ ميرنشينى سۆران (1836)، ميرنشينى بادينان (1837)، ميرنشينى بۆتان (1847)، ميرنشينى هه‌كارى (1849)، ميرنشينى بابان (1851)؛ واته‌ ڕێگه‌ى له‌و ميرنشينه‌ نيمچه‌سه‌ربه‌خۆيانه‌ بڕیيه‌وه‌ كه‌ هه‌نگاوێكى ديكه‌ به‌ره‌و سه‌ربه‌خۆيى، به‌ره‌و "كۆنفيدراڵيى ميرنشينى" و له‌ به‌ئاگاهاتنه‌وه‌ى نه‌ته‌وه‌يیى كورددا، بنێنه‌وه‌. [3]

1-6: توركياى ئێستا كه‌ له‌ 1923دا‌ دامه‌زراوه‌، ميراتگرى ئيمپراتۆريیه‌تى عوسمانلييه‌؛ له‌سه‌ر داروپه‌ردووى ئه‌و ئيمپراتۆريیه‌ته، پاش جه‌نگی جيهانیی یه‌كه‌م،‌ ڕاست بۆته‌وه‌. شوێن و پێگه‌ى ستراتيژيى توركيا كه‌ كه‌وتووه‌ته‌ سه‌ر سێ ده‌ريا (ڕه‌ش و ئيجه‌ و سپى)، وه‌ك وڵاتێكى ئۆراسيايیى ده‌مڕاستى وڵاتانى توركنه‌ژاد (پان-توركيزم)، ڕۆڵێكى گه‌وره‌ى له‌ ناوچه‌كه ‌و له ململانێيه‌ نێوده‌وڵه‌تييه‌كاندا، به‌ كێشه‌ و هه‌راى ناو سووريایشه‌وه‌ هه‌يه، يه‌كێكه‌ له‌ گرووپى 20 و، هه‌رگيز به‌راوردى هێزى ئه‌و ده‌وڵه‌ته‌ و كورد ناكرێ. سه‌ربار، خولياى عوسمانليزم له‌ هه‌ست و نه‌ستى توركانيشدا زيندووه‌‌؛ دواى هاتنه‌سه‌ركارى ئاكه‌په‌ له‌ 2002دا، به‌گوڕ سه‌رى هه‌ڵداوه‌ته‌وه‌. ئاخر‌ ئه‌وان له‌ سه‌رده‌مێكدا ناوچه‌يه‌كى به‌رفره‌يان له‌ سێ كيشوه‌ردا (ئاسيا، ئه‌فريقا، ئه‌وروپا) له‌به‌رده‌ستدا بووه‌. لێ له‌ ئاكامى جه‌نگی جیهانیی یه‌كه‌مدا، وڵاتانى عه‌ره‌بى ژێر ده‌سه‌ڵاتى عوسمانلى و به‌شێكى كوردستانيان له ‌بنده‌ست ده‌رهێندرا و خرانه‌ ژێر ده‌سه‌ڵاتى بريتانيا و فه‌ڕه‌نساوه؛ له‌وما ناسيۆناليزمى تورك ئه‌و شكسته‌ى عوسمانلييان به‌ شكستى خۆى ده‌زانێ و له‌ ده‌رفه‌تێكى قه‌ره‌بوو‌كردنه‌وه‌ و په‌لهاوێتن ده‌گه‌ڕێ و به‌ره‌نگاربوونه‌وه‌ى په‌يه‌ده‌/يه‌په‌گه‌ كه‌ به‌ درێژكراوه‌ى په‌كه‌كه‌ ده‌زانێ، به‌ ده‌رفه‌ت ده‌زانێ‌. [4] ئه‌وه‌ بێ له‌ كه‌لكه‌له‌ى سه‌ركردايه‌تيكردنى جيهانى  ئيسلامه‌تى. ته‌نانه‌ت له‌ زۆر جێگه‌ى كتێبى "چيرۆكى شارستانییه‌ت"ی "ويل ديورانت"دا، ناوى تورك و موسڵمان و ئيسلام وه‌ك هاوواتا، له‌ جێگه‌ى يه‌كدا به‌كار هاتوون! [5]

1-7: بزووتنه‌وه‌ى كورد له‌ 1880دا، له‌سه‌ر ده‌ستى شێخى نه‌هريدا له‌ نزيك سێكوچكه‌ى سنوور، وه‌ك بزووتنه‌وه‌يه‌كى ناسيۆناليستى، هه‌م به‌ره‌وڕووى ئه‌و ئيمپراتۆريیه‌ته‌ ئيستبدادييه‌ ڕۆژهه‌ڵاتييه‌ى عوسمانلى و هه‌م ده‌وڵه‌تى ئێرانى قاجارى بووه‌وه‌ كه‌ ئامانجى دامه‌زراندنى ده‌وڵه‌تێكى سه‌ربه‌خۆى كورد بووه‌‌. [6] شايانى گوتنه‌ كاك حه‌مه‌ى حه‌مه‌ باقى، زۆرى كار له‌سه‌ر ئه‌و ڕاپه‌ڕينه ‌و به‌ڵگه‌نامه‌ پێوه‌ندداره‌كانى كردووه‌. له‌ ئه‌نجامدا، شێخ عوبه‌یدوڵڵای نه‌هری بۆ شاری تائیف دوور خراوه‌ته‌وه‌ و هه‌ر له‌وێیش له‌ 1883دا وه‌فاتى كردووه‌. پێشتریش زۆرینه‌ی سه‌ركرده‌ی میرنشینه‌كانی كورد له‌ ده‌وڵه‌تی عوسمانی بۆ ناوچه‌كانی ده‌ره‌وه‌ی كوردستان دوور خرابوونه‌وه‌ [7]، يان به‌فرتوفێڵ كوژرابوون.

دواى هه‌ره‌سهێنانى ده‌وڵه‌تى عوسمانلى و ڕاستبوونه‌وه‌ى توركيا، پاش جه‌نگی جیهانیی یه‌كه‌م، به‌شێكى گه‌وره‌كه‌ى كوردستان كه‌ به‌ باكوور ناسراوه‌، هه‌م له‌ ڕووى پانتايیى خاك و هه‌م له‌ ڕووى دانيشتووانه‌وه‌ [8] كه‌وته‌ ناو قه‌ڵه‌مڕه‌وى ده‌وڵه‌تى ناوبراوه‌وه‌. به‌شێكيش كه‌وته‌ بنده‌ستى بريتانيا و دواتر به‌ عێراق لكێنرا و، به‌شێكيش كه‌وته‌ بنده‌ستى فه‌ڕه‌نسا و بووه‌ به‌شێك له‌‌ سووريا.

1-8: "په‌يماننامه‌ى سيڤه‌ر" كه‌ له‌ 10ى ئابى 1920 مۆر كرا، به‌گوێره‌ى مادده‌كانى 62 و 63 و 64، ئه‌گه‌رى هاتنه‌ئاراى ده‌وڵه‌تێكى كوردستان له‌سه‌ر به‌شێكى خاكى كوردستان هاتبووه‌ ئاراوه‌، لێ مسته‌فا كه‌مال پاش بردنه‌وه‌ى "جه‌نگى سه‌ربه‌خۆيى"، له‌ په‌يماننامه‌ى سيڤه‌ر هه‌ڵگه‌ڕايه‌وه ‌و له‌ 24ى ته‌مووزى 1923دا په‌يماننامه‌ى لۆزان جێگه‌ى گرته‌وه‌. پاشان سياسه‌تى نكوڵيكردن له‌ بوونى كورد و له‌ ناوى كوردستان، تواندنه‌وه‌ و به‌تورككردن و توركچێتى، پاكتاوكردن و جينۆسايد، له‌ ناوخۆى توركيادا ده‌ستی پێ كرد، به‌تايبه‌تى دواى دامركاندنه‌وه‌ى ڕاپه‌ڕينه‌كان و له‌سێداره‌دانى ڕابه‌ر و سه‌ركرده‌كانى شۆڕش، له‌وانه:‌ شێخ سه‌عيدى پيران و هاوڕێكانى (1925)، ڕاپه‌ڕينى خۆيبوون به‌ ڕابه‌رايه‌تیى جه‌نه‌راڵ ئيحسان نوورى پاشا له‌ ئارارات (1930) و ڕاپه‌ڕينى ساڵى (1938)ى ده‌رسيم و...

