عەدنان مەجید محەمەد / ماستەر لە زانستە سیاسییەکان، پسپۆر لە سیستەمى سیاسی و پەروەردەى مەدەنى

هەموو سیستەمێکى سیاسی، کەلتوورێکى سیاسیی پێویستە کە بۆ پاراستن، مانەوە، بەردەوامى و بەرەوپێشچوونى خۆى و کۆمەڵگە، پشتگیریى لێ بکات. پێش ئەوەى باس لە ڕۆڵى حزبى سیاسی لە پێکهێنانى کەلتووری سیاسی بکەین، پێویستە ئەوە ڕوون بکرێتەوە کە بزانین کەلتووری سیاسی چییە و چ پێناسەیه‌کی هەیە؟ ڕەگەزەکانى کەلتووری سیاسى چین؟ توخمەکانى کەلتووری سیاسی کامانەن؟ ڕەهەندەکانى کەلتووری سیاسی چین و، سوودى کەلتووری سیاسى بۆ کۆمەڵگە چییە؟

پێناسەى کەلتووری سیاسى:

کەلتووری سیاسی، کەلتوورێکى فرەڕەهەندە و لە کۆمەڵگەیەکەوە بۆ کۆمەڵگەیەکى تر جیاوازە. کەواتە، ئەمەیش وا دەکات پێناسەیەکى یەکگرتوو بۆ کەلتووری سیاسى نەبێت، بۆیە ئاماژە بە چەند پێناسەیەکى دیاریکراوى کەلتووری سیاسى دەدەین. کەلتووری سیاسی لە ڕوانگەى پرۆفیسۆر "لوشیان پای"، بریتییە لە "کۆمەڵێک ئاراستە، بیر و باوەر، هەست و سۆز، کە سیستەمێک و مانایەک بە پرۆسەى سیاسی دەبەخشێت و، دەبێتە هۆى پێشخستنى یاسا جێگیرەکان و، لە چوارچێوەى سیستەمى سیاسیدا کۆنترۆڵى هەڵسوکەوتى تاکەکان دەکات." هه‌روه‌ها پرۆفیسۆرى گەورەی بوارى کۆمەڵناسیی سیاسی، "فلیب برو"، بەم شێوەیە پێناسەى کەلتووری سیاسی دەکات: "کەلتووری سیاسی، لە کۆمەڵێک زانیارى و بیر و باوەڕ پێک دێت کە یارمەتیى تاکەکان دەدات بۆ بەستنى پەیوەندییەکى ڕۆتینى لەگەڵ ئەو دەسەڵاتە سیاسییەى کە حوکمیان دەکات، هەروەها یارمەتیى کۆمەڵ و گرووپە جۆراوجۆرەکان دەدات بۆ زانینى کەلتوور و ناسنامەى خۆیان، دەستنیشانى پێگەى سیاسیی تاکەکان و ڕەفتارى سیاسیی تاکیش دەکات." لە ڕوانگەى پرۆفیسۆر "جیمس س. کولمان"، کەلتووری سیاسی بریتییە لە "ڕێکخراوێک لە هەڵوێست و بیر و باوەر و بەها بڵاوەکانى کۆمەڵگه‌، کە پەیوەندییان بە سیستەمى سیاسییەوە هەیە." لە ڕوانگەى "موریس دووێرژێ"وە، مەبەست لە کەلتووری سیاسی، "لایەنە سیاسییەکانى کەلتوورە."

