|
5: کوردستانى باشوور (کوردستان- عێراق):
ویلایەتى موسڵ بەگوێرەى ساڵنامەى عوسمانلى 1912، لە ( سنجاقى موسڵ کە 6 قەزا و 15 ناحیەى هەبووە، سنجاقى کەرکووک کە 6 قەزا و 17 ناحیەى هەبووە، سنجاقى سلێمانى کە 5 قەزا و 11 ناحیەى هەبووە) پێک دەهات.(٤) بەگوێرەى ئامارەکانى بریتانیا، ویلایەتى موسڵ، ویلایەتێکى زۆرینە کوردنشین بووە (57,3%) و بەگوێرەى ئامارەکانى تورکیاش (56%) بووە [ , Fuat Dundar
British Use of Statistics in the Iraqi Kurdish Question (1919–1932)] و بەگوێرەى ڕاپۆرتى کۆمیسیۆنى نێودەوڵەتیش، ڕێژەى کورد ئەودەم لە 65% زێتر بووە [د. فاضل حسين، مسألة الموصل، دراسة في الدبلوماسية العراقية- الانكليزية- التركية وفي الرأي العام، مطبعة الرابطة- بغداد 1955، ص 82].
سەرەڕاى ئەم هەقیقەتەیش، ویلایەتى موسڵ بە بڕیارى ڕۆژى 16/12/ 1925 کۆمەڵەى گەلان، بە دەوڵەتى تازە دامەزراوى عێراق لکێنراوە، بەبێ ئەوەى ڕاپرسییەکى گشتى لەو ویلایەتەدا بکرێ وەک پێشتر لە مومارەسەى نێودەوڵەتیدا باو بووە. [عەبدولرەحمان زێبارى لە ماستەرنامەکەیدا، بە دورودرێژى ناقانوونیبوونى ئەم پێوەلکاندنەى باس کردووە، الوضع القانوني لاقليم كوردستان العراق في ظل قواعد القانون الدولي العام، دراسة تحليلية ناقدة، مؤسسة موكرياني للطباعة والنشر، 2002 اربيل، ص 130- 168]...
لە دواى جه‌نگی جیهانیی دووه‌مه‌وه، بزووتنەوەى سیاسیى کوردستان، هەرگیز پێوەندیى کوردستان و بەغداى بە پێوەندییەکى کۆلۆنیاڵى لێک نەداوەتەوە و لەسەر ئەم بنەمایەیش، داواى جیابوونەوەى لە عێراق نەکردووە و زێتر پرسەکەى خۆى وەکو پرسێکى ناوخۆیى کە لە چوارچێوەى عێراقدا بێتە چارەسەرکردن، خستووه‌تە ڕوو. سەرنجى دروشمى دیموکراسى بۆ عێراق و ئۆتۆنۆمى بۆ کوردستان بدە، ئەو قسەیەم پشتڕاست دەکاتەوە. راستە، ئەگەر بزووتنەوەى کوردایەتى، ئەو "تکییف"ەیشى کردبا، یەکلایه‌نه دەبوو، بەڵام خۆیشى دەستى هەبووە لە بەناوخۆییکردنى پرسى کورددا، دەنا بیرمەندێکى وەک ئیسماعیل بێشکچى، ئەم پێوەندییەى بە کۆلۆنیالیزمى ناوخۆیى ناوهێناوە.
پێش 2003، واتە لە سایەى حکوومەتى "سەدام"دا، ئەو پرەنسیپە Remedial Secessionى کە لە سەرێ ئاماژەم بۆ کرد، بەسەر هەرێمى کوردستاندا بەتەواوەتى جێبەجێ دەبوو. چونکە حکوومەتەکەى سەدام ملهوڕ و ستەمکار بوو. حکوومەتێکى نوێنەرایەتى نەبوو. نەک هەر ڕێگەى بە کورد نەدەدا مومارەسەى مافى چارەى خۆنووسینى ناوەکى بكات، بەڵکە سیاسەتى جینۆسایدى لە هەشتاکانى سەدەى بیستەمدا دەرهەق پێڕەو کردبوو. لە بارى نێودەوڵەتیشەوە ڕژێمێکى بێزراو بوو. ئەگەر ناوچەى دژە فڕین NO FLY ZONE و پرۆڤاید کۆمفۆرت PROVID COMFORT لە دواى 1991ەوە نەبان، مەترسیى داپڵۆسین و پەلاماردانەوەى گەلى کوردستان لە ئارادا هەبوو. لەگەڵ ئەوەیشدا، گەلى کوردستان و دەزگە نوێنەرایەتییەکانى، هەنگاوێکى وەکى "کۆسۆڤۆ"یان نەنا، بەڵکە لە 4/10/1992دا بڕیارى فیدراڵی-یان دا. هەرچەندە، بۆ ئەودەم بڕیارى فیدراڵیى پەرلەمان هەنگاوێکى بوێرانە بوو لەو ژینگە هه‌رێمایەتییە ناڵەبارەى ئەودەمدا. وێدەچێ سەرکردایەتيى سیاسیى کوردستان لەسەر ستراتیژیی هەنگاو بە هەنگاوى لەمێژینەى خۆى ڕاهاتبێ و بە قەدبڕ ڕێگاکەى بۆ کورت نەکردینەوە.