ناسيۆناليزمى تورك، سه‌ربارى پاشخانه‌ عوسمانلييه‌كه‌ى، كه‌ ئێسته‌ ئه‌ردۆغان توخمى ئيسلامه‌ويى كۆنه‌پارێزيشى خستووه‌ته‌ بان، له‌ بنه‌ڕه‌تدا بریتييه‌ له‌ موتوربه‌كردنى مۆدێلى فه‌ڕه‌نسى (له‌ وه‌ڵامى پرسيارێكى مندا، دكتۆر ئه‌حمه‌دى مه‌لا ده‌ڵێ، له‌ دواى شۆڕشى 1789ه‌وه‌، كه‌ دروشمى يه‌ك خاك و يه‌ك زمان به‌رز كرايه‌وه‌، زمانه‌كانى ديكه‌يان هه‌موو قه‌ده‌غه ‌كرد و هه‌موويان له‌ناو بۆته‌ى فه‌ڕه‌نسيدا توانده‌وه‌.) به‌ هۆى سه‌پاندنى زمان و كه‌لتوورى نه‌ته‌وه‌ى تورك و تواندنه‌وه‌ى گرووپه‌كانى ديكه‌ و، مۆدێلى ئه‌مريكى له‌ ڕێگه‌ى له‌ناوبردنى فيزيكیى به‌كۆمه‌ڵى  گرووپه‌كانى ديكه‌ و نيشته‌جێكردنى مليۆنان تورك و مووسڵمانى بالكان و قه‌وقازى و ئۆگۆرى چينى له‌ توركيا، به‌تايبه‌تى له‌ سه‌ده‌ى بيسته‌مدا. ئه‌م سياسه‌ته‌، ده‌رهه‌ق به‌ كورد له‌ توركيا پێڕه‌و كراوه‌. [9] له‌ سه‌رينى ئه‌م سياسه‌ته‌وه‌، ئيسماعيل بێشكچى، زاناى تورك، كوردستانى ناو ناوه:‌ كۆلۆنى (موسته‌عمه‌ره‌)ى ناوخۆيی له‌ چوارچێوه‌ى ده‌وڵه‌تێكدا؛ كتێبێكى به‌م ناوه‌ هه‌يه [10]. ئاخر ئيستيعمار هه‌ر ئه‌وه‌ نييه‌ له‌و ديوى ده‌رياكان و له‌ دووره‌وه‌ هاتبێ و له ‌نێوان ده‌وڵه‌تى ميترۆپۆڵ و كۆلۆنييه‌كانيدا ده‌ريايه‌ك يان دابڕانێكى جوگرافیى‌ هه‌بێ، وه‌ك له‌ ئه‌ده‌بياتى كلاسيكدا وا ده‌گوترێ و، به‌سه‌ر مۆدێلى كۆلۆنياليزمى بريتانى و فه‌ڕه‌نسى و ئه‌وانى ديكه‌دا‌ جێبه‌جێ ده‌كرێ. كۆلۆنى (موسته‌عمه‌ره‌) ساده‌ و ڕه‌وان، به‌ هه‌رێم و ناوچه‌يه‌ك ده‌گوترێ كه‌ گه‌ل و دانيشتووانه‌كه‌ى خۆى به‌ڕێوه‌ نه‌با و ژێرده‌سته‌ى ده‌وڵه‌ت و گه‌لێكى ديكه‌ى جيا بێ، له‌ ڕووى ئيتنى و ئايينى و جوگرافى و كه‌لتوورييه‌وه‌ و تووشى دادۆشين و ڕووتاندنه‌وه‌ بێ.‌‌ وه‌ك ده‌بيندرێ، جيا له بێبه‌شكردنى كورد له‌‌ مافه‌ سياسييه‌كان، كوردستانى باشوورى لێ ده‌رچێ كه‌ له‌ ماوه‌ى دواى 1991ه‌وه‌ تا ئێستا خۆى بينا كردووه‌ته‌وه‌ و په‌ره‌ى به‌ خۆى داوه‌، ده‌نا به‌شه‌كانى ديكه‌ى كوردستان له‌ ڕووى ئابوورييه‌وه‌، دواكه‌وتووترن له‌چاو به‌شه‌كانى ديكه‌ى ده‌وڵه‌تى ميترۆپۆڵدا.  د. مه‌جيد جه‌عفه‌ر له‌ كتيبێكى خۆيدا به‌ شێوه‌يه‌كى زانستييانه‌، به ‌پشتبه‌ستن به‌‌ داتا و زانياريى ورد، له‌ كوردستانى بنده‌ستى توركياى كۆڵيوه‌ته‌وه. [11]

مخابن و به‌داخه‌وه‌، له‌ناو ڕاى گشتيى توركيشدا، توركچێتى و ده‌مارگيریى نه‌ته‌وه‌يى و شه‌ڕانيبوون و به‌كه‌مزانينى كورد، ڕه‌گ و ڕيشه‌يه‌كى قووڵى هه‌يه‌. به‌لاش نه‌گوتراوه‌: "نه‌ دار ده‌بێته‌ ماشه‌ و نه‌ كورد ده‌بێته‌ پاشا." يان كه‌ ده‌گوترێ /كوردى باش، ئه‌و كورده‌يه‌ كه‌ مردوو بێ." له‌م ڕۆژانه‌دا، وتارێكى "جه‌نگيز ئاكتار"م خوێنده‌وه‌ كه‌ نووسه‌رێكى توركه‌ و له‌ 28ى كانوونى يه‌كه‌مى 2018دا له‌ سايتى "الاحوال"دا بڵاو كراوه‌ته‌وه‌، باس له‌وه‌ ده‌كا كه‌ چۆن هه‌م لايه‌نگرانى ئه‌ردۆغان و هه‌م به‌رهه‌ڵستكارانى، به‌ يه‌ك ئاواز  له‌ به‌رانبه‌ر كورددا ده‌خوێنن و ئه‌وانه‌ى دژه‌جه‌نگن، كه‌مينه‌ن. [12] ئاخر، ئه‌گه‌ر بنه‌ماى ئايديۆلۆژیى كه‌ماليزم (ئايديۆلۆژیى ڕه‌سميى ده‌وڵه‌ت، به ‌لانى كه‌مه‌وه‌ تا 2002)، توركچێتى بێ، ئه‌وا بنه‌ماى حوكمڕانيى ئێستاى ئه‌ردۆغان جۆرێ له‌ "تزاوج" و تێككردنه‌وه‌ى ئايديۆلۆژیى "ئيسلامه‌وى" و "قه‌ومه‌چێتى"يه‌. ئێستا تێ ده‌گه‌م بۆچى، ڕه‌حمه‌تى شه‌ره‌فه‌دين ئالچى، بۆ هه‌نده‌ له‌ تێكه‌ڵكردنى ئه‌و دوو بنه‌مايه‌ و له‌ ئاكه‌په‌ و ئيسلامى سياسى ناڕه‌حه‌ت بوو.

ئه‌گه‌ر له ‌ساى كه‌ماليزمدا، نكوڵيكردن له‌ بوونى ميلله‌تێك به‌ ناوى كورد هه‌قيقه‌تێك بووه‌، ئه‌وا له‌ ساى حوكمڕانيى ئه‌ردۆغاندا، ڕاسته‌ نكوڵى له‌ بوونى كورد ناكرێ، به‌ڵام ددان به‌ بوونى كێشه‌يه‌ك به ‌ناوى كێشه‌ى كورد له‌ باكووردا، به‌ مافه‌ نه‌ته‌وايه‌تييه‌كانى كورد، به‌ هه‌‌بوونى نيشتمانێك به‌ ناوى "كوردستان" نانرێ.

ئه‌ردۆغان،  ئه‌گه‌ر  له‌ ناوخۆى وڵاته‌كه‌یشيدا كورد بچه‌وسێنێته‌وه ‌و تۆمه‌تيان بداته‌ پاڵ، وه‌ك ده‌گوترێ "نه‌يسه‌!"، لێ به‌وه‌یش ناوه‌ستێ و پڕ ده‌داته‌ كوردى ده‌ره‌وه‌ى توركيا و، قبووڵى نييه‌ كورد خۆيان به‌ڕێوه‌ ببه‌ن. هه‌موومان قسه‌كانى ئه‌ردۆغانمان له‌بيره‌ له‌ ساته‌وه‌ختى ڕيفراندۆ‌مى سه‌ربه‌خۆيیى باشوورى كوردستاندا كه‌ چۆن كه‌فى هه‌ڵده‌چڕاند. خۆ له‌ به‌رانبه‌ر ڕۆژاڤاى كوردستاندا هه‌ر مه‌پرسه‌ و كوردى ئه‌وێ بوونه‌ته‌ فۆبياى وى... به‌ئاشكرا و بێ پرينگانه‌وه، چ خۆى و چ جه‌نه‌راڵه‌كانى،‌ باس له‌ سه‌رپانكردنه‌وه‌ و داگيردنى ئه‌وێ ده‌كه‌ن.