کەواتە، هەموو ئەو بیر و باوەڕ و مەعریفەیە دەگرێتەوە، کە خەڵک دەربارەى سیستەمى سیاسی، هەیانە. کەلتووری سیاسی، لقێکى جیاکەرەوەیە لە کەلتووری گشتى و، ئاماژەیە بۆ کۆمەڵێک ئاراستە و بیر و باوەڕ، کە پەیوەندیى بە سیاسەت و سیستەمى سیاسییەوە هەیە لە هەر کۆمەڵگایەکدا. ئەمانەیش مومارەسەى پراکتیکى لەخۆ دەگرێت دەربارەى ئەوەى لە کۆمەڵگه‌ و بیر و باوەرى گشتى دەربارەى ئامانجەکان و بەهاکانى ئەو کۆمەڵگه‌یە ڕوو دەدات. "سیدنى فیربا"یش بەم شێوەیە پێناسەى کەلتووری سیاسی دەکات کە، بریتییە لە "کۆمەڵێک بیر و باوەڕى واقعی و، چەند هێما و بەهایەکن دەستنیشانى بارودۆخى سیاسی دەکەن کە لە چوارچێوەیدا، ڕەفتارە سیاسییەکان ڕوو دەدەن." هەندێک لە لێکۆڵەران پێیان وایە کەلتووری سیاسی بریتییە لە "بەها، هزر و بیر و باوەڕە سیاسییەکان، کەوا دەچێتە نێۆ پێکهاتەى کۆمەڵگه‌یەکى دیاریکراوەوە و، لە کۆمەڵگاکانى تر جیای دەکاتەوە. مەبەست لێى، کاریگەریى تاک و هاووڵاتییە بەو بەهایانەى کە هەیەتى لەسەر شێوازى ڕەفتارى سیاسی لە لایەن هاووڵاتیانەوە بەرامبەر دەسەڵات، یان لە لایەن ئەندامانى دەسەڵاتى سیاسی بەرامبەر بە کۆمەڵگه‌ بەگشتى." کەواتە، کەلتووری سیاسیی هەر کۆمەڵگه‌یەک دوو لایەنى هەیە: لایەنێکیان ڕه‌فتار و کەلتووری سیاسیی تاک بەرامبەر کۆمەڵگه‌ و دەسەڵات، ئەوەى تریان کەلتووری ئەندامانى دەسەڵاتى سیاسی، بەرامبەر تاک و کۆمەڵگه‌.

کەلتووری سیاسی، بەپێى پۆلێنى (گابریل ئەلمۆند و سیدنى فیربا)، لە چوارچێوەى سێ شێوازدا دەسووڕێتەوە و، چوار بابەت لەخۆ دەگرێت، كه‌ بریتین له‌: سیستەمى سیاسى و تێهاوێشتەکان، وەک چالاکیى سیاسیی تاکەکان و کاندیدکردن و هەڵبژاردن، هەروەها دەرهاوێشتەکان  و  چالاکیی حکوومەت کە مەبەست لێی ئەو چالاکییانەیە  کە لە ئەنجامى جووڵانەوە و حرکەى سیستەمى سیاسییەوە دەردەچن: وەک پێشکەشکردنى یارمەتیى ئابوورى بۆ هاووڵاتیان و ڕێکخستنى کاروباریان و بەرژەوەندییەکانیان، هەروەها ڕوانگەى تاکەکان بۆ خودى خۆیان، وەک بەشداربوون لە چالاکییە سیاسییەکان، کە لە دواجاردا دەبێتە هۆى ئەوەى تاکەکان کۆى گشتى سیستەمەکە بە شەرعى بناسن و هەست بکەن کە بەشێکن لەو سیستەمە.  شێوازەکانیش بریتیین لە:

-       کەلتووری سیاسیى تەسک (Parochial Culture): بریتییە لەو کەلتوورەى کەوا هاووڵاتیان پەیوەستبوونێک لە نێوان خۆیان و سیستەمى سیاسیدا نابینن، هیچ کاریگەرییەکیان لەسەر سیستەمى سیاسی نییە و، ناتوانن هیچ پشتگیرییەک یاخود هیچ دژایەتییەک پێشکەش بە سیستەمى سیاسی بکەن.