پاش ڕووخانى سەدام بەدەستى هاوپەیمانان لە 9ى نیسانى 2003دا، سەرکردایەتیى سیاسیى کوردستان، چ بەئارەزوو بێ یان نا، لە بنیاتنانەوەى عێراق و داڕشتنى قانوونى دەوڵەتى عێراق بۆ ماوەى گواستنەوە (2004) و دەستوورى 2005 و دامودەزگاکانى دەوڵەتى عێراقدا، بەشدار بوون و پاشان بە دەستى خۆیان حوکمڕانییان بۆ عەرەبى شیعە یەکلا کردەوە و نەیانتوانى سوودێکى ئەوتۆ لە بزووتنەوەى ڕیفراندۆم لە کوردستان وەربگرن کە داوای دەکرد ماددەیەک لەناو دەستوورى عێراق دابنرێت کە ناوە ناوە (بۆ نموونە 10 ساڵ جارێ) ڕێگە بە سازدانى ڕیفراندۆم بدات بە مەبەستى مانەوە یان جیابوونەوە لە عێراق. سەرکردایەتيى سیاسى سەبارەت بەو خاڵە، تەنیا ئەوەى بۆ کرا، ڕستەیەک لە کۆتاییى دیباجەى دەستووردا بچەسپێنێ. وەک دێتەوە بیرم و لە جێگەى دیکەیشدا، ئاماژەم بۆ کردووە، لە دیمانەى وەفدێکى بزووتنەوەى ڕیفراندۆم لەگەڵ باڵیۆز ئی. نیومان لە 26/2/2004دا لە بەغدا، کە بەرپرسى پەیوەندییەکان بوو لە CPA، بەئاشکرا جەختى لەسەر دوو شت کردەوە: ئێوەى کورد دەکارن ڕۆڵى بەلانس لە نێوان شیعە و سوننەدا بگێڕن. هەوڵ بدەن فیدراڵیزم لە عێراقدا تاقى بکەنەوە و ئێمە لەگەڵ یەکپارچەییى خاکى عێراقداین، بەڵام ڕێگەیشتان لێ ناگرین کە چ بکەن و چ داوا بکەن... وێدەچێ زۆرتر ئەو ئامۆژگارییەى ئەمریکامان لەبەرچاو گرتبێ.
کورد لە 2003ەوە تا ئێستا، فیدراڵیزم تاقى دەکاتەوە، لێ وەک دەبینین كوردستانى باشوور (سەر بە عێراق)، بەڕەسمى بەشێکە لە عێراق و بەشێکیش نییە. بەشێکە، بەو مانایەى کە هێشتا نوێنەرانى هەرێمى کوردستان لە ئەنجوومەنى نوێنەرانى عێراق و لە دەسەڵاتى تەنفیزى و دەسەڵاتى دادگای ئیتیحادى نەکشاونەتەوە و دابڕانێکى تەواو دروست نەبووە. بەڵام کورد ڕەخنە و گلەییى لە سیاسەتى گشتیى حکوومەتى ئیتیحادى و لە بڕیاردان و جێبەجیکردندا هەیە. بەشێکە، بەو مانایەى ساڵانە، ڕێژەى 17% لە بودجەى عێراق بەگوێرەى "قانون الموازنە الاتحادیە" بۆ هەرێمى کوردستان دادەنرێ، کەچى لە 2014-ەوە ئەو بڕگەیە جێبەجێ ناکرێ. عێراق و کوردستان، ڕووبەڕووى پەلامار و خەتەرێکى گەورەى وەک داعش بوونەتەوە، بەڵام هەماهەنگى و پێکەوە بەرەنگاربوونەوەى ئەم خەتەرە، لە ئاستێکى زۆر نزمدایە. کێشەیەکى گەورەى وەک ناوچە کێشەلەسەرەکان لە نێوان هەرێم و بەغدا هەیە و هێشتا بەگوێرەى ماددەى 140ى دەستوور چارەسەر نەکراوە. لە سیاسەتى دەرەکیدا، هەڵویستى جیا و تەنانەت دژبەیەکیش لە نێوان هەردوو لادا، هەیە.
بە مانایەکى دیکە، سەمتى پێوەندیى نێوان حکوومەتى ئیتیحادى و هەرێم، بە ئاقارى لێکدابڕانی سیاسى و قانونییە زێتر، نەک بەیەکەوەهەڵکردن و تەکاموڵ Integration. ئەمە دیفاکتۆیەکە، کوردستانى باشوور نیمچە دەوڵەتێکە و گەڕانەوە بۆ دواوە، ناڵێم هەرگیز نابێ و ناکرێ، لێ زۆر سەخت و زەحمەتە. بۆیە و ڕەنگە، لەناو (نوخبە- Elite)ى شیعەدا، لێرە و لەوێ، دەنگى وا بەرز ببێتەوە کە ئەم بەناو "اتحاد"ە هەڵبوەشێتەوە و هەر لایە ستاتۆى سیاسیى خۆى و ڕێچکەى پەرەسەندنى خۆى دیارى بکات یان تەنانەت خەڵکێکیشیان هەبێ باس لە کۆنفدراڵیزم بکات (موەفەق ڕوبەیعى بۆ نموونە). هەقە، بەم ئاراستەیە کارى زۆرتر بکرێ و بە قازانجى هەردوو لایە کە ئەم لێکبوونەوەیە، بەئاشتییانە و لە ڕێگەى ڕێوشوێنى دیموکراتییانەى وەک ڕیفراندۆمەوە، یان هەر بڕیارێکى ترەوە، ڕوو بدات.
