ئاسۆ کەریم

دامەزرانى "جەمهورییەتى كوردستان" لە 22ى 1ى 1946دا لە بەشى ڕۆژهەڵاتى کوردستان، جێگەيەكى گرنگى لە مێژووى نوێى سياسيى كورددا هەيە. كۆمارى كوردستان، كە پاش كۆتاييهاتنى شەڕى دووەمى جيهان لە بەشێكى كوردستانى ڕۆژهەڵات دامەزرا، بە دووەمین خۆتاقيكردنەوەى كورد دادەنرێ بۆ سەربەخۆيى كوردستان و خۆبەڕێوەبەرى لەپاش حكوومەتەكەى شێخى نەمر (دوو جار لە ماوەى 1918-ـــ 1924دا حوكمڕانیى خۆبەخۆى کورد هاتە دامەزراندن) كە لە سلێمانى، لە كوردستانى باشوور، لەدواى بەكۆتاهاتنى شەڕى يەكەمى جيهان دامەزرابوو. بەو مانایەى لە هەردوو نموونەدا، دەوڵەتى سەربەخۆى کوردستان ئامانج بووە، نەک ئۆتۆنۆمى و ئۆتۆنۆمیى ڕاستەقینە و خۆسەرى و فیدراڵى و... هەردوو قەوارەكە، وێڕای سەرنەكەوتنيان لەبەر كۆمەڵێ هۆكارى بابەتى و زاتى، كە لە دوو قۆناخى جيا و لە دوو بەشى جياى كوردستاندا، هاتبوونە گۆڕێ، ئەوەمان بۆ ساغ دەكەنەوە كە هەردەمێك، شەرايت و هەلومەرجێكى كەمێ گونجاو بۆ كورد هاتبێتە پێشەوە، كورد هەوڵى داوە سوودى لێ وەربگرێ و مافى چارەى خۆنووسين پراكتيزە بكات و قەوارەى سياسيى خۆى، بە ئيرادەى خۆى دابمەزرێنێ؛ ئەوەش ئامانج و جەوهەرى بزووتنەوەكانى ڕزگاريخوازيى نيشتمانيى گەلانە، بە كورديشەوە.

هەردوو قەوارە سياسييەكە، وێڕای جياوازيى نێوانيان، لە هەلومەرجى شەڕێكى جيهانى و دواى شەڕ و لە سایەى داگيركاريى بيانیدا ـــ بە ماناى داگیرکاریی غەيرە عەرەبى و فارسى ـــ لە باشوور ئينگليز و، لە ڕۆژهەڵات ڕووس و، بوونى نيمچە فەراغێكى دەسەڵات و ئیدارە، هاتنە گۆڕێ و دەبوایە پڕ بکرێنەوە... هەردوو قەوارە سیاسییەکە تەواو ميللى و گەلێرى بوون. بەڵام هەم حكوومەتەكەى شێخى نەمر، تەواوى كوردستانى باشوورى نەگرتبووەوە و هەم كۆمارە كوردستانییەكەى پێشەوا تەواوى كوردستانى ڕۆژهەڵاتى نەگرتبووەوە... هەردووكيان لە بارى دارايى و تواناى مرۆيييەوە، دەستكورت بوون و خەڵك تەواو نەدار و پەرێشان بوون. لە هەردوو قەوارەكەدا، كوردانى بەشەكانى تر، پشتەوانيان بوون. بەڵام لە كۆمارى كوردستاندا، بەشداريى كوردى پارچەكانى تر، بەتايبەتى كوردى عێراق بەرچاوتر بوو؛ ئەوەش يەك مانا دەبەخشێ، كە كورد، وێڕای ئەوەی كە وڵاتەكەى دابەش كراوە و هەر پارچەيەكى بە دەوڵەتێكى دەستكردەوە لكێنراوە، کەچی يەك نەتەوەی هاوچارەنووسە و هەر پێشكەوتنێکی لە پارچەيەك لە پارچەكانى كوردستاندا هاتبێتە ئاراوە، پشتەوان و كۆڵەکە بووە بۆ بەشەکانى دیکە؛ بە لانى کەمەوە لەڕووى مەعنەوییەوە.

جياوازیى بەرچاوى نێوان ئەو دوو قەوارە سياسييە، لەوەدابوو، كە لە جەمهورییەتى کوردستاندا، ڕاستە هێزە نيزامييەكەى لە عەشايەر پێكهاتبوو، بەڵام حزبێك ڕابەرايەتیى دەكرد، كە سەركردايەتييەكەى زێتر سەر بە چينى ناوەند بوو و تازە بە تازە لە هەوڵى خۆرێكخستندا بوو؛ ئەو مۆركى چینى ناوەندە بە حزبى ديموكراتى كوردستانەوە ماوەتەوە.