-       کەلتووری سیاسیی ملکەچ (The Subject Culture): لەم شێوازە که‌لتوورەدا، هاووڵاتیان وا هەست دەکەن کە بەشێکن لە سیستەمى سیاسی. ڕوانگەیان بۆ ڕۆڵی خۆیان، تەنیا ڕونگەیەکى ملکەچ و شۆێنکەوتووە و، کارتێكراون بە کارەکانى حکوومەت و، هیچ کاریگەرییەک لەسەر حکوومەت دروست ناکەن.

-       کەلتووری سیاسیی بەشدار (The Participant Culture): هۆشیاریى هاووڵاتیان لە پرۆسەى سیاسی و تێهاوێشتەکانى سیستەمى سیاسی. هاووڵاتیان هەست بە مافە سیاسییەکانى خۆیان دەکەن و داواى دەکەن. کەواتە، هەم هاووڵاتیان کار لە سیستەمى سیاسی دەکەن، هەمیش سیستەمى سیاسی کار لەسەر ئەوان دەکات.

ڕەگەزەکانى کەلتووری سیاسی:

لە میانەى ئەو پێناسانەى کە تیشکیان خرایە سەر، دەتوانین ڕەگەزەکانى کەلتووری سیاسی دەستنیشان بکەین، هەروەک "د. کمال المنوفی"، لەم چەند خاڵەى خوارەوەدا، دەستنیشانى ڕەگەزەکانى کەلتووری سیاسی دەکات:

-       کرۆکى که‌لتووری سیاسى، پێک دێت لە بەها، ئاراستە، ڕەفتار و مەعریفەى سیاسیی تاکەکان لە کۆمەڵگه‌دا.

-       که‌لتووری سیاسی، که‌لتوورێکى لاوه‌كی (فەرعی)یە و، بەشێکە لە کەلتووری گشتى.

-       کەلتووری سیاسی لە ڕوانگەى مارکسیستەکانەوە، دەرەنجامى بارودۆخى ئابووریى کۆمەڵگه‌یە. بەڵام "لوشیان پای"، پێى وایە کە کەلتووری سیاسی دەرەنجامى ڕەوڕەوەی  مێژووییى هزرى سیاسی، کۆمەڵایەتى، ئابوورى و كەلتوورى کۆمەڵگایە لە لایەک و شارەزایى و پسپۆرى و مەعریفەى تاکەکان کە لە میانەى کەناڵەکانى پێگەیاندنى سیاسیدا وەریان گرتووە، لە لایەکى ترەوە.

-       کەلتووری سیاسیی هەموو کۆمەڵگایەک تووشی گۆڕانکاری دەبێتەوە، بۆیە ناتوانین پێناسەیەکى ڕەها بۆ کەلتووری سیاسیى کۆمەڵگه‌ بکەین.

هەبوونى که‌لتوورێکى سیاسی، ماناى ئەوە نییە کە هەموو تاکەکانى کۆمەڵگه‌ وەکوو یەکن، بەڵکوو گۆڕانکارى لە کەلتووری تاکەکاندا هەیە، بەپێى فاکتەرەکانى ئایین، ڕەگەز، شۆێنى لەدایکبوون، بارودۆخی ئابوورى، ئاستى خۆێندەوارى و... هتد. بەڵام لە دەرەنجامدا، کەلتووری سیاسی، دەکرێت ببێتە کۆڵەکەیەکى هاوبەش لە نێوان تاکەکاندا و،  پەیوەستبوونى کۆمەڵایەتى پتەوتر بکات و لێکترازانى کۆمەڵایەتى و سیاسى کەم بکاتەوە و، کەلتووری سیاسی، فاکتەرێکى گرنگى دروستکردنى پرۆسەى هاووڵاتیى باش (good citizen)ه‌  لە کۆمەڵگه‌دا. کەواتە پێویستە بزانین توخمەکانى کەلتووری سیاسی چین.