هه‌موومان ديتمان، له‌ ساڵى ڕابردوودا، ئه‌ردۆغان چۆن ناوچه‌ى "عه‌فرين"ى زۆرينه‌ كوردنشينى داگير و تاڵان كرد. به‌ قسه‌ى خۆيان له‌و داگيركردنه‌دا، له‌ يه‌ك ڕۆژدا، زێتر له‌ 70 فڕۆكه‌يان به‌كار هێناوه‌ و ئێستایش چۆن گرووپه‌ سه‌له‌فى و توندڕۆوه‌ ئيسلامه‌وييه‌كانيان به‌ر داوه‌ته‌ گيانى خه‌ڵكه‌كه‌ و ديموگرافياى ناوچه‌كه‌ ده‌گۆڕن.

1-9: هه‌رچى ئه‌و به‌شه‌ى كوردستانه‌،[13] كه‌ به‌ سووريا لكێندراوه‌، تايبه‌تمه‌نديى خۆى هه‌يه‌. يه‌كه‌ميان/ له‌ چاو به‌شه‌كانى ديكه‌ى كوردستاندا، به‌شێكى بچووكه‌ له‌ ڕووى پانتايى و ژماره‌ى دانيشتووانه‌وه‌ (له ‌نێوان 8,5% تا 10%ى دانيشتووانى سووريا ده‌بێ). دووه‌ميان/ به‌شێكى به‌سه‌ريه‌كه‌وه‌ى جوگرافى‌ نييه‌، واته‌ پرژوبڵاوه‌؛ به‌و مانايه‌ى كه‌ پۆرگى عه‌ره‌بى وه‌ك ناوبڕه‌ له‌ نێوان ناوچه‌ كوردنشينه‌كاندا هه‌يه‌، بۆ نموونه‌ له ‌نێوان كوبانێ و ناوچه‌ى جزيره‌دا، گرێ سپى هه‌يه‌ كه‌ پتر عه‌ره‌بن، يان له‌ نێوان كۆبانێ و عه‌فريندا، ديسان ناوبڕه‌يه‌ك هه‌يه‌. سێيه‌ميان/ له‌و پارچه‌يه‌دا، ڕاپه‌ڕين و به‌رهه‌ڵستكاريى چه‌كدارى، چ دژى ماندێتى فه‌ڕه‌نسى (1920- 1946) و چ دژى نيزامى سوورياى داگيركه‌ر، نه‌بووه‌، له‌وما كوشتوكوشتارى خوێناوى و به‌كۆمه‌ڵ ده‌رهه‌ق كورد، به‌ ڕادده‌ى پارچه‌كانى ديكه‌ ڕووى نه‌داوه‌. به‌ڵام جۆرێكى تايبه‌تى جياوازيكردن (ئه‌پارتايد) له‌سه‌ر بنه‌ماى ئيتنى له‌گه‌ڵ كورددا كراوه‌ و ته‌نانه‌ت خه‌ڵكێكى زۆرى كورد له‌ "جنسيه‌" (ڕه‌گه‌زنامه‌)ى سوورى و هه‌ندێ مافى ديكه‌ى هاووڵاتيبوون بێبه‌ش كراون؛ ئه‌مه‌ سه‌ربارى سياسه‌تى ته‌عريب و ته‌هجير و پشتێنه‌ى عه‌ره‌بى كه‌ شونه‌وارێكى خراپى له‌سه‌ر ناوچه‌ كوردنشينه‌كان جێ هێشتووه‌. چواره‌ميان/ له‌ ڕووى خزمايه‌تى و عه‌شيره‌تى و ڕه‌چه‌ڵه‌كه‌وه‌، كورده‌كانى سووريا زێتر به‌ كوردستانى باكوور به‌ستراونه‌ته‌وه‌. پێنجه‌ميان/ سه‌ربارى بێبه‌شكردنى كوردان له‌ خوێندن به‌ زمانى كوردى و ڕێگه‌گرتن له‌ بووژانه‌وه‌ى كه‌لتوورى كوردى، كورده‌كانى سووريا ناسنامه‌ى نه‌ته‌وه‌يى و زمانى خۆيان پاراستووه ‌و پێشتريش له‌ سه‌رده‌مى ماندێتدا، كه‌ فه‌ڕه‌نسييه‌كان تا ڕادده‌يه‌ك لايه‌نگرى چڕنه‌بوونه‌وه‌ى ده‌سه‌ڵات بوون له‌ ديمه‌شق و له‌بنده‌ستى عه‌ره‌بى سوننه‌دا، سوودێكيان له‌و خوليايه‌ وه‌رگرتبێ بۆ بووژانه‌وه‌ى زمان و كه‌لتوورو ڕێكخستنى خۆيان. شه‌شه‌م/ كورد له‌وێ، زێتر هيوايان له‌سه‌ر به‌شه‌كانى ديكه‌ى كوردستان، به‌تايبه‌تى باكوور و باشوور هه‌ڵچنيبوو؛ له‌وما ده‌بيندرێ وزه‌ و توانايه‌كى زۆرى ئه‌و به‌شه‌، چ له‌ شۆڕشى ئه‌يلوول و چ له‌ شۆڕشى گوڵان يان له‌ شۆڕشى نوێدا به‌ ئيستيلاحى يه‌كێتى، يان له‌ خه‌باتى گه‌ريلايیى په‌كه‌كه‌دا خه‌رج كراوه‌ و ته‌نانه‌ت ئينشيقاقات و ئينشيعابا‌ته‌كانى ڕێزى كوردايه‌تى له‌ كوردستانى باشووردا، يان ناته‌بايیى نێوان قوتابخانه‌ى بارزانى و ئاپۆچێتى، كاريگه‌رييان له‌سه‌ر ڕه‌وشى حزبايه‌تى و ناوماڵى كوردى ئه‌وێ داناوه. ڕه‌نگه‌ سه‌ير بێ، له‌م به‌شه‌ بچووكه‌ى كوردستاندا زێتر له‌ 60 حزب و كۆڕ و كۆمه‌ڵه‌ و بزاڤى سياسى هه‌بێ. هيچ حزبێ نييه‌ دوو جار و سێ جار كه‌رت نه‌بووبێ! له‌ دواى 2011ه‌یشه‌وه‌، كه‌ گێله‌وه‌ژه‌يه‌كى سياسى سه‌ری هه‌ڵدا و جه‌نگێكی ناوخۆییی به‌نێوده‌وڵه‌تيبوو (Internationalized civil war) لێ كه‌وته‌وه‌، كورديش وه‌ك ئه‌كته‌رێك جێگه‌ى خۆى تێدا گرتووه‌، كه‌ تايبه‌تمه‌ندیى خۆى هه‌يه‌ و‌ پێويست به‌ ديراسه‌ و لێكۆڵينه‌وه‌ى زانستى ده‌كا. ئه‌و به‌شه‌، له‌ دواى 2011وه‌، له‌ ئه‌نجامى به‌ره‌نگاربووه‌نه‌وه‌ى داعشدا، له‌ به‌شێكى له‌بيركراوه‌وه‌ بۆته‌ جێی سه‌رنجى دنيا؛ ئه‌كته‌ره‌ ناوخۆيى و هه‌رێمايه‌تى و نێوده‌وڵه‌تييه‌كان‌... ئه‌و به‌شه‌ به‌ چ ئاراسته‌يه‌كدا ده‌ڕوا، جێگه‌ى لێوردبوونه‌وه‌ و ديراسه‌ و شيكردنه‌وه‌يه‌.