ئەم ئەرکە دەکەوێتە سەر شانى سەرۆکى هەرێمى کوردستان [ماددە 1ى قانوونى هەموارکراوى سەرۆکایەتیى ساڵى 2005] کە ڕاستەوخۆ یان بە ناوبژیى لایەنێکى سێیەم، بکەوێتە وتووێژ لەگەڵ بەرپرسانى عێراقدا، یان ئەوەتا لە پەرلەماندا بەگوێرەى بڕیارێک یان قانوونێک (دەستەیەک بۆ وتووێژ و دانوستاندن)، چ لەگەڵ عێراق و چ لەگەڵ وڵاتانى دەوروبەر و دنیاى دەرەوەدا پێک بێ و بکەوێتە دانوستان و گفتوگۆى ڕاستەوخۆوە.
6: هەڵوەشاندنەوەى بڕیارى 16/12/1925 و کردنى کوردستان بە ناوچەیەکى تایبەتیى ژێر سەرپەرشتى UN
ئەگەر ئەو دەستە دانوستانکارەى لە سەرێ پێک هات، هەقە، هاوکات، لە ئاستى نێودەوڵەتیدا، بکەونە جووڵەیەکى دیپلۆماتى و سیاسى و ڕەوەندى کوردیش بخەنە گەڕ، کە لکاندنى ویلایەتى موسڵ-ى زۆرینە کوردنشین بە دەوڵەتى عێراق بە بڕیارى کۆمەڵەى گەلان لە 16/12/1925دا، ناشەرعى بووە: چونکە ئەو لکاندنە، بێ ویست و ئیرادەى ئازادانەى دانیشتووانى ئەو ویلایەتە بووە، ڕاپرسى گشتى لە ویلایەتەکەدا نەکراوە، بڕیارەکە زێتر سیاسى بووە تا قانوونى. ئەمەیش لەگەڵ ئەو ئاخاوتن و لێدوانانەى هەندێ سیاسەتوان و ئەکادیمیسیەن و لێکۆڵەر و ناوەندى دیراسات و لێتۆژینەوە لەباره‌ى نەخشەکێشانەوەى ناوچەکە و تێهەڵدانى سایکس- پیکۆ ناوە ناوە دەیدەن، تێک دەکاتەوە. واتە داڕشتنەوەى نەخشەى ناوچەکە بە شێوەیەکى عادیلانەتر، هەڵوەشاندنەوەى بڕیارى 16/12/1925و کردنى کوردستانى باشوور بە هەرێمێکى تایبەت لەژێر سەرپەرشتیى نەتەوە یەکگرتووەکان بۆ ماوەیەکى کاتى و دواتر ئەنجامدانى ڕیفراندۆم بۆ سەربەخۆیى. وەک لە ته‌یموورى ڕۆژهەڵات ڕووی دا.
7: ڕیفراندۆم (گشتپرسى)
بەکورتى، ڕیفراندۆم ڕێوشوینێکى دیموکراتیى ڕاستەوخۆیە [ڕێوشوێنى دیکەى ڕاستەوخۆى دیموکراتیى دیکەیش هەن ] کە دەرفەت بە دەنگدەران دەدرێ لەبارەى پرسێکى گشتییەوە، دەنگ و ڕاى خۆیان بدەن. بەو مانایە، ڕیفراندۆم بەشداریپێکردنى خەڵکە لە بڕیارداندا لە جیاتى ئەوەى نوخبەى حوکمڕان (چ پەرلەمان بێ، یان سەرۆکى هەرێم، یان سەرۆکایەتیى حکوومەت بڕیار بدا) هەر خۆیان بڕیار بدەن و شتەکان ببڕێننەوە. بە دیویکى دیکەیشدا، بەشداریپێکردنى میللەتە، کە دەبێ بەرپرسیارەتیى بڕیارەکانى خۆى، بە پۆزەتیڤ و نیگەتیڤەوە، هەڵگرێ.
کەواتە ڕیفراندۆم "گەڕانەوەیە بۆ گەل و زانینى ڕا و بۆچوونى ئەوە لە پرسێکى دیاریکراودا." ڕیفراندۆم بەپێى ئەو بابەتەى کە ڕاپرسییەکەى لەبەر ساز دەکرێ، چەند جۆرێکى هەیە و ئەو جۆرەى کە پەیوەندیى بەم باسەى ئێمەوە هەیە، ڕیفراندۆمە بۆ سەربەخۆیی Independent Referendum و پەیوەندیى بە "سیادە"ەوە هەیە. واتە دانیشتووانى هەرێمێکى دیاریکراو، لە ڕێگەى دەنگدانەوە بیانەوێ ببنە دەوڵەتێکى سەربەخۆ یان لەناو چوارچێوەى دەوڵەتى گۆریندا بمێننەوە...ئەوە دەق، بەسەر کوردستانى " عێراق"دا جێبەجێ دەبێ.
8: جۆرەکانى ڕیفراندۆم:
8-1: ڕیفراندۆم بەپێى بابەت پۆلین دەکرێ بۆ:
8-1-1: ڕیفراندۆمێکى دەستوورى: جا چ پێوەندیى بە دەستوورەوە هەبێ یان بە هەموارکردنى دەستوور و ئەو قانوونانەوە هەبێ کە سروشتێكی دەستوورییان هەیە وەک سیستەمى هەڵبژاردن و شتى دیکە، نزیکەى 40% ئەو ڕیفراندۆمانەى لە نێوان 1791- 1998 لە جیهاندا کراون، سەر بەم جۆرەن.