توخمەکانى کەلتووری سیاسی:

دیدگه‌ و ڕوانگەى زۆر بۆ توخمەکانى کەلتووری سیاسى هەیە، بەڵام  گرنگترین توخمەکانى کەلتووری سیاسی، بریتین لەم خاڵانەى خوارەوە:

-       توخمی مەعریفى: مەعریفەى سیاسی، ڕۆشنبیریى سیاسی، هۆشیاریى سیاسى و شێوازەکانى بیرکردنەوەى سیاسى لەخۆ دەگرێت.

-       توخمى مەعنەوى: هەستیاریى سیاسی، ترادیسیۆن، بەها، ئایدیاڵ و بیر و باوەڕەکان.

-       ڕەفتار: هەڵوێستى سیاسى، شێوە و فۆرمە سیاسییه‌كان، نموونەى چالاکییە کۆمەڵایەتی و سیاسییەکان و ڕەفتار و سلووکى سیاسی.

-       ئاراستە گشتییەکانى کەلتوور: هەڵۆێست بەرامبەر دەسەڵات و دیاردە سیاسییەکان.

ڕەهەندەکانى کەلتووری سیاسى:

هەروەک  باس کرا، کەلتووری سیاسی بریتییە لە کۆمەڵێک بەها و ئاراستە و بیر و باوەڕى سیاسیی بڵاو لە کۆمەڵگایەکى دیاریکراودا. کەواتە ئەم که‌لتوورە سیاسییە، چەندین ڕەهەندی هەیە کە لە خوارەوە ئاماژەیان پێ کراوە:

-       چەمکى دەسەڵات: لە هەر کۆمەڵگه‌یەکدا چەند دابونەریت و ڕێسا و یاسایەک لەسەر چۆنیەتیى دەرکردنى بڕیار هەن. گرنگترین شت ئەوەیە کە ڕوانگەى هاووڵاتیان به‌رامبه‌ر دەسەڵات چۆنە؟ باوەڕییان بە چ بەهایەکى سیاسی هەیە؟ ئایا هاووڵاتیان دەسەڵات بەشەرعی دەناسن یان نا؟

-       مەبەست لە بەکارهێنانى دەسەڵات: ئایا دەسەڵات بۆ خزمەت و بەرژەوەندیی هاووڵاتیان بەکار دەهێنرێت، یاخود بۆ بەرژەوەندییە تەسکەکانى دەسەڵاتداران و ئیلیتى فەرمانڕەوا بەکار دەهێنرێت.

-       هەست و سۆزەکان: ئەم لایەنە، ڕۆڵى کارلێکەکان و هەست و سۆزە لە سەقامگیریى سیاسی و ناسەقامگیریى سیاسیدا. مەبەست لێرەدا، بەکارهێنانى هەست و سۆزى نەتەوایەتى و نیشتیمانییە، ڕێژەى بەکارهێنانى ئەو هەست و سۆزانەیه‌ لە لایەن سەرکردەى سیاسییەوە بۆ ئه‌نجامدانی ڕەفتارێکى سیاسی.

-       بوونى متمانە و نەبوونى متمانە: ئەو بەهایانە چین کە پێویستە هەبن، بۆ ئەوەى هاووڵاتیان متمانەیان بە سیستەمى سیاسی هەبێت؟

-       ئینتیماى نەتەوەیى: کەلتووری سیاسیی کۆمەڵگه‌، پارێزگارى لە ناسنامەى نەتەوایەتى دەکات. ئایا ئینتیماى تاکەکان بۆ نەتەوە و نشتیمانە، یان بۆ عەشیرەت و ڕەگ و تیرە؟

-       یەکسانى و ئازادی: ئایا پەیوەندیى نێوان داڕێژەرانى بڕیار و خەڵک لەسەر بنەمای یەکسانى و ئازادییە، یان لەسەر بنەماى هێز و خۆسەپاندنە؟