لە حوکمڕانییەکەى باشووردا، شێخی نەمر، خۆى کرد بە مەلیک (پادشا) و لە حوکمڕانییەکەى کوردستانى ڕۆژهەڵاتدا، کە کۆمارى بوو، قازى محەمەد، بە پێشەوا ناسرا. هەردوو قەوارەكەى شێخى نەمر و پێشەوا قازى، كەم ژيان. ڕاستە پێشەوا لەسێدارە درا. لێ شێخى نەمريش نەفی كرا و لە سلێمانى و لە كوردستان دوورخرايەوە بۆ بەغدا. لە جەمهورییەتى کوردستاندا، لە ماوەى 11 مانگ و پێنج ڕۆژدا، كۆمەڵێ دەستكەوت بەتايبەتى لە بوارى خوێندن بە كوردى و ميديا و ڕۆشنبيرى و خۆرێكخستندا وەدەست هاتن؛ سەربارى بوونى تەناهى و ئاسايش و كەمبوونەوەى تاوان. ئەوەش ئەو ڕاستييەمان بۆ دووپات دەكاتەوە، كە وەک بێشکچى دەڵێ: خراپترين دەسەڵاتى خۆماڵيى كورد، سەد بارى ديموكراتيترين دەسەڵاتى بيانى باشترە.

هۆكارى سەرەكيى سەرنەكەوتن و نەمانەوەى هەردوو قەوارەكە، بۆ بەرژەوەنديى وڵاتانى زلهێز؛ ئينگليز و ڕووس و ئەمريكا دەگەڕێتەوە. ئەوەش مانايەكى ترمان پێ دەبەخشێت، كە دەبێ خۆمان هەبين، دەبێ خۆمان لە نێوخۆماندا ڕێكوپێك و يەكگرتوو بين و توانا زاتييەكانى خۆمان بە کەم نەگرین و پابەندى سەروەريى قانوون و بنەماكانى حوكمڕانیى دروست ببين. لە سەرێكى ترەوە، ئەو دوو قەوارەیە بۆيان ساغ كردينەوە، كە هێزگەلى تەقليديى كوردى، مەبەستم تەشكيلاتى پێش سەرمایەدارییە، لەبەر كۆمەڵێ هۆكار، نەك هەر توان و شيانى دامەزراندن و بەڕێوەبردنى دەوڵەتيان نييە، بەڵكە هەندێ جار دەبنە كۆسپيش لەبەردەم پێشكەوتندا.

بەهەرحاڵ، ئەو ناوچەى ڕۆژهەڵاتى ناوينە، سەقامگيرى و تەناهى بە خۆيەوە نابينێ، ئەگەر نەتەوەى كورد، دەرفەتى پێ نەدرێ بە مافەكانى خۆى بگات. ناكرێ نەتەوەيەكى وەک کورد مليۆنى حيسابێكى بۆ نەكرێ. پێموايە، بە هاتنەكايەى قەوارەى نيمچە سەربەخۆى هەرێمى كوردستان و بەردەوامبوونى بۆ ماوەى زێتر لە 25 ساڵ، درزێكى خستووەتە نێو ئەو «حيلفە ناموقەدەس»ەى دەوڵەتانى ناوچەكە، كە ڕێگەى نەدەدا، كورد بە سادەترين مافى خۆى بگات. ئێستە سەربارى باشوور، لە ڕۆژاڤاشدا کورد، خۆى خۆى بەڕێوە دەبات و، لەوێ و لێرە، کورد بۆ تەواوى دنیاى ساغ کردووەتەوە، کە هێزى هەرە کارا و ڕاستەقینەى بەرەنگاربوونەوەى تیرۆریزمە، بەتایبەتى ڕێکخراوى دەوڵەتى ئیسلامى لە عێراق و شام. بەڵام ئەوەى کە درز و کەلەبەرى هەرەگەورەیە، کورد لەنێو هیچکام لە پارچەکانى کوردستاندا، یەکپارچە نییە، ئەوجا لەنێوان پارچەکانیشدا هەروایە، ئەوەش بۆخۆى سەرنجێکى نێگەتیڤى لەسەر کورد دروست کردووە. چۆن دەکرێ ئەو درزە (گاپ)ە کەم بکرێتەوە، یان پڕ بکرێتەوە؟ وەڵامەکە بەتەنیا لەلاى حزبەکانى کوردستان نییە، بە داخەوە.