• داگيركه‌ر تا داگيركه‌ر جیاوازیی هه‌يه‌؟

ئه‌گه‌ر به‌راوردێكى ڕه‌وش و ستاتۆى كوردستانى باشوور (عێراق) بكرێ كه‌ تاقيكردنه‌وه‌ى له‌گه‌ڵ سێ داگيركه‌ردا هه‌يه‌: عوسمانلى، ئينگليز، عێراقى عه‌ره‌بى، ده‌بيندرێ به‌شى كورد، چه‌وساندنه‌وه‌، زوڵم و سه‌ركوتكردن بووه‌. جياوازيى نێوانيان به ‌ڕاى خۆم، به‌ پله‌يه،‌ نه‌ك چلۆنايه‌تى. ڕاسته‌ داگيركه‌رێكيان له‌ داگيركه‌رێكى ديكه‌ خوێنڕێژتر و به‌زه‌بروزه‌نگتر بووه‌، به‌ڵام!

2-1: ده‌وڵه‌تى عوسمانلى وه‌ك پێشتريش گوتبووم، ميرنشينه‌كانى كوردى له‌ نيوه‌ى يه‌كه‌مى سه‌ده‌ى نۆزده‌یه‌‌مدا هه‌ڵوه‌شانده‌وه‌ و له‌گه‌ڵ ڕاپه‌ڕينه‌كانيشدا هوڤييانه‌ جووڵاوه‌ته‌وه‌. ڕاگواستنی زۆره‌ملێی شێخ سه‌عیدی حه‌فید، باوكی شێخ مه‌حموودی نه‌مر، بۆ شاری مووسڵ، كوشتنی به‌ نانه‌وه‌ی ئاژاوه‌یه‌كی ده‌ستكرد و قه‌تڵوعامكردنی بنه‌ماڵه‌ی حه‌فید له‌ مووسڵ، له‌وانه‌ شێخ سه‌عیدی حه‌فید و چه‌ند كه‌سێكی نزیك و له‌ دۆسته‌كانی له‌ 1909 كوژران. [14] هه‌روا له‌ سێداره‌دانی شێخ عه‌بدولسه‌لامی بارزانى له‌ 1ی كانوونی یه‌كه‌می 1914دا، دوای به‌رپاكردنی دوو بزووتنه‌وه‌ی شۆڕشگێڕی له ‌ناوچه‌ی بارزان له‌ ماوه‌ی 1908-1914دا بۆ داواكردنی چه‌ند مافێكی سیاسی و كه‌لتووری له‌ كوردستانی باشووردا؛ بۆ نموونه‌ زمانى كوردى بكرێته‌ زمانی خوێندن له ‌ناوچه‌كه‌دا.

له‌ بارى ڕووتاندنه‌وه ‌و دادۆشينى كورديشدا، وه‌ك له‌ باوك و باپيرانمان بيستووه‌، به‌ڕاستى عوسمانلييه‌كان وه‌ستا و كارامه‌ بوون له‌ داهێنانى جۆره‌ها سه‌رانه ‌و باج و خه‌راج و...؛ بۆ نموونه‌ له‌ هه‌ندێ ناوچه‌دا، شتى سه‌یر له‌ جه‌ندرمه‌ى عوسمانلى ده‌گێڕنه‌وه‌ كه‌ ده‌رگه‌يان له‌ خه‌ڵك گرتووه‌ و پاره‌يان لێ ساندوون و نابوايه‌ ده‌نگێش بكه‌ن. تا  ئێسته‌یش هه‌ندێكيان‌ له‌ بير و زه‌ينى خه‌ڵكى ئامێديدا ماونه‌‌ته‌وه‌ و كه‌ پێيان گوتووه‌ "اسكت پاره‌".  ئه‌فسه‌رێكى ئه‌ڵمانى به‌ ناوى "مۆلتكه"‌ كه‌ به‌ خۆى له‌گه‌ڵ شاڵاوى عوسمانلييه‌كاندا بووه‌ بۆ سه‌ر ميرنشينه‌كان ده‌ڵێ: "كورد له‌ دوو شتدا ته‌نگاو بوون و ناڕه‌زا بوون؛ يه‌كه‌ميان باج و دووه‌ميان سه‌ربازيكردن بووه‌ له‌ ڕێزى سوپا و له‌شكرى ده‌وڵه‌تدا... كورد ناڕه‌زا نين له‌و باج و خه‌رجانه‌ى له‌ یاسا‌كاندا ده‌قبه‌ند كراون، هه‌نده‌ى له‌ ڕه‌فتارى نابه‌جێ و سته‌مى باجئه‌ستێنان و ئێلچى و سه‌ركاره‌كانى حكوومه‌ت ناڕازين كه‌ هه‌وڵ ده‌ده‌ن تاڵانيان بكه‌ن و ڕووتيان بكه‌نه‌وه‌." [15] ته‌نانه‌ت شێخ ڕه‌زای تاڵه‌بانی، ده‌ڵێن شيعرێكی به‌سه‌ر ئه‌و باجه‌ زۆرانه‌دا هه‌ڵگوتووه (من ئه‌و شيعره‌م له‌ناو ديوانێكى شێخ ڕه‌زا كه‌ له‌ 2006دا چاپ بووه‌ و ناوى ئاماده‌كارو شوێنى چاپى به‌سه‌ره‌وه‌ نييه‌، نه‌ديته‌وه‌، به‌ڵام براى به‌ڕێز و شاره‌زا، ئه‌حمه‌د تاقانه‌، له‌ پۆستێكدا بۆى جه‌ختكردمه‌وه‌ كه‌ به‌ڵێ شيعرێكى له‌سه‌ر باجه‌كانى سه‌رده‌مى عوسمانلى هه‌يه)‌.‌

2-2: داگيركاريى ئينگليز: خانه‌قى، كفرى، دوز و كه‌ركووك نه‌بن كه‌ پێشتر كه‌وتبوونه‌ بن كۆنترۆڵى هێزه‌كانى بريتانياوه‌، ده‌نا به‌شێكى زۆرى كوردستانى باشوور، پاش ڕاگه‌ياندنى ئاگربڕى مۆدرۆس له ‌نێوان ده‌وڵه‌تى عوسمانلى و بريتانياى مه‌زن له‌ 30ى تشرينى يه‌كه‌مى 1918دا، به‌بێ جه‌نگ، يان به‌ به‌رگرييه‌كى كه‌مى له‌شكرى عوسمانلى هاته‌ داگيركردن. ئاخر كورد نان، ئازووقه‌ و تفاقيان به‌ توركان نه‌داوه ‌و ئاماده‌یش نه‌بوون به‌ده‌م ئه‌و هێزه‌ تێكشكاوه‌ى توركانه‌وه‌‌ بچن، له‌وما پێشيان به‌ ئينگليز نه‌گرتووه‌‌. له‌ سلێمانى، كۆيه‌، ڕانيه‌ و ڕواندزيش، كورد خۆيان ده‌ستپێشخه‌ر بوون و توركى عوسمانلييان  ده‌ركردووه‌. [16] هه‌روا ئه‌وه‌یش ئاشكرايه‌ كه‌ چۆن ده‌ستیده‌ستييان به‌ كورد كرد و شێخ مه‌حمووديان نه‌فى كرد، ئه‌وجار حوكمدارييه‌كه‌ى شێخيان له‌ناو برد. هه‌ر ئينگليز بوون ده‌وڵه‌تى ده‌ستكردى عێراقيان له‌ 1921دا دامه‌زراند و له‌ هه‌مان كاتيشدا سه‌به‌بكار بوون ويلايه‌تى مووسڵى زۆرينه‌ كوردنشين (65.2%) به‌ عێراقى عه‌ره‌بييه‌وه‌ بلكێندرێ. ئينگليزه‌كان بۆ يه‌كه‌م جار بۆ دامركاندنه‌وه‌ى شۆڕش و ڕاپه‌ڕينه‌كان (چ ڕاپه‌ڕينه‌كانى شێخ مه‌حموود و چ شۆڕشه‌كانى بارزان له‌ 1930-1931، 1943-1945)، فڕۆكه‌يان له‌ دژى كورد به‌كار هێنا. له‌گه‌ڵ ئه‌وه‌یشدا، به‌گشتى كورد پێى خۆش بووه‌، له‌ بنده‌ستى ئينگليزدا بێ نه‌ك حوكمى عه‌ره‌بى.

