*  ئێستە نەتەوە یەکگرتووەکان، ١٩٣ ئەندامى هەیه‌. "ڤاتیکان" و "فەلەستین"یش ئەندامى چاودێرن، نەک تەواو. هەڵبەت چەند هەرێمێکیش هەن کە خۆیان بە دەوڵەت ناساندووە و چەند دەوڵەتێکى دیکە دانیان پێدا ناون (وەک کۆسۆڤۆ کە ١٠٦ دەوڵەت دانیان پێدا ناوە) و، چەند هەرێمێکیش هەن کە یەکلایه‌نە بەدەوڵەتبوونى خۆیان ڕاگەیاندووە، بەس هیچ دەوڵەتێکى دیکە دانى پێدا نەناون، سۆمالیالاند بۆ نموونە.

* میساقى نەتەوە یەکگرتووەکان لە سان فرانسیسکۆ لە ٢٦ى حوزێرانى ١٩٤٥دا مۆر کرا. لە نێوان ٢٤ى تشرینى یەکەمى ١٩٤٥ تا ٢٧ى کانوونى یەکەمى هەمان ساڵ، (٥١) دەوڵەت، بوونە ئەندامى سه‌ره‌كیی ئەو ڕێکخراوەیە. لە ماوەى ٧٠ ساڵدا  ژمارەى ئەندامانى ئەو ڕێکخراوە زۆر زێدە بووە. هەر لەم ٢٥ ساڵەى دواییدا، واتە لە ١٩٩٠ به‌م لاوه‌، (٣٥) دەوڵەت، بوونەتە ئەندامى ئەو ڕێکخراوە و پێم وایە دەوڵەتى دیکەیش  بەڕێوەن.

* ئێستا لە تەواوى دنیادا، (١٧) هەرێمى ناخۆبەڕێوەبەر ماون کە فەسلى (١١)ى میساقى نەتەوە یەکگرتووەکانیان بەسەردا جێبەجێ دەبێ، واتە  هێشتا کۆلۆنیالیزم بەتەواوى بنبڕ نەبووە. بەڵام ئەو هەرێمە ناخۆبەڕێوەبەرانە، هەم بە ڕووبەر بچووک و هەم بە ژمارەى دانیشتووان؛ سەحراى ڕۆژاوا نەبێ.

* کەچى هیچ هەرێمێک لە دنیادا نەماوە سیستەمى "ویصایە"ى نێودەوڵەتیى بەسەردا جێبەجێ ببێ کە لە هەر دوو فەسلى (١٢ و ١٣)ى میساقى نەتەوە یەکگرتووەکاندا هاتووە و، دوا هەرێم کە لەژێر "ویصایە"دا بووبێ، هەرێمى "پاڵاو"Palau) ) بووە، کە دوورگەکانى ئۆقیانووسى هێمن بوون و، لەژێر سەرپەرشتیى ویلایەتە یەکگرتووەکانى ئەمریکادا بوو، بووەتە دەوڵەتێکى سەربەخۆ و لە 15ى كانوونى يەكەمى 1994ەوە بووەتە ئەندام لە نەتەوە یەکگرتووەکان.

* بە ڕاى خۆم  لە دوو  پێڤاژۆ (سیاق)دا  دەوڵەت دامەزراون، یان هەڵوەشاونەتەوە و دەوڵەتى دیکە، یان دەوڵەتگەلێکى دیکەیان لە جێ دروست بوون:

 ١. پێڤاژۆى یەکەمیان لە ئاکامى جه‌نگدا بووە. بەراى خۆم بەشێکى زۆرى دەوڵەتان لە ئەنجامى جه‌نگدا دروست بوون:

1. جه‌نگی جیهانى، یان نێودەوڵەتى international war or international armed conflict: لە ئاکامى جه‌نگى جیهانیی یه‌كه‌مدا (١٩١٤- ١٩١٨)، ئیمپراتۆریى عوسمانلى  و ئمپراتۆریى نەمسا- مەجەر هەڵوەشانەوە.  لە ئەنجامى هەڵوەشانەوەى دەوڵەتى عوسمانلى، بەشێکى قەڵەمڕەوى ئەو دەوڵەتە، بەگوێرەى ڕێککەوتننامەى سایکس- پیکۆ و دواتر سان ڕیمۆ (١٩٢٠) لە نێوان فەرەنسا و بریتانیادا دابەش کرا و، لە ئەنجامى هەڵوەشانەوەى ئیمپراتۆریى نەمسا- مەجەریش تەواوى خاکى (٧) دەوڵەت و بەشێکى خاکى (١٣) وڵاتى دیکەى ئەوروپى دەگرتەوە. لە ئەنجامى جه‌نگی جیهانیی دووه‌میشدا،  ئەڵمانیا بووە دوو ئەڵمانیا.
2. جه‌نگى سەربەخۆیى و ڕزگاریخوازیى نیشتیمانى independent war and national liberation war: لە ئەنجامى جه‌نگى سەربەخۆیى، دەیان دەوڵەت لە پەنجاکان و شەستەکانى ڕابردوودا هاتنە مەیدان، بەتایبەتى لە ئاسیا و ئەفریقا.
3. جه‌نگى ناوخۆیى civil war or internal armed conflict: هەڵوەشانەوەى یەکێتیى کۆمارەکانى یۆگسلاڤیا لە نه‌وەدەکانى سەدەى ڕابردوو لە ئەنجامى هەڵایسانى جه‌نگى ناوخۆیى، پاش ئەوەى کرواتیا و سلۆڤینیا و مەكدۆنیا سەربەخۆییى خۆیان لە ١٩٩١ ڕاگەیاند.  پاشان لە ١٩٩٢، بۆسنیا و هێرزێگۆڤینا و لە ٢٠٠٥یش  مۆنتێنێگرۆ  لە ڕێگەى ڕیفراندۆمەوە سەربەخۆییى خۆى ڕاگەیاند و، سربیایش بووە دەوڵەتێکى سەربەخۆ.

٢. پێڤاژۆى دووەم، پێفاژۆى غەیرى جه‌نگ:

* وەک هەڵوەشانەوەى یەکێتیى سۆڤیەت، کە لە ئەنجامدا ١٥ کۆمارى فیدراڵى، بوونە دەوڵەتى سەربەخۆ. ئەم هەڵوەشانەوەیە لە ئەنجامى دۆڕانى جه‌نگێک بە مانا نەریتییەکەى نەبووە.

*  یان لێکجیابوونەوەى ئاشتییانەى چیک و سلۆڤاکیا،

*یان یەکگرتنەوەى ئاشتییانەى هەردوو ئه‌ڵمانیا،

* چەندین وڵاتى دیکەى بچووکیش لە ڕێگەى ڕیفراندۆمەوە  سەربەخۆ بوون، بەتایبەتى ئەو هەرێمانەى  كە تا ئەم دوايیيانە لەژێر "ویصایە" و پاراستنى ئەم، یان ئەو دەوڵەتدا بوون.

کوردستان

لە دیرۆکى کۆن و نوێدا، کوردستان شەڕ و شۆڕى زۆری تێدا قەوماوە.

* لە بەشێکى کوردستانى باشوور، حوکمداریی شێخ مەحموود  لە دواى جه‌نگی جیهانیی یه‌كه‌م دامەزرا، بەڵام زوو پێش بەم حوکمدارییە گیرا و، به‌كورتییه‌كه‌ی، کورد لەبەر چەندین هۆ نەیتوانى سوود لە ئاکامەکانى ئەو شەڕە وەربگرێ و قەوارەیەک بۆ خۆى، تەنانەت ئەگەر لە بەشێکى کوردستانیش بێ، پێک بهێنێ. بەڵام دەبێ جەخت لەوەیش بکەینەوە کە ستراتیژیى ئەو دەمەى بزووتنەوەى کورد سەربەخۆیى بووە، نەک شتێکى دیکە. دەکرێ بڵێین دیسان وەک ئاکامێکى جه‌نگی جیهانیی دووه‌م، قەوارەیەکى سیاسیى خۆبەڕێوەبردن لە مەهاباد کە بەشێکى کوردستانى ڕۆژهەڵاتى دەگرتەوە، دامەزرا، بەڵام دیسان ئەو قەوارەیەیش خۆى نەگرت. لە هەر دوو باردا، سەربارى هۆکارى خۆیى، هۆکارى نێودەوڵەتییش لە مانەوەى ئەو دوو قەوارە کوردییەدا، یارمەتیدەر نەبوو.