8-1-2: ڕیفراندۆمى تەشریعى: ئەو ڕیفراندۆمەى پێوەندیى بە قانوونى ئاسایییەوە هەبێ و ئەگەر خەڵک پێى ڕازى بێ، ئەوە دەبێتە قانوون و پەسند دەکرێ و کارى پێ دەکرێ.
8-1-3: ڕيفراندۆمى سیاسى: ئەگەر بابەتەکەى سیاسى بێ و پێوەندیى بە بەرژەوەندیى گشتییەوە بێ، جا چ پلانێ بێ، چوونە ناو هاوپەیمانێتییەک بێ، یان چوونە ناو کۆنفدراڵییەک بێ، شتى لەم بابەتە، وەک ڕیفراندۆمەکەى ڕۆژى 23ى حوزەیرانى ئەمساڵى بریتانیا سەبارەت بە مانەوە یان دەرچوون لە یەکیتیى ئەوروپى.
8-2: لە ڕووى هێزى پابەندبوونەوە دەکرێتە دوو بەش:
8-2-1: ڕیفراندۆمێکى پابەندکار، واتە ئەنجامەکەى بۆ هەموو دەسەڵاتەکان، پابەندکار دەبێ.
8-2-2: ڕیفراندۆمێکى ڕاوێژکارى: واتە ئەنجامەکەى تەنیا بۆ زانینى خواست و ویستى خەڵک بێ و ئەنجامەکەى بۆ هیچ لایەک پابەندکار (ملزم) نەبێ.
8-3: لە ڕووى ئەوەى کە دەبێ ڕیفراندۆم بکرێ یان نا:
8-3-1: ڕیفراندۆم هەیە ئیجبارییە، ئەگەر لە دەستووردا یان لە قانوونێکدا ئاماژەى بۆ کرابێت.
8-3-2: ڕیفراندۆمى ئارەزوومەندانە: ئەمە لەسەر داخوازیى حکوومەت بێ یان ژمارەیەکى دیاریکراوى خەڵک یان پەرلەمەنتار و... . لێرەدا گەڕانەوە بۆ خەڵک، کارێکە ڕێى تێ دەچێ و دەکرێ بکرێ و دەکرێ نەکرێ.
8-4: لە ڕووى کاتەوە:
8-4-1: ڕیفراندۆمى پێشوەختە: واتە پێش قانوون. واتە گەڵاڵەنامەى قانوونەکە، دەبێ بخرێتە بەردەم گەل تا ڕاى خۆى لەسەر بدات، ئەوجا لە پەرلەمان موناقەشە بکرێ و بکرێتە قانوون.
8-4-2: ڕیفراندۆمى پاشوەخت: واتە دواى دەرچوونى بڕیار یان قانوونێک، ئەوجار بخرێتە بەردەم خەڵک. کە زۆرینه‌ی خەڵک دەنگى بۆ دا، دەبێتە قانوون و جێبەجێ دەکرێ.
9: چەند نموونەیەکى سەرکەوتووى ڕیفراندۆم بۆ سەربەخۆیى لە دواى 1990ەکانەوە:
ناوی دەوڵەت: سلۆڤێنیا (ئەورووپا)
ڕۆژی ڕیفراندۆم: 23 ى کانوونى یەکەم 1990
ئەنجام بە قازانجی سەربەخۆیی: 94,8%
جاڕدانی سەربەخۆیی: 26 حوزەیرانى 1991
ناوی دەوڵەت: لیتوانیا (ئەورووپا)
ڕۆژی ڕیفراندۆم: 9 شوبات1991
ئەنجام بە قازانجی سەربەخۆیی: 93,2%
جاڕدانی سەربەخۆیی: 11 ئادار 1991
ناوی دەوڵەت: لاتڤیا (ئەورووپا)
ڕۆژی ڕیفراندۆم: 3 ئادار 1991
ئەنجام بە قازانجی سەربەخۆیی: 74,9%
جاڕدانی سەربەخۆیی: 21 ئاب 1991
ناوی دەوڵەت: ئیستۆنیا (ئەورووپا)
ڕۆژی ڕیفراندۆم: 3 ئادار 1991
ئەنجام بە قازانجی سەربەخۆیی: 78.4%
جاڕدانی سەربەخۆیی: 20 ئاب 1991
ناوی دەوڵەت: كرواتيا (ئەوروپا)
ڕۆژی ڕیفراندۆم: 19 ئایار 1991
ئەنجام بە قازانجی سەربەخۆیی: 93.24%
جاڕدانى سەربەخۆیى: 25حوزەیران 1991 و پاشان لەسەر داواى یەکێتیى ئەوروپا دواى خست تا 7ئوکتوبەر و ئێستا ڕۆژى سەربەخۆیى 8 ئوکتۆبەرە.
ناوی دەوڵەت: گورجستان
ڕۆژى ڕیفراندۆم: 31 ئادار 1991
ئەنجام بە قازانجى سەربەخۆیى: 99.5%
جاڕدانى سەربەخۆیى: 9 نیسان 1991
ناوی دەوڵەت: مەكدۆنيا (ئەوروپا)
ڕۆژى ڕیفراندۆم: 8 ئەیلوول 1991
ئەنجام بە قازانجى سەربەخۆیى: 96.4%
جاڕدانى سەربەخۆیى: 8ى ئەیلوول 1991
ناوى دەوڵەت: ئەرمینیا
ڕۆژى ڕیفراندۆم: 21 ئەیلوول 1991
ئەنجام بە قازانجى سەربەخۆیى: 99.51%
جاڕدانى سەربەخۆیى: پێشتر لە ئابى 1990 سەربەخۆییى جاڕ دابوو.