2-3: باشوور له‌ پاش لكاندن به‌ عێراق: له‌ دواى 1932يش كه‌ عێراق بووه‌ ئه‌ندامى كۆمه‌ڵه‌ى گه‌لان، حكوومه‌ته‌كانى عێراق چ نه‌ماوه‌ به‌ كورديان نه‌كردبێ، تا گه‌يشته‌ ڕادده‌ى كيمياپێداكردن و ئه‌نفال و جينۆسايدكردن له‌ هه‌شتاكانى سه‌ده‌ى ڕابردوودا. ئاخر كورد له ‌لاى ئه‌وان هه‌ر "موالى" (مووسڵمانى غه‌يره‌ عه‌ره‌ب) و "شعوبى" (به‌و كه‌سانه‌ گوتراوه‌ كه‌ گوايا ڕقيان له‌ عه‌ره‌ب بووه‌) و "زه‌نديق"ه‌كه‌ى جاران بووه‌‌. [17] ئاخر هه‌ر له‌م ڕوانگه‌يه‌یشه‌وه‌، ڕژێمى سه‌ددام حسێن وشه‌ى "ئه‌نفال"ى بۆ كرده‌وه‌ به‌دناوه‌كانى 1988 دژى كوردان به‌كار هێنا. له‌وما له‌ دواى نزيكه‌ى 100 ساڵ، كوردێكى كه‌م نه‌بێ، ده‌نا زۆرينه‌ى هه‌ره‌ زۆر هيچ ئينتيمايه‌كيان بۆ عێراق نه‌بووه ‌و نييه‌، نزيكترين به‌ڵگه‌یش ڕيفراندۆ‌مه‌كه‌ى 25ى ئه‌يلوولى 2017یه‌.

• پێوه‌نديى نێوان داگيركه‌ر و گه‌ل و وڵاتى داگيركراو

3-1: پێوه‌نديى نێوان ئه‌و دووانه‌ له‌سه‌ر "ده‌سه‌ڵاتبه‌سه‌رداشكان، ستاتۆى ملكه‌چپێكردن (subordination) دامه‌زراوه‌. به‌ڵام ده‌كرێ ڕادده‌ و مه‌ودايه‌كه‌ له‌ كێسێكه‌وه‌ بۆ كێسێكى ديكه‌ بگۆڕێ، به‌گوێره‌ى هه‌لومه‌رجى كات و شوێن. تۆ سه‌ير كه‌، پێوه‌نديى نێوان ئينگليز و عێراق؛ هه‌وه‌ڵ جار ئينگليزه‌كان كه‌ هاتنه‌ عێراق، هه‌وڵيان دا ڕاسته‌وخۆ عێراق به‌ڕێوه‌ ببه‌ن، به‌ڵام دواتر پاش 1921 و هێنانى مه‌ليكێك له‌ حيجاز و دامه‌زراندنى حكوومه‌تى عێراق، ئه‌و‌ به‌ڕێوه‌بردنه،‌ شێوه‌يه‌كى ناڕاسته‌وخۆى وه‌رگرت له‌ ڕێگه‌ى كاربه‌ده‌ستانى عێراقييه‌وه‌... به‌ڵام عێراق ته‌واو سه‌ربه‌خۆ نه‌بوو له‌ بڕياروه‌رگرتن و حكوومه‌تايه‌تيكردن و چۆنچۆنى به‌كارهێنانى سه‌روه‌ت و سامانى وڵاتدا. ئه‌و پێوه‌ندييه‌ وابه‌سته‌ييیه‌ له‌ ڕێگه‌ى په‌يماننامه‌ى دووقۆڵییه‌وه‌ ڕێك ده‌خرا. با نموونه‌يه‌ك بهێنمه‌وه‌: له‌ پاش بڕياره‌كه‌ى ڕۆژى 16ى 12ى 1925ى كۆمه‌ڵه‌ى گه‌لان كه‌ بڕياری دا ويلايه‌تى مووسڵ به‌ عێراقه‌وه‌ بلكێندرێ، له‌ ئانكارا، له‌ 5ى حوزه‌يرانى 1926دا ڕێككه‌وتننامه‌يه‌كى سێقۆڵى كراوه‌ له ‌نێوان توركيا، بريتانيا و عێراقدا، كه‌ توركيا ده‌سبه‌ردارى مافى خۆى له‌ ويلايه‌تى مووسڵ بوو... چونكه‌ هێشتا عێراق له‌ بن سيسته‌مى "ماندێت"دا بووه‌. له‌ 1932دا، ماندێت به‌فه‌رمى له‌سه‌ر عێراق لا چووه‌ و عێراق بووه‌ته‌ ئه‌ندامى كۆمه‌ڵه‌ى گه‌لان، به‌ڵام جۆرێ له‌ پاشكۆيى له ‌نێوان بريتانيا- عێراقدا تا كوده‌تاى 1958 هه‌بووه‌ و عێراق به‌كرده‌وه‌ ده‌وڵه‌تێكى سه‌ربه‌خۆى خودان "سياده‌"ى ته‌واو نه‌بووه‌.

3-2: با ئه‌و نموونه‌يه‌، به‌سه‌ر پێوه‌نديى كوردستانى باشوور و عێراقدا جێبه‌جێ بكه‌ين. وه‌كوو پێشتريش گوتوومانه‌، ئه‌م به‌شه‌ى كوردستان، به‌بێ خواست و ويستى گه‌له‌كه‌ى به‌ڕه‌سمى له‌ 16ى 12ى 1925دا‌ به‌ ده‌وڵه‌تى عێراقه‌وه‌ لكێندرا. له‌و ده‌مه‌وه‌ پێوه‌ندييه‌كه‌ له‌سه‌ر بنه‌ماى "ده‌سه‌ڵاتبه‌سه‌رداسه‌پاندن و ملكه‌چپێكردن) دامه‌زراوه‌ و، هه‌رگيز نۆرماڵ و خواسايى نه‌بووه‌. له‌و نێوه‌دا و تا ئێستا خۆسه‌پاندن و ملكه‌چپێكردن، هه‌رده‌م به‌ زه‌برى هێز و داپڵۆسين بووه‌ له‌ لاى به‌غدا و، له ‌لايه‌كه‌ى تريشه‌وه‌ ڕاستبوونه‌وه‌ و به‌ره‌نگاريى خه‌ڵكى كورد بووه‌. له ‌بارى ئابووریيشه‌وه‌، دادۆشينى سه‌روه‌ت و سامان، به‌تايبه‌تى نه‌وت و، هێشتنه‌وه‌ى كوردستان بووه‌ له‌ بارێكى پاشكۆيى و دواكه‌وتووييدا. له‌گه‌ڵ ئه‌وه‌یشدا، ده‌سه‌ڵاتى داگيركه‌ر، جا چ له‌ژێر گوشار و ڕاسپارده‌ى نێوده‌وڵه‌تى بێ، يان به‌ هۆى خه‌بات و به‌رگريى كورد خۆى بێ، ناچار بووه‌، له‌ 1931دا، یاساى زمانه‌ لۆكاڵييه‌كان ده‌ربكات و، بوار به‌ زمانى كوردى بدرێ، له‌ هه‌ندێ ناوچه‌-نه‌ك له‌ هه‌موو كوردستاندا- له‌ قۆناغى سه‌ره‌تاييدا بخوێندرێ و له‌ دادگه‌كاندا به‌كار بهێندرێ و گۆڤار و ڕۆژنامه‌ به‌ كوردى ده‌ربكرێ؛ واته‌ جۆرێ له‌ مافى كه‌لتوورى به‌ كورد ڕه‌وا ببيندرێ... يان له‌ ده‌ستووردا، پاش 1958، باس له‌ شه‌راكه‌تى كورد و عه‌ره‌ب له‌ عێراقدا بكرێ، يان له‌ژێر گوشارى شۆڕشى ئه‌يلوول و به‌ره‌نگاربوونه‌وه‌دا، ڕێككه‌وتننامه‌ى 11ى ئادار مۆر بكرێ و پاشان ياساى ئۆتۆنۆمى بۆ كوردستان (ئه‌گه‌ر درۆزنانه‌یش بێ) ده‌ربكرێ... له‌ 1975 تا ڕاپه‌ڕينى 1991، ڕواڵه‌ته‌كاتى داگيركردن، به‌ به‌دناوترين شێوه‌ (ته‌عريب و ته‌بعيس و ته‌هجير و جينۆسايد) ده‌ركه‌وتن. له‌ دواى 1991يشه‌وه‌ تا 2003، كورد له‌ ساى چه‌ترێكى نێوده‌وڵه‌تيدا، وه‌ك ديفاكتۆ خۆى به‌ڕێوه ‌بردووه‌. له‌ 2004يش پاش ده‌رچوونى یاساى TAL و دواتر په‌سندكردنى ده‌ستوورى عێراق له‌ 2005دا، له‌ بارى ده‌ستوورييه‌وه‌، سروشتى ده‌وڵه‌تى عێراق گۆڕاوه ‌و بووه‌ته‌ ده‌وڵه‌تێكى فره‌نه‌ته‌وه ‌و ئايين و مه‌زهه‌ب و، نيزامێكى فيدراڵى و ددان به‌ هه‌رێمى كوردستان نراوه‌ وه‌ك يه‌كه‌يه‌كى فيدراڵى له‌ناو عێراقدا و پێوه‌ندييه‌كه‌ گۆڕانى تێ كه‌وتووه‌. به‌ڵام قه‌باره‌ى گيروگرفته‌كان كه‌م نييه،‌ به‌تايبه‌تى كێشه‌ى كه‌ركووك و ناوچه‌ كێشه‌له‌سه‌ره‌كان. هێشتا ده‌وڵه‌تى فيدراڵى به‌ عه‌قڵيیه‌ت و زيهنى خۆسه‌پاندن و زه‌وتكردن و داگيركارى ده‌جووڵێته‌وه‌. نموونه‌ى ديكه‌ هه‌يه‌ كه‌ پێ به‌ پێ، پێوه‌ندیى نێوان داگيركه‌ر و داگيركراو گۆڕانى به‌سه‌ردا هاتووه‌.