* لە دواى جه‌نگی جیهانیی دووه‌م، ستراتیژیی بزووتنەوەى کورد  لە خوار سەربەخۆیى بووە، لە لامەرکەزى (ناسانترالیزم)ى ئیدارییەوە بگرە، تا ئۆتۆنۆمى، ئۆتۆنۆمیى ڕاستەقینە، فیدراڵیزم و، شتى لەم بابەتە. ئەم داوایانەیش، کێشەى کوردى دەخستەوە ناو چوارچێوەى سەروەریى دەوڵەت و دەستوور و یاساى ئەو وڵاتەى کە جه‌نگه‌ ڕزگاریخوازەکەى تێدا بووە و، ئەو جه‌نگەیش بە جه‌نگێکى ناوخۆیى لێک دراوەتەوە، نەک جه‌نگى ڕزگاریخوازى نیشتیمانى، کە یاساى نێودەوڵەتیى بەسەردا جێبەجێ دەبێ. شۆرشى  بارزانیى نەمر، کە بە ڕێککەوتننامەى ١١ى ئادارى ١٩٧٠ کۆتاییى پێ هات، ئۆتۆنۆمیى لێ کەوتەوە؛ واتە جه‌نگێکى ناوخۆیى، چارەسەرێکی ناوخۆیى لە چوارچێوەى دەستوور و یاساى عێراقى بە دواى خۆیدا هێنا، نەک بەگوێرەى یاساى نێودەوڵەتى.

* لە ١٩٩١، دیسان لە ئاکامى "جه‌نگێکى ناوچەیى- regional war" (هاوپەیمانان و عێراق- جه‌نگى ڕزگارکردنى کوێت)، کە عێراقى تێدا خەسارەت بوو، گه‌ل ڕاپەڕى و بزووتنەوەى چەکداریى کوردیش ئاوێتەى ئەو ڕاپەرینە بوو. ئەم جارە دوو هۆکار یەکیان گرت: نێودەوڵەتى و ناوخۆ. لە سایەى بریارى ٦٨٨ى ئەنجوومەنى ئاسایشى نەتەوە یەکگرتووەکاندا، کورد توانیى لە ١٩٩٢ قەوارەیەک دابمەزرینێ کە تا ئەمڕۆیش ماوەتەوە؛ لێ ئەم قەوارەیە کە حکوومەتى هەرێمى کوردستانى پێ دەگوترێ، لە دەوڵەت بچووکترە.

* پرسیار ئەوەیە کە ئێستا هاوپەیمانێتییەکى نێودەوڵەتیى دژى تیرۆر لە ئارادایە، کوردیش بەشێکە لەو هاوپەیمانێتییە و، هێزیکى مەیدانى و کارایە لەو بەرەنگاربوونەوەیەدا. لە پاش تێکشکاندنى داعش و، وەک ئاکامێکى ئەو جه‌نگە و تەرەفى براوەى جه‌نگ، کوردستان دەبێتە دەوڵەت؟ یان وەکوو خۆى دەمێنێتەوە؟ هەرچەندە بۆ بوونەدەوڵەت، ماوەیەکە سەرکردایەتیى کورد جەخت لەسەر ئەو بابەتە دەکاتەوە کە دەیانەوێ لە ڕێگەى گفتوگۆ و لێکحاڵیبوونەوە لەگەڵ عێراق، هەر دوو لا لێک جیا ببنەوە. بەڵام ئەگەر ئەمە نەکرا، چ ڕێگەى دیکە بۆ کورد دەمێنێتەوە؟

 بە هەر حاڵ، کورد دەیەوێ یەکەم جار لە چوارچێوەى یاساى ناوخۆ و دەستوورى عێراقدا سەربەخۆیى بەدەست بهێنێ، ئەگەر نا، دەبێ پەنا بۆ یاساى نێودەوڵەتى و چەسپاندنى ئەمرى واقیع ببات.