  پاش ئەوەى بە شێوەیەکى پوخت باسمان لە کەلتووری سیاسی کرد، دەردەکەوێت  کەلتووری سیاسى، پەیوەستبوونێکى گرنگ لە نێوان تاکەکان و کۆمەڵگه‌ و سیستەمى سیاسی دروست دەکات. کلتووری سیاسی، بەرەنجامى ئەو پێگەیاندنە سیاسییەیە کەوا تاکەکان لە کەناڵە جیاوازەکانى پێگەیاندنى سیاسییەوە لە کۆمەڵگه وەری دەگرن‌ و، کەناڵەکانى پێگەیاندنى سیاسییش زۆرن کە بریتین لە خێزان، دامەزراوەکانى فێرکردن، کۆمەڵەى هاوڕێیان، ئامرازەکانى پەیوەندیى جەماوەرى و حزبە سیاسییەکان. کەواتە، حزبە سیاسییەکانیش کەناڵێکى گرنگى پێگەیاندنى سیاسین و کاریگەرییەکى زۆریان لەسەر پرۆسەى پێگەیاندنى سیاسى هەیە و، کەناڵێکى گرنگى کۆمەڵگه‌ن.

ڕۆڵى حزبە سیاسییەکان لە پێکهێنانى کەلتووری سیاسیدا:

حزبە سیاسیبەکان ڕۆڵی گەورەیان لە پراکتیزەکردنی دیموکراتی و هۆشیاریی سیاسیی تاک لە کۆمەڵگه‌ى دیموکراتدا هەیە و، لە میانەی کۆڕ و کۆبوونەوە و کۆنگرەکانیانەوە هەوڵ دەدەن تاک هۆشیار و ڕۆشنبیر بکەن. ئەدەبیاتە جیاوازەکان، پێناسەی جیاوازیان بۆ حزبە سیاسییەکان هەیە، کە تیشک خراوەتە سەر چەند پێناسەیەک بۆ حزبی سیاسی.

فەرهەنگی سیاسی، ئاوا پێناسەی حزبی سیاسی دەکات: "حزبی سیاسی، بریتییە لە کۆمەڵە کەسێک کە خاوەن یەک ئاراستەن، ڕوانگەی هاوشێوەیان هەیە و پرینسیپەکانیشیان هاوبەشن. هەوڵ بۆ جێبەجێکردنی ئەو ئامانجانەی کە باوەڕیان پێیە، دەدەن. پەیوەستن بە ڕێسا و بنەمایەکی ڕێکخراوه‌وه‌، کە لای هەموویان پەسەندە و، دەستنیشانی پەیوەندییەکان و شێواز و میکانیزمى کارکردنیان دەکات."

هەروەها "ڕیمۆن ئارۆن"، بەم شێوەیە پێناسەى حزبە سیاسییەکان دەکات: "حزبى سیاسی، بریتییە لە کۆبوونەوەى بەردەوام بۆ کۆمەڵێک لە تاکەکەکان، کە پێکەوە له‌ پێناوى پراکتیزەکردنى دەسەڵات و گەییشتن بە دەسەڵات و پارێزگاریکردنیدا کار دەکەن." هەروەها حزبە سیاسییەکان لە ڕوانگەى "بنیامین کۆنستانت"ه‌وه‌ بریتییە لە "کۆبوونەوەى کۆمەڵە کەسێک کە خاوەن یەک بیر و باوەڕن." هەروەها لە ڕوانگەى "هارۆڵد لاسویل"، بریتییە لە "کۆمەڵێک لە تاکەکان، كه‌ بەرنامە و پلانیان بۆ کاروبارە گشتییەکان هەیە و، کاندید دیاری ده‌كه‌ن بۆ ئەوەى بەشدارى لە هەڵبژاردنه‌ گشتییەکاندا بکەن". حزبە سیاسییەکان لە گرنگترین دامەزراوەکانى هاوچەرخن کە کاریگەریی زۆریان لە ڕێرەوی ڕووداوە سیاسییەکان لە کۆمەڵگه‌دا هەیە و، ئەو کاریگەرییەى کە ئەو ڕووداوانە لەسەر بونیاد و چالاکییەکان و پێشکەوتنى کۆمەڵگه جێى دێڵن.