3-3: نموونه‌ى ئه‌مريكا و پۆرتۆ ڕيكۆ كه‌ له‌ ساڵى 1898ه‌وه‌ كه‌وتووه‌ته‌ ژێرده‌ستى ئه‌مريكاوه [18]‌. له‌و ده‌مه‌وه‌ تا ئێستا به‌ چوار ستاتۆدا تێ په‌ڕيوه‌: يه‌كه‌م/ هه‌رێمێكى بيانيى داگيركراوى سه‌ربازى (1898-1900)، دووه‌م/ هه‌رێمێكى بيانى له‌ نێوان 1900- 1917 كه‌ پێى گوتراوه‌ Unincorporated territory؛ واته‌ ئه‌و هه‌رێمه‌ی كه‌ بۆى نه‌بێ ببێته‌ ده‌وڵه‌تێكى سه‌ربه‌خۆ، به‌ڵام له‌ ستاتۆى يه‌كه‌م جيابووه‌ كه‌ حاكمێكى عه‌سكه‌رى به‌ڕێوه‌ى‌ بردووه‌، به‌ڵكه‌ حكوومه‌تێكى مه‌ده‌نیى بۆ دانراوه‌، به‌ڵام حاكمى هه‌رێمه‌كه‌ و ئه‌نجومه‌نى ته‌نفيزى و داواكارى گشتيى پۆرتۆ ڕيكۆ له ‌لايه‌ن سه‌رۆكى ئه‌مريكاوه‌ دانراون؛ شان به ‌شانى ئه‌وه،‌ هه‌رێمه‌كه‌ پارله‌مانێكى هه‌بووه‌ كه‌ به‌ هه‌ڵبژاردن دامه‌زراوه ‌و خه‌ڵكى پۆرتۆريكۆ به‌ هاووڵاتیى ئه‌مريكى حيساب نه‌كراوه‌. سێيه‌م/ 1917- 1952، ستاتۆى هه‌رێمه‌كه‌ بووه‌ته‌ Organized Unincorporated territory  كه‌ ئه‌نجومه‌نه‌ ته‌نفيزييه‌كه‌ى، بوارى خوێندن و فێر‌بوون نه‌بێ، ده‌نا بواره‌كانى ديكه‌ پۆرتۆ ڕيكييه‌كان خۆيان دای ناون. واته‌ له‌و ستاتۆيه‌دا، سه‌ربه‌خۆيیى زێتر بۆ به‌ڕێوه‌بردنى خۆى به‌و هه‌رێمه‌ دراوه‌. چواره‌م/ ستاتۆى Commonwealth كه‌ له‌ 1952وه‌ تا ئێستا به‌ركاره‌  و جۆرێ له‌ يه‌كگرتنه‌ له‌گه‌ڵ ئه‌مريكادا. پۆرتۆ ڕيكۆ ده‌ستوورى خۆى هه‌يه‌، خه‌ڵكى ئه‌وێ خۆيان حاكمى هه‌رێمه‌كه‌ هه‌ڵده‌بژێرن و وه‌ك نوێنه‌رى سه‌رۆكى ئه‌مريكا له‌وێ چاوى لێ ده‌كرێ و له‌ هه‌مان كاتدا ده‌بێته‌ نوێنه‌رى پۆرتۆ ڕيكۆ له‌ ئه‌نجومه‌نى نوێنه‌رانى ئه‌مريكادا كه‌ ته‌نيا له‌ كۆميته‌كاندا بۆى هه‌يه‌ قسه‌ بكا و پرۆژه‌ پێشكه‌ش بكا، يان پێشنيارى هه‌مواركردن بخاته‌ ڕوو، به‌ڵام مافى ده‌نگدانى نييه‌ له‌ ده‌نگدانى گشتيى ئه‌نجومه‌نى نوێنه‌راندا و له‌ "سينات"يش پۆرتۆ ڕيكۆ هيچ نوينه‌رێكى نييه‌. به‌ڵام به‌ڕه‌سمى سيفه‌تى كۆلۆنیى نييه‌ و له‌ هه‌مان كاتدا ده‌وڵه‌تى سه‌ربه‌خۆیش نييه‌. چه‌ند دوورگه‌يه‌كى ديكه‌یش ستاتۆى هاوشێوه‌ى پۆرتۆ ڕيكۆيان هه‌يه،‌ وه‌ك: دوورگه‌ى گوام و دوورگه‌كانى ڤێرگين و... داخوا به‌ره‌و چ ئاقارێك مل ده‌نێن؛ ده‌وڵه‌تى سه‌ربه‌خۆ، يان بوون به‌ به‌شێكى ئه‌مريكا وه‌ك هه‌ر ويلايه‌تێكى ديكه‌؟

• گۆڕينه‌وه‌ى داگيركه‌رێ، به‌ داگيركه‌رێكى ديكه‌:

له‌ شاخ، به‌تايبه‌تى له‌ نيوه‌ى دووه‌مى هه‌شتاكانى سه‌ده‌ى ڕابردوودا، ئه‌گه‌ر بێته‌وه‌ بيرم، نه‌وشێروان مسته‌فا له‌ ديمانه‌يه‌كدا له‌گه‌ڵ لۆمۆندى فه‌ڕه‌نسى له‌باره‌ى مه‌ترسيى داگيركردنى كوردستانى باشوور له ‌لايه‌ن توركياوه‌، گوتبووى: ئه‌وه‌ باشتر، دوو به‌شى كوردستان ده‌بنه‌وه‌ يه‌ك و خه‌باتكردن ئاسانتر ده‌بێ دژى يه‌ك داگيركه‌ر [19]. ئه‌گه‌ر ئه‌م قسه‌يه‌ بۆ ئه‌وده‌م ڕاست بووبێ، به‌ مه‌زه‌نده‌ى خۆم بۆ ئێسته‌ ڕاست نييه‌. چونكه‌ هه‌لومه‌رجى دنيا و ناوچه‌كه‌ وه‌كوو خۆى نه‌ماوه‌ و پێگه‌ى كورديش وه‌ك ئه‌وده‌م كز و لاواز نييه‌، ئه‌گه‌ر خۆمان يه‌كگرتوو بين و له‌ هه‌ر پارچه‌يه‌كدا به ‌لانى كه‌مه‌وه‌ وزه‌ و تواناكانمان بكه‌ينه‌ يه‌ك. چونكه‌ حاڵى حازر، ئێمه‌ له‌ كوردستانى باشووردا، ستاتۆيه‌كى یاسايیمان له‌ چوارچێوه‌ى ده‌وڵه‌تى عێراقدا هه‌يه‌، سه‌ربارى گرفت و ئاريشه‌كانمان له‌گه‌ڵ به‌غدا، خۆمان به‌ڕێوه‌ ده‌به‌ين و به ‌لانى كه‌مه‌وه‌ "سياده‌"ى ناوخۆييمان هه‌يه‌. له‌ ڕۆژاڤا (كوردستانى سووريا)یش، نيمچه‌ئيداره‌يه‌كى ديفاكتۆى خۆنه‌گرتوو هه‌يه‌ و به‌ هيچ شێوه‌يه‌ك ڕه‌وش و بارى ئه‌و دوو به‌شه‌، له‌گه‌ڵ باكوور (كوردستانى بنده‌ستى توركيا) و ڕۆژهه‌ڵات (كوردستانى بنده‌ستى ئێران)دا، به‌راورد ناكرێ.