ناوى دەوڵەت: تورکمانستان
ڕۆژى ڕیفراندۆم: 26 ئوکتوبەر 1991
ئەنجام بە قازانجى سەربەخۆیى: 94.06%
جاڕدانى سەربەخۆیى: 27 ئوکتۆبەر 1991
ناوی دەوڵەت: ئازەربایجان
ڕۆژى ڕیفراندۆم: 29ى کانوونى یەکەم 1991
ئەنجام بە قازانجى سەربەخۆیى: 99.8%
جاڕدانى سەربەخۆیى: 18ى ئوکتوبەرى 1991، واتە پێش ڕیفراندۆمەکە.
ناوی دەوڵەت: ئۆزبەکستان
ڕۆژی ڕیفراندۆم: 29ى کانوونى یەکەم 1991
ئەنجام بە قازانجى سەربەخۆیى: 98.3%
جاڕدانى سەربەخۆیى: 31 ئاب 1991 پێش ڕیفراندۆمەکە ڕاگەیەنراوە.
ناوى دەوڵەت: ئۆکراینا
ڕۆژى ڕیفراندۆم: 1ى کانوونى یەکەم 1991
ئەنجام بە قازانجى سەربەخۆیى: 92.3%
جاڕدانى سەربەخۆیى: 24 ئاب 1991 واتە ڕیفراندۆمەکە بۆ پشتراستکردنەوەى ڕاگەیاندنى سەربەخۆیى بووە.
ناوى دەوڵەت: بۆسنیا و هێرزێگۆفین (ئەوروپا)
ڕۆژى ڕیفراندۆم: 29ى شوبات -1ئادار 1992
ئەنجام بە قازانجى سەربەخۆیى: 99.7% (63.4%)
جاڕدانى سەربەخۆیى: 3 ئادار 1992
ناوى دەوڵەت: ئەريتيريا (ئەفريقا)
ڕۆژى ڕیفراندۆم: 23-25 نیسان 1993
ئەنجام بە قازانجى سەربەخۆیى: 99.83%
جاڕدانى سەربەخۆیى: 27 نیسان 1993
ناوى دەوڵەت: ته‌يموورى ڕۆژهەڵات (ئاسيا)
ڕۆژى ڕیفراندۆم: 30 ئاب1999
ئەنجام بە قازانجى سەربەخۆیى: 78.5%
جاڕدانى سەربەخۆیى: 27 نیسان 1993
ناوى دەوڵەت: مونتينگرۆ (الجبل الاسود) (ئەوروپا)
ڕۆژى ڕیفراندۆم: 21ئایار 2006
ئەنجام بە قازانجى سەربەخۆیى: 55.6%
جاڕدانى سەربەخۆیى: 3 حوزەیران 2006
ناوى دەوڵەت: خوارووى سوودان
ڕۆژى ڕیفراندۆم: 9-15کانوونى دووەم 2011
ئەنجام بە قازانجى سەربەخۆیى: 98.83%
جاڕدانى سەربەخۆیى: 9 تەمووز 2011
10: نموونە بۆ ئەو هەرێم و ویلایەتانەى کە ڕیفراندۆمیان تێدا کراوە و ددانیان پێدا نەنراوە، واتە نەبوون بە دەوڵەتى دانپیانراوى سەربەخۆ.
ناوى هەرێم یان ناوچە: کۆسۆڤۆ
دەوڵەتى دایک: سربیا
ساڵى ڕیفراندۆم: 26-30 ئەیلوول 1991
ئەنجام بە قازانجى سەربەخۆیى: بەڵێ 99.98%
سەربەخۆییى لێ کەوتووه‌تەوە: 17 شوبات 1998
دانپێدانان: تا ئێستا 106 وڵات دانیان پێدا ناوە.
ناوى هەرێم یان ناوچە: ناگۆرنى قەرەباخ
دەوڵەتى دایک: ئازەربایجان
ساڵى ڕیفراندۆم: 10 کانوونى یەکەم 1991
ئەنجام بە قازانجى سەربەخۆیى: بەڵێ 99.89%
سەربەخۆییى لێ کەوتووه‌تەوە: دیفاکتۆ/ سەربەخۆیە
دانپێدانان: نەخێر
ناوى هەرێم یان ناوچە: تەتەرستان
دەوڵەتى دایک: رووسیا
ساڵى ڕیفراندۆم: 21 ئادار 1992
ئەنجام بە قازانجى سەربەخۆیى: بەڵێ 62.23%
سەربەخۆییى لێ کەوتووه‌تەوە: نەخێر
دانپێدانان: نەخێر
ناوى هەرێم یان ناوچە: سكۆتله‌ندا
دەوڵەتى دایک: بريتانيا
ساڵى ڕیفراندۆم: 18 ئەیلوول 2014
ئەنجام بە قازانجى سەربەخۆیى: نەخێر 55.3%
دانپێدانان: بەڵێ
11: ڕیفراندۆم چۆن ساز دەکرێ؟
ماوەیەکە، باس لە ڕیفراندۆم دەکرێ. جارێ زێتر قسە لەسەر ڕووە سیاسییەکەى دەکرێ. بە مانایەکى دیکە، هەوڵ دەدرێ سەرجەم حزب و لایەنەکان، یان زۆرینەى لایەنە سیاسى و پێکهاتەکانى کوردستانى باشوورى بۆ ساز بدرێ و کۆ بکرێتەوە، واتە ئێستە قۆناخى ساغبوونەوەیە لەسەر ئەو "ڕێکارە دیموکراتییە" بۆ بڕاندنەوەى پرسى سەربەخۆییى کوردستان. پەیامەکەى ئەم دوایییەى سەرۆک بارزانى دەخرێتە ئەم خانەیەوە. ئەوجا قۆناغەکانى دیکەى بەدوادا دێن:
1) پەسندکردنى قانوونى ڕیفراندۆم،
2) دیاریکردنى کاتى ڕیفراندۆم (دەکرێ لەناو قانوونەکەیشدا دیارى بکرێ)،
3) سازدانى ڕیفراندۆم،
4) جاڕدانى سەربەخۆیى.