حزبە سیاسییەکان یارمەتیى داڕشتنى کولتوورى سیاسی دەدەن لە  کۆمەلگە لە میانەى پلان و پرونسیپەکانى نێو پرۆگرامەکانیان کە کارى گرنگیان  بریتییە  لە جێبەجێکردنى ئەو پرونسیپ و بەهایانەى  کە وا لە پەیڕە و پرۆگرامەکانیاندا جەختى سەرەکى لەسەر کراوەتەوە، هەروەها لە میانەى ئەو پرۆسانەى کە جێبەجێى دەکەن بۆ هۆشیارى و پێگەیاندنى سیاسی و فێرکردنى ئەندام  و تاکەکانى خۆیان بە بەها و مەعریفەى سیاسى کە بۆ ئەمەش، پشت بە ئامرازى راگەیاندنى  جۆراوجۆر دەبەستن، ئەم که‌لتوورە سیاسییەیش سەرچاوەى پرۆسەى پێگەیاندنى سیاسییە. بەتایبەت لەو سیستەمانەى کەوا فرەحزبین، لە پرۆسەى پێگەیاندنى سیاسیی نێوان ئەو پارتانەى کە لە دەسەڵاتدان لەگەڵ ئەو پارتانەى کەوا ئۆپۆزیسیۆنن، جیاوازى دەبینرێت.  حزبە سیاسییەکان بریتین لە هیوا و ئۆمێدى پشتگیریکەرانى. ئەم حزبانەیش، بۆ گەشەسەندن و پێگەیاندن بەمەبەستى گەشەسەندنى کۆمەڵگه‌ و گۆڕانکارى لە بیر و هزرى کۆمەڵگه‌، چ بە گۆڕینى بێت یان بە هەموارکردنەوە و ڕێکخستنى بێت، کار لەسەر دانانى ستراتیژی دەکەن. لەسەر ئەم بنەڕتە، هەر حزبێک بۆ گەشەسەندن و پێشکەوتنى کۆمەڵگه، پرۆگرام و ستراتیژیى خۆى هەیە‌ کە جیاوازە لەوانى تر. ئەم پرۆگرامانە بە شێوەیەکى گشتى چەند شتێک لەخۆ دەگرێت، وەک چارەسەرکردنى کێشە جەماوەرییەکان، بەرجەستەکردنى بەرژەوەندیى گشتیى هاووڵاتیان، داڕشتنى پرۆگرامى پلانى فێرکردن و پرۆگرامى سیاسی، کە حزبەکە بانگەشەى بۆ دەکات و دای دەڕێژێ.

حزبە سیاسییەکان چەندین ئەرک و وەزیفەیان هەیە کە له‌ پراکتیزەکردنیاندا ڕەنگ دەداتەوە:

-       چوارچێوەى سیاسی و ئایدیۆلۆژیی دەنگدەران: یارمەتیدانى دەنگەدەران و هۆشیارکردنەوەیان دەربارەى ئەو سیاسەتانەى کەوا لە لایەن دەسەڵاتدارانەوە پەیڕەو دەکرێت و، ئاسانکاریکردن بۆیان بۆ دەستنیشانکردنى فەرمانڕەواکانیان  و چۆنیەتیى ڕەخنه‌گرتن لێیان و فشارخستنەسەریان.

-       هەڵبژاردنى کاندیدکراوەکان بۆ سیستەمە هەڵبژێردراوەکان: حزبى سیاسی، وەکوو قوتابخانە وایە کە ڕاهێنان بە ئەندامەکانى دەکات و، بۆ مومارەسەکردنى دەسەڵات ئامادەیان دەکات.