له‌وما، به‌ ڕاى من گۆڕينه‌وه‌ى داگيركه‌رێ، به‌ داگيركه‌رێكى ديكه‌ به‌ قازانجى ميلله‌تان نه‌بووه ‌و نييه‌، به‌تايبه‌تى ئه‌گه‌ر داگيركه‌ره‌كه‌، داگيركه‌رێك بێ كه‌ به‌شێكى كوردستانى له‌ بنده‌ستدا بێ، نه‌ك داگيركارى ئه‌وديوى ده‌رياكان كه هه‌ر‌ ده‌بێ ڕۆژێ بار بكا و باره‌گه‌وبنه‌ى بپێچێته‌وه‌ و له‌ وڵات ده‌ربكه‌وێ.

نموونه‌ى ڤێتنام‌: سه‌ير كه‌؛ ڤێتنام زۆرترين ماوه‌ هه‌ر له‌ ناوه‌ڕاستى سه‌ده‌ى نۆزده‌یه‌مه‌وه‌ تا 1954، له ‌بنده‌ستى كۆلۆنياليزمى فه‌ڕه‌نسيدا بووه‌، ماوه‌يه‌كى كه‌ميش له‌ 1941دا تا كۆتايیى جه‌نگى جیهانیی دووه‌م، كه‌وته‌ بنده‌ستى ژاپۆنه‌وه‌؛ له‌ كۆتايیى 1955يشه‌وه‌ تا 30ى نيسانى 1975، به‌كرده‌وه‌ ڤێتنامى خواروو له‌بنده‌ستى ئه‌مريكادا بوو، په‌لامارى فێتنامى باكووريشى ده‌دا. ئه‌مريكا، ئه‌گه‌ر به‌هه‌له‌دا نه‌چووبم، هيچ چه‌كێكى قه‌ده‌غه‌كراو نه‌ما- بۆمبى ئه‌تۆمى نه‌بێ- له‌سه‌ر فێتنامييه‌كانى تاقى نه‌كردبێته‌وه‌.  به‌كورتى وڵاته‌كه‌ى لێ وێران كردن و خه‌ڵكيكى ئێكجار زۆرى لێ كوشتن و ئه‌وانى گه‌ڕاندنه‌وه‌ بۆ "چاخى به‌ردين"؛ واته‌ ئه‌مريكا له‌ فه‌ڕه‌نسييه‌كان خراترى به‌ ڤيتنامييه‌كان كرد.

له‌وما، وڵاتێكى وه‌ك توركيا كه‌ ئه‌ندامى ناتۆيه‌ و ميراتگرى عوسمانلييه و جێگه‌ى به‌راورد نييه‌ له‌ هيچ ڕووێكه‌وه‌ له‌گه‌ڵ ئه‌و نيمچه‌ئيداره‌يه‌ى له‌‌ ڕۆژاڤا (كوردستانى سووريا)دا هه‌يه‌،  ئه‌گه‌ر ئه‌وێ داگير بكا، ده‌بێ چيیان به‌سه‌را بهێنێ و چ كوشتارێ ڕوو بدات و چۆن خه‌ڵكه‌كه‌ى په‌رێشان و ده‌ربه‌ده‌ر ده‌بن؛ ته‌نانه‌ت ئه‌مريكييه‌كانيش له‌سه‌ر زارى پۆمپيۆ و بۆلتن، هه‌مان نيگه‌رانييان ده‌ربڕى. له‌ كاتێكدا، ئه‌گه‌ر ئه‌و نيمچه‌ئيداره‌يه‌ به‌ناچارى ڕێكيش بكه‌وێته‌وه‌ له‌گه‌ڵ نيزامى ئه‌سه‌ددا كه‌ ئه‌ویش داگيركه‌ر و خوێنڕێژه‌ و به‌ ناوبژیى ڕووسيا بێ، زيانه‌كه‌ى زۆر كه‌متر ده‌بێ، له‌به‌ر ئه‌م هۆيانه‌: 1) وه‌ك ده‌گوترێ هێزه‌كانى ئه‌سه‌د له‌ پاش 2011وه‌، به‌ ئاره‌زووى خۆيان، يان پاش به‌ره‌نگارييه‌كى كه‌م، له‌ به‌شێكى زۆرى ناوچه‌ كوردنشينه‌كان كشانه‌وه ‌و ڕاده‌ستى "په‌يه‌ده‌"يان كردوون، 2) هه‌رگيز په‌يه‌ده‌ دروشمى ڕووخانى ئه‌سه‌دى نه‌بووه‌؛ ته‌نيا و ته‌نيا باسى له‌ "لامه‌ركه‌زييه‌ت" بۆ هه‌موو سووريا كردووه، 3) په‌يه‌ده‌ خۆى وه‌كوو ته‌ره‌فى سێيه‌م له ‌نێوان ئه‌سه‌د (وه‌كوو ته‌ره‌فى يه‌كه‌م) و ئۆپۆزيسيۆنى ئيسلامه‌وى-عروبه‌وى (ته‌ره‌فى دووه‌م) نمايش كردووه‌ و لێ نه‌گه‌ڕاوه‌ ناوچه‌كانى كورد ببنه‌ مه‌كۆى موعاره‌زه ‌و ئه‌مه‌یش تا ئێستا به‌ قازانجى ئه‌سه‌د بووه‌، 4) له‌ ماوه‌ى 7 ساڵ پترى جه‌نگدا، چه‌ند حاڵه‌تێكى كه‌م نه‌بێ، ده‌نا پێكدادان له ‌نێوان يه‌په‌گه ‌و هێزه‌كانى ئه‌سه‌ددا ڕووى نه‌داوه؛ به‌و مانايه‌ى برينه‌كان هه‌نده‌ قووڵ نين‌، 5) له‌ هه‌ندێ شارى وه‌كوو قامشلۆ و ناوه‌ندى حه‌سه‌كه‌دا، هه‌ندێ دامه‌وده‌زگه‌ى ڕژێمى سووريا ماون؛ به‌و مانايه‌ى جۆرێ له‌ دووانه‌يیى ده‌سه‌ڵات هه‌يه‌، 6) ڕايه‌ڵكه‌ و هامشۆ له ‌نێوان نيزام و په‌يه‌ده‌دا هه‌ر هه‌بووه‌ و نه‌پچڕاوه‌، 7) ڕه‌نگه‌ "ته‌رتيبات"ێك بۆ بارى ده‌ستووريى سووريا له‌ ئایينده‌دا بكرێ و جۆرێ له‌ "لامه‌ركه‌زييه‌ت- مه‌وداكه‌ى چه‌ند ده‌بێ، ده‌وه‌ستێته‌ سه‌ر گوشارى نێوده‌وڵه‌تى و ته‌رازووى هێز و يه‌كگرتوويیى كورد) له‌ سووريادا بێته‌ گۆڕێ و، كورديش وه‌ك باقى خه‌ڵكانى ديكه‌ سووديكى لێ وه‌ربگرێ. به‌ڵام سيفه‌تى داگيركه‌رى هه‌ر ده‌مێنێ.