11-1: بە سازان و ڕێککەوتنى نێوان هەولێر و بەغدا. ئەگەر بەغدا بەمە ڕازى ببێ، ئەوده‌م ئەگەر قانوونێک لە "ئەنجوومەنى نوێنەرانى عێراق"ەوە بۆ ڕیفراندۆم دەربچێ و پاشان ڕیفراندۆمه‌کە بەگوێرەى قانوونەکە بەڕێوە بچێ، ئەودەم ئەنجامەکانى بۆ هەموو لایەک "ملزم" دەبێ و کۆمەڵگەى نێودەوڵەتیش موبارەکەى لێ دەکا. ئەمە ڕێگەیەکە زۆر گرفتمان لە کۆڵ دەکاتەوە. بەڵام چەند مومکینە، ئەوەیان شتێکى دیکەیە.
11-2: ڕیفراندۆم بەبێ ڕەزامەندیى بەغدا بکرێ: ئەودەم دوو ئەگەر دێتە پێشەوە، یان:
أ) ئەوەتا عێراق لە سەرەتاوە خۆى لێ بێدەنگ دەکا و کە دیتى ئەم دەوڵەت و ئەو دەوڵەت پێشوازیى لێ دەکەن، پاشان وەکو ئەمرى واقیع، پەسندى بکا،
ب) ئەگەرى دووەم ئەوەیە هەر زوو بێتە دەنگ و پەسندى نەکا و ڕەتى بکاتەوە و پەنا بۆ "دادگەى باڵاى ئیتیحادى" یان "دادگەى نێودەوڵەتیى داد IJC ) ببات. تا ئێستە وا بووە؛ لە بارى وادا دەوڵەتان خۆ دەبوێرن و هەڵوێست دەرنابڕن...
11-3: ڕیفراندۆم بە بڕیارێکى ئەنجوومەنى ئاسایش بکرێ و ئەنجامەکەى بۆ هەموو لایەک "ملزم" بێ. لە سەرێ ئاماژەم بەو ئەگەرە دا، ئەگەر ئەنجوومەنى ئاسایش بڕیارەکەى ڕۆژى 16/12/1925ى لکاندنى ویلایەتى موسڵ بە عێراقى هەڵوەشاندنەوە و دواتر ڕیفراندۆمەکە کرا، پرسیارەکە چى دەبێ؟ ئایا دەوڵەتى تورکیا، داواى ویلایەتى موسڵ ناکاتەوە؟ ئایا عێراق بە بڕیارەکە ڕازى دەبێ؟ ئەودەم ڕەنگە پرسیارەکە بەم جۆرەى لێ بێ: "دەتەوێ کوردستانى باشوور، ببێتە دەوڵەتێکى سەربەخۆ، یان لەناو دەوڵەتى عێراقدا بمینێتەوە، یان بە تورکیاوە بلکێ؟"
12: ڕێکخستنى ڕیفراندۆم
12-1: ئەگەر قانوونى ڕیفراندۆم لە ئەنجوومەنى نوێنەرانى عێراق دەربچێت، بە بڕواى خۆم، دەبێ ئەم خاڵانەى تێدا ڕوون بکرێتەوە:
1) دەبێ ئەو سنوورەى کە ڕیفراندۆمەکەى تێدا ئەنجام دەدرێ، دیارى بکرێ. ئەوەیان بۆ ڕێکخستنى تۆمارى دەنگدەران گرنگە.
2) کاتى ڕیفراندۆمەکە دیارى بکرێ. گریمان لە قانوونەکەدا، کاتى سازکردنى ڕیفراندۆمەکە دیارى نەکرابوو، کێ ئەو مافەى دەبێ کاتەکەى دیارى بکات و دەبێ قانوونەکە ئەوە ڕوون بکاتەوە.
3) ئەو پرسیارەى دەخرێتە بەردەم دەنگدەرانەوە بۆ دەنگدان.
4) ئەنجامى ڕیفراندۆمەکە بە چ زۆرینەیەک بە لادا دەخرێ: زۆرینەى ڕەهاى دەنگدەران، یان زۆرینەى ڕەهاى ئەوانەى مافی دەنگدانیان هەیە، یان زۆرینەى تایبەت، بۆ نموونە 60%؟
5) کێ سەرپەرشتیى ڕیفراندۆمەکە دەکا و ڕێکى دەخا: کۆمیسیۆنى باڵاى هەڵبژاردن لە عێراق، یان کۆمیسیۆنى هەڵبژاردن و ڕاپرسى لە هەرێمى کوردستان؟
6) دەبێ بە دەق باس لە پابەندبوونى هەموو لایەنەکان بە ئەنجامى ڕیفراندۆمەکەوە بکرێ.