-       چالاککردنى ژیانى سیاسی: لە میانەى ململانێى بەردەوام و هاندانى خەڵک بۆ بەشداریى سیاسی، کە دەبێتە هۆى هۆشیاریى سیاسی و هەستکردن به‌ مەسەلەکان لە کۆمەڵگە لە لایەن تاکەوە، هەروەها دەبێتە هۆى ئەوەى تاک هەست بە یەکگرتووییى نشتیمانى بکات  و، هاوپەیمانیى کۆمەڵایەتى لە نێوان هەموو لایەنە جیاوازەکانى کۆمەڵایەتیى کۆمەڵگەدا جێبه‌جێ بکات.

-       هاوکاریکردن لە پێکهێنانى ڕاى گشتى و ئاراستەى جەماوەر: لە میانەى دەرخستنى ڕاستییەکان و ناوەرۆکى کێشەکان، ئەوەى کە دەسەڵاتداران لە ترسی ڕەخنە، نایانەوێت دەری بخەن، حزبی سیاسی دەتوانێت لە ڕێگەیەوە ڕایەکى گشتیى یەکانگیر دروست بکات و، دەتوانێت لە میانەى پرۆگرامەکانییەوە پلان و چارەسەر بۆ کێشەکان دابنێت.

-     دەوڵەمەندکردنى  بەها دیموکراتیەکان بۆ خزمەتى ئازادییە گشتیەکان  لە واقعدا :

لە سیستەمى فرەحزبیدا، جەختى سەرەکیی حزبەکان لەسەر گەشەدانە بە زیادکردنى هۆشیارى دەربارەى دیموکراسی و بەهاکانى کە خزمەت بە  ئازادییە گشتییەکانى تاکەکان دەکات، هەر لە بەشداربوون لە کار و چالاکییە سیاسی و کۆمەلایەتى، تا دەگاتە ئاستى بەشدارى لە هەڵبژاردنەکان و دەستنیشانکردنى کاندیدەکان و ماف و ئەرکیان. هەروەها لە سیستەمى تاکحیزبیشدا، ڕۆڵی حزب تەنیا لە جێگیرکردن و فێرکردنى ئەو بەها و ئاراستانە دەخولێتەوە کە لە لایەن دەسەڵاتەوە دانراوە، یان لە بەرژەوەندیى حزب و دەسەڵاتە.

    پاش ئەوەى پێناسه‌ و گرنگى و کارى حزبە سیاسییەکانمان لە داڕشتنى کەلتووری سیاسیی کۆمەڵگه‌دا زانى، دەردەکەوێت کە حزبە سیاسییەکان ڕۆڵێکى گەورە دەگێڕن و مایەى گەشەپێدانى کۆمەڵگه‌ و سیستەمى سیاسین بەتایبەت لە سیستەمى سیاسیی فرەحزبیدا، کە زیاتر خزمەت بە بەها گرنگەکانى دیموکراسی و مافى مرۆڤ و پێشخستنى دەسەڵات و کۆمەڵگه‌ ده‌كات. تایبەت بە واقعى هەرێمى کوردستانیش دەردەکەوێت کە کەلتووری سیاسیی ئێمە لە قەیرانێکى گەورەدایە. بە جۆرێک بەهای هاوبەش و کۆڵەکەى هاوبەش لە نێوان تاکەکاندا نەماوە و، متمانە لە نێوان سیستەمى سیاسى و هاووڵاتیاندا پرسیارى گەورەى لەسەرە، ڕوئیا و ڕوانگەى هاووڵاتیان دەربارەى ڕووداوە سیاسییەکان و سیستەمى سیاسی زۆر جیاوازە و شەرعییەتى دەسەڵاتى سیاسی و سیستەمى سیاسی کەوتۆتە ژێر پرسیارەوە ئەمەیش دەکرێت لێکترازانى کۆمەڵایەتى و سیاسی دروست بکات. کەواتە کەلتووری سیاسى، لەژێر هێژموونیى حزبە سیاسییەکاندایە و، کەناڵەکانى ترى پێگەیاندنى سیاسی لە ئاستێکى زۆر لاوازدان و ناتوانن که‌لتوورێکى سیاسی و مەدەنى بۆ تاکەکان دروست بکەن.