دياره‌ له‌م وتاره‌دا، من نه‌مويستووه‌ باس له‌ هه‌ڵه ‌و په‌ڵه‌ و كه‌موكورتييه‌كانى په‌يه‌ده‌-يه‌په‌گه‌ و يه‌په‌ژه‌ و يان ئه‌نه‌كه‌سه‌ و ته‌جروبه‌ى "ئيداره‌ى زاتى له ‌سايه‌ى جه‌نگدا" بكه‌م. من نه‌مويستووه‌ باس له‌ ناسه‌ربه‌خۆيیى بڕيارى په‌يه‌ده‌ و هه‌ڤاڵبه‌ندييه‌كانى بكه‌م كه‌ ئێستا به‌شێكى كوردستانى سووريا و هه‌ندێ ناوچه‌ى زۆرينه‌ عه‌ره‌بنشينيش به‌ڕێوه‌ ده‌به‌ن. من نه‌مويستووه‌ باس له‌ شونه‌وارى ئايديۆلۆژى و سياسه‌تى په‌كه‌كه‌ به‌سه‌ر په‌يه‌ده‌دا بكه‌م كه‌ تا كوێ بووه‌ته‌ مايه‌ى ناڕه‌حه‌تی، هه‌م له‌ ناوخۆى ڕۆژاڤا و چۆن بووه‌ته‌ بيانگه‌ بۆ شه‌ڕپێفرۆشتن له‌ لايه‌ن توركياوه‌. ئومێدم وایه‌، كورد، به‌تايبه‌تى حزبه‌ سه‌ره‌كى و به‌كاره‌كانيان، له‌سه‌ر لانى كه‌مى به‌رنامه‌يه‌ك بۆ ئه‌م قۆناغه‌‌ ڕێك بكه‌ون و وزه‌ و تواناكانيان يه‌ك بخه‌ن و پێكه‌وه‌، چ له‌سه‌ر ئاستى ناوخۆ و چ له‌سه‌ر ئاستى هه‌رێمايه‌تى و نێوده‌وڵه‌تيدا، دۆزى ئينسانيى كورد و گه‌لانى ديكه‌ى كوردستان، پێش بخه‌ن و به‌ كه‌مترين زيان له‌ ئالنگارييه‌كان، كورد له‌ نه‌هامه‌تى قورتار بكه‌ن.

په‌راوێزه‌كان

* ئه‌م وتاره‌م بۆ چه‌ند مامۆستاى زانكۆ، نووسه‌ر و شاره‌زاى وه‌ك به‌ڕێزان: د. محه‌مه‌د مير حه‌مه‌د، قه‌ره‌نى قادرى و هێمن عه‌بدوڵڵا ناردووه‌ و تا بۆم كراوه‌ تێبينييه‌كانم به‌رچاو گرتوون و، بۆ پشتڕاستكردنه‌وه‌ى هه‌ندێ زانيارى و بۆچوونيش ديسان له‌ به‌ڕێزان: دكتۆر ئه‌حمه‌دى مه‌لا و ئه‌حمه‌د تاقانه‌م پرسيوه و وه‌ڵاميان داومه‌ته‌وه‌‌. جێگه‌ى رێزو پێزانينن.

      [1] http://www.kurdistan24.net/en/news/168ca36e-70d1-4bc3-89a3-af91afe643ea

[2]  بڕوانه‌: مادده‌ 12ى ده‌ستوورى  هه‌مواركراوى 1979ى ئێران. 

[3] بڕوانه:‌ د. سه‌عد به‌شير، سه‌رهه‌ڵدان و ڕووخانى سيسته‌مى ميرنشينى له‌ كوردستان، سلێمانى 2004. هه‌روا بڕوانه‌: د. سعدي عثمان، كوردستان والامبراطورية العثمانية، أربيل- 2008.

[4] بڕوانه‌: ڕه‌فيق سابير، ئيمپراتۆريیه‌تى لم، سويد 1998.

[5] خۆم له‌ وه‌رگێڕانى كتێبى چيرۆكى شارستانییه‌ت، ڕيفۆرمى ئايينى، تێبينیى ئه‌وه‌م كردووه‌.

[6] بڕوانه‌: د. سعدي عثمان، كوردستان والامبراطورية العثمانية، أربيل- 2008، ص3  كه‌ له‌ د. جه‌ليلى جه‌ليل، ڕاپه‌ڕينى كورده‌كان ساڵى 1880، وه‌رگێر، د. كاوس قه‌فتان، به‌غدا- 1987‌، وه‌رگرتووه‌. هه‌روا بڕوانه‌: كرێس كۆچێرا، كورد له‌ سه‌ده‌ى نۆزده ‌و بيسته‌مدا، و: حه‌مه‌كه‌ريم عارف، سلێمانى 2004.

[7] بڕوانه‌: سینان هاكان، به‌رخۆدانی كورده‌كان 1817-1867، وه‌رگێڕانی: به‌كری شوانی، بڵاوكار: ئه‌كادیمیای كوردی 2012.

[8] زۆربه‌ى سه‌رچاوه‌كان ڕووبه‌رى باكوورى كوردستان به‌ 157,137- 230000 كيلۆمه‌تر دووجا مه‌زه‌نده‌ ده‌كه‌ن، لێ د. عه‌بدوڵڵا غه‌فوور له‌ كتێبى جوگرافياى كوردستاندا، پێی وايه‌ كوردستانى ڕۆژهه‌ڵات به‌ ڕووبه‌ر گه‌وره‌تره له‌ باكوور، به‌ڵام سه‌رچاوه‌كانى ديكه‌ وا ناڵێن.

[9] بڕوانه‌: ڕه‌فيق سابير، سه‌رچاوه‌ى پێشوو.

[10] بڕوانه‌: ئيسماعيل بێشكچى، كوردستان كۆڵۆنييه‌كى نێوده‌وڵه‌تى، و: ڕێبوار ڕه‌شيد، هه‌ولێر-1993.

[11]  مجيد جعفر، كوردستان – تركيا: دراسة اقتصادية اجتماعية سياسية في تحت التخلف الاستعمارى، السليمانية- 2006.

 [12] ئه‌و نووسه‌ره‌ ده‌ڵێ: لقد التحم أنصار الرئيس التركي ڕجب طيب أردوغان ومعارضوه، وأصبحوا قبضة واحدة. لقد شرعوا في صب اللعنة على الأكراد الوثنيين. تتم تغذية الأفواه بهذه الطريقة في الشرق، كما تعلمون. أولئك الذين يقولون إن شيئا لا يمكن حله من خلال الحروب والغزوات والعنف وإراقة الدماء هم أقلية مرة أخرى..

[13] به‌شێ له‌ زانيارييه‌كانم له‌باره‌ى كوردستانى بنده‌ستى سوورياوه‌ وه‌رگرتووه‌ له‌: كه‌ريم يه‌ڵدز، كورد له‌ سووريا، گه‌لێكى له‌بيركراو، وه‌رگێر، شاهۆ قادرزاده‌، سلێمانى-2009.

[14] محه‌ممه‌د ڕه‌سول هاوار: شێخ مه‌حموودی نه‌مر و ده‌وڵه‌ته‌كه‌ی خوارووی كوردستان، بڵاوكار: جاف پرێس، 1990.

[15] بڕوانه‌: د. سعدي عثمان، كوردستان والامبراطورية العثمانية، ص 184، ئه‌ويش له‌ د. عه‌بدولفه‌تاح بۆتانى وه‌رگرتووه‌، د. عبد الفتاح علي يحيى (ترجمه‌ وتقديم)، الكورد وكوردستان في ڕسائل الفيلد مارشال هيلمون فون كارل مولتكه، مجله الاديب الكردي، ع 4 بغداد، تموز 1992، ص 26.

[16]  Saad Basheer Askandar, British Policy towards the Kurdish Question 1913- 1915, PP. 47-48, available at:  http://etheses.lse.ac.uk/2625/1/U615574.pdf

[17] بڕوانه:‌ پێشه‌كیى كتێبى دوو سه‌ده‌ بێده‌نگيى كه‌ د. عه‌بدولحوسێن زه‌رينكوب نووسيويه ‌و له‌ 2007 له‌ هه‌ولێر به‌ كوردى بڵاو كراوه‌ته‌وه‌، كه‌ د. موحسين مه‌حه‌مه‌د حوسێن نووسيويه‌.

[18] زانيارييه‌كان له‌باره‌ى پێوه‌نديى نێوان ئه‌مريكا و پۆرتۆ ڕيكۆوه‌ له‌ كۆمه‌ڵێ باس و وتاردا كه‌ له‌ ئينترنێت بڵاو كراونه‌ته‌وه‌، وه‌رم گرتووه‌.

[19] له‌ ئه‌نجامى ئه‌وه‌دا، له‌ ڕۆژنامه‌كه‌ى صالح دوگله‌، الغد الديمقراطي وه‌ڵامى نۆشێروان درايه‌وه‌ و ئه‌م قسانه‌ى ناوبراو به‌ "خه‌ونى چۆله‌كه‌" شويهێندرا و پاشان مام جه‌لاليش هاته‌ ناو گفتوگۆيه‌كه ‌و به‌ كتێبێك (أغد ديمقراطي وحرمان شعب حتى من حق الحلم) وه‌ڵامى دايه‌وه‌.