7) ئەوە دیارى بکرێ کە داخوا ئەو کەسانەى لە بنەڕەتدا خەڵکى کوردستانى باشوورن و لە دەرەوە دەژین، مافى دەنگدانیان هەیە یان نا؟
8) ئەگەر ڕیفراندۆمەکە بە قازانجى سەربەخۆیى بوو، کێ سەربەخۆیى ڕادەگەیەنێ و لە چ کاتێکدا: سەرۆکى هەرێم، پەرلەمان، سەرۆکایەتیى حکوومەت؟
12-2: ئەگەر قانوونەکە یان بڕیارەکە لە پەرلەمانى کوردستان دەربچێ: دەبێت وەڵامى ئەم پرسیارانەى سەرێ بداتەوە.
12-3: جۆرى ئەو پرسیارەى کە دەخرێتە بەردەم دەنگدەران:
پێم وایە پرسیارەکە بەم شێوەیە گونجاوە: هەرێمى کوردستان ببێتە: 1) دەوڵەتێکى سەروەر و سەربەخۆ 2) لەناو عێراقى فیدراڵدا بمینێتەوە.
یان دەتەوێ کوردستانى عێراق ببێتە دەوڵەتێکى سەروەر و سەربەخۆ 1) بەڵێ 2) نەخێر.
13: ماوەى نێوان سازدان (بەڕێوەبردن)ى ڕیفراندۆم و ڕاگەیاندنى سەربەخۆیى:
ئەمە چەند نموونەیەکن: سلۆڤینیا: ماوەکە 6 مانگ و 3 ڕۆژە. لیتوانیا: 1 مانگ. ئیستونیا: 7 مانگ و 17 ڕۆژ. لاتڤیا: 5 مانگ و 18 ڕۆژ. کرواتیا: 4 مانگ و 19 ڕۆژ. مەكدۆنیا: ڕۆژى ڕیفراندۆمەکەى کردووەتە ڕۆژى جاڕدانى سەربەخۆیى. بۆسنیا: 2 ڕۆژ. ئەریتریا: 2 ڕۆژ. ته‌یموورى ڕۆژهەڵات: 2 ساڵ و 9 مانگ. مۆنتینگرۆ: 13ڕۆژ و باشوورى سوودان: 6 مانگ.
کەواتە، جاڕدانى سەربەخۆییى کوردستان، بەرفەرمانى هەلومەرجى لەبارى ناوخۆیى و هەرێمایەتى و نێودەوڵەتییە و دەبێ لە سازدانى ڕیفراندۆم جیا بکرێتەوە. سەیر کەن کۆسۆڤۆ لە نێوان 26-30ى ئەیلوولى 1991دا ڕیفراندۆمى تێدا کرا و زۆرینەى هەرە زۆریش دەنگیان بۆ سەربەخۆیى دا، بەڵام پەرلەمانەکەى ئەو وڵاتە لە 17ى شوباتى 2008دا جاڕى سەربەخۆییى دا.
14: نموونەى هەرێمێک کە دەیەوێ جیا بێتەوە:
بواگانڤیل Bougainville: ئەمە دوورگەیەکى سەرەکیى سەر بە دەوڵەتى پاپوا گینیاى نوێیە و هەرێمێکى خۆبەڕێوەبەرە و دانیشتووانەکەى نزیکەى (200000) کەسێکە. بۆ ماوەى 10 ساڵ لە 1988ەوە تا 1998جه‌نگ لە نێوان دەوڵەتى پاپوا گیناى نوێ و لەشکرى شۆڕشگێرى بوانگاڤیل بەردەوام بووە. لە ڕێککەوتنى ئاشتى 2001دا ئەو هەرێمە، بووە بە هەرێمێک کە ئۆتۆنۆمیى تێدا بەڕێوە دەچێ و بەگوێرەى ڕێککەوتنەکە، دەبێ ڕیفراندۆم لە نێوان (2015-2020دا) بکرێ و لەناو دەستوورى نیشتمانیدا بچەسپێنرێ و کاتەکەى لە لایەن پەرلەمانى وڵاتەکەوە دیارى بکرێ و سەرۆکى ئەو هەرێمەیش داوا دەکا، پێش ساڵى 2020 ئەنجام بدرێ.