ئەمەش لە ئەنجامى خۆێندنەوەى ڕەفتارى تاکەکان و  خۆێندنەوەى تۆخمەکانى کەلتووری سیاسیدا دەردەکەوێت. بە شێوەیەکى پوخت، لە هەرێمى کوردستان کێشە و کەموکوڕیى زۆر گەورە لە کەلتووری سیاسی و کەناڵەکانى پێگەیاندنى سیاسیدا هەیە و، حزبە سیاسییەکان کەلتووری سیاسیی جیاواز ده‌گرنه‌ به‌ر، کە دەبێتە هۆى لێکترازن و کێشەى گەورەى کۆمەڵایەتى و سیاسى. بۆیە دەتوانرێت بگوترێت ئێمە قەیرانمان لە کەلتووری سیاسیدا هەیە، کە هۆکارى سەرەکییە بۆ هەموو قەیرانەکانى تر لە هەرێمى کوردستان. لە ئیستایشدا بۆ چارەسەرکردنى ئەو کێشە و گرفتەى کە ئێمە هەمانە دەربارەى کەلتوورى سیاسی و رۆڵى حزبە سیاسییەکان، پێویستە لەو بارەیەوە ڕەچاوى ئەم خالانە بکرێت:

-       دارشتنى دەستوور کە بناغە و پەیژەى سەرەکیى هەموو یاسایەکە لە کۆمەڵگە و هەتا ئێستاش هەرێمى کوردستان لە غیابی دەستووریدایە.

-       کاراکردنى هەموو کەناڵەکانى ترى پێگەیاندنى سیاسی لە کۆمەڵگا، بە تایبەت سیستەمى پەروەردەیی، ئەمەش بە چاککردنى کارى قوتابخانەکان لە پێگەیاندنێکى سیاسی کە پێویستە  لەسەر ئاستێکى نەتەوەیى و نیشتمانى- مەدەنى بێت، ئەمەیش دەکرێت بە گۆرینى پرۆگرامەکانى خۆێندن بێت بەتایبەت پرۆگرامى (پەروەردەى مەدەنى) و چاککردنى ئەو پرۆگرامە،  هەروەها  گۆڕینى دیدى فەلسەفى بۆ پەروەردە و قوتابخانە بێت لە هەرێمى کوردستان. بەداخەوە تا ئێستا نازانرێت قوتابخانە و دامەزراوەکانى فێرکردن لە هەرێمى کوردستان دەیانەوێت لە ڕووى سیاسییەوە چۆن هاووڵاتییەک پێ بگەیەنن. ئەمەیش کێشەیەکى گەورەیە لە فەلسەفەی پەروەردەیى لە هەرێمى کوردستاندا.

-       پێداچوونەوەى حزبە سیاسییەکانى کوردستان بەو گوتار و کەلتوورە سیاسییەی بانگەشەی بۆ دەکەن، کە پێویستە لە پێگەیاندنى سیاسیی حزبەکاندا بنەما و پرەنسیپى هاوبەش ببینرێت کە تیشک بخەنە سەر بەرژەوەندیى گشتى و بنیاتنانى تاکێکى نیشتمانى، نەتەوەیى و مەدەنى.

-       زیادکردنى توانای جێبەجێکردن the capacity of performance  لە سیستەمى سیاسی و حوکمرانى، ئەمەش بە دوو شێوەیە دەبێت، ئەوانیش: زیادکردنى جورعەى دیموکراتى و بەرجەستەکردنى دادپەروەریى کۆمەڵایەتى social justice .