15: دەوڵەت بۆ کێ دروست دەکرێ؟
ئەو دەوڵەتەى دێتە دامەزراندن، بۆ تەواوى خەڵکى کوردستان دەبێ، بێ هیچ جیاوازیدانانێک؛ جا هۆیەکەى هەر چ بێت، ڕەگەز، زایەند، ئایین، ڕاى سیاسى یان هەر ڕایەکى دیکە، ئەسڵ و فەسڵى کۆمەڵایەتى و نەتەوەیى و...هتد. واتە دەوڵەت بۆ هەمووانە، بەو مانایەى ئەوانەى ئێستە بانگەشە بۆ سەربەخۆیى دەکەن و ئەوانەیش کە لەبەر هەر هۆیەک بێ لەگەڵ بەدەوڵەتبووندا نین. بەداخەوە، وەک تێبینى دەکرێ لێرە و لەوێ وتار و بۆچوونى وا دەبیندرێ کە لە برى ئەوەى سۆز و لایەنگر بۆ پرسى سەربەخۆیى پەیدا بکەن، ئەو کەسانەى لێ هەروتى دەکەن. سەیر کەن مۆنتینگرۆ، کە لە 21/5/2006دا لە سربیا جیا بووەوه، ڕێژەى 55.6% ى دەنگدەران دەنگیان بۆ سەربەخۆیى دابوو، ئەوانى دیکە دژ بوون. بۆسنیا و هێرزێگۆڤین کە لە 6ى ئادارى 1992دا جیا بووەوە، 63.24% ئەوانەى مافی دەنگدانیان هەبوو، دەنگیان بۆ سەربەخۆیى دابوو. قوولەیە، ئەگەر لە سەرووى 90%ى دەنگدەرانى کوردستان دەنگ بۆ سەربەخۆیى بدەن، لەوەیش کەمتر بێ، خەوش و نەنگییەکى گەورە نییە. لە ڕیفراندۆمەکەى 2014ى سکۆتله‌ندا، لەبەر هەر هۆیەک بێ، بەرەى مانەوە لەناو "شانشینى یەکگرتوو"دا بە فەرقێکى زۆر نا (53%) بردیانەوە. بۆیە و هەقە، بانگەشەى لایەنگرانى سەربەخۆیى بەشێوەیەکى مەنتیقى بێ، واتە باس لە سوود و قازانجەکانى سەربەخۆیى بکەن لە هەموو ڕوویه‌کەوە و، نەبنە مایەى دابەشبەندییەکى دیکەى کۆمەڵایەتى، بەتایبەتى لەو هەلومەرجە قەیراناوییە ئابوورى و سیاسییەدا. چونکە دەوڵەتى سەربەخۆ، تەنیا بۆ لایەنگرانى بەدەوڵەتبوون نییە. هەموومان لەبیرمانە، گەلى کوردستان ڕاپەڕى و قەوارەیەکى نیمچە سەربەخۆى بۆ خۆى لە 4/7/1992دا دامەزراند. خێروبێرى ئەو قەوارەیە، تەنیا بۆ حزبەکانى بەرەى کوردستانى و پێشمەرگە و ڕێکخستنە نهێنییە بە ژمارە کەمەکانیان و خەڵکى ڕاپەڕیو نەبووە، دەکارم بڵێم ئەوانەى پێشتر لە بەرەى حکوومەتى بەغدا دابوون کەمتر خێریان لەو قەوارەیە وەرنەگرتووە، ئەگەر زێتر نەبێ. کەواتە، پرسى جیابوونەوە و سەربەخۆیى، لە پرۆپاگەندە، بە دیوە نێگەتیڤەکەى، دوور بخرێتەوە.
16: ڕێگەى قەدبڕى سەربەخۆیى
دیارە دوو ڕێگەى دیکەى ڕاگەیاندنى سەربەخۆییمان هەیە و ڕێگەکەمان بۆ کورت دەکاتەوە، ئەویش ئەگەر نەکرا، پەرلەمان لەبەر هەر هۆیەک کۆ بکرێتەوە، ئەوا سەرۆکى هەرێمى کوردستان خۆى ئەو بڕیارە بدات بەگوێرەى ماددە (1)ى قانوونى هەموارکراوى ژمارە (1)ى سەرۆکایەتیى هەرێمى کوردستانى عێراق، پاش پرس و ڕاوێژکردن بە حزبە سەرەکییەکانى کوردستان، یان ئەوەتا سەرۆک داواى کۆبوونەوەیەکى پەرلەمان بکا و لەوێدا گەڵاڵەنامەى بڕیارەکە بخاتە بەردەم پەرلەمەنتاران. دەق وەک ئەوەى سەرۆکوەزیرانى کۆسۆڤۆ لە 17ى شوباتى 2008دا کردى.
17: کۆنفدراڵیزم:
لاوازترین شێوازى (ئیتیحادە). لەبەر ئیعتوباراتى سیاسى و ئەمنى و ئیقتیصادى لەنێوان دوو دەوڵەتى خاوەن سیادە یان زێتردا دێتە گۆڕێ. ڕەنگە یەکێتیى ئەوروپا، جۆرێکى کۆنفدراڵیزم بێ. ئەو جۆرە ئیتیحادە، بەگوێرەى ڕێککەوتننامەیەکى نێودەوڵەتیى دووقۆڵیى یان چەندقۆڵیى دروست دەبێ و دەکرێ لەبەر ئەو ئیعتوباراتانەى سەرێ هەنگاوێکى گونجاو بێ بۆ کوردستان و عێراق، پاش ئەوەى کوردستان سەربەخۆیى خۆى ڕادەگەیەنێ ئەوجا بکەویتە وتووێژ لەگەڵ عێراقدا سەبارەت بە کۆنفدراڵیزم...
سەرچاوەکان:
١- http://www.aljazeera.net/knowledgegate/opinions/2015/5/7/
٢-http://www.jpost.com/Opinion/The-Kurdish-state-451032 http://sputniknews.com/politics/20160320/1036622879/israel-kurds-independent-kurdistan.html
٣- http://www.icj-cij.org/docket/files/141/16010.pdf
٤- بڕوانە كتێبى:
Cengiz EROĞLU Murat BABUاOĞLU Orhan ÖZDİL, “Mosul in the Ottoman Vilâyet Salnâmes”, ANKARA - November 2012
|
