 |
ئه‌رگیۆمێنتى ناسنامه له نێوان گۆڕاو و چه‌سپاودا (خۆێندنه‌وه‌يه‌ك بۆ ناسنامه‌ی كوردى)
سه‌ره‌تا:
ئه‌گه‌ر بمانه‌وێت ناسنامه (Identity) شتێكى به‌رهه‌مدار بێت، ده‌بێت به شێوه‌ى يه‌كه‌يه‌كى گۆڕاو مامه‌ڵه‌ى له‌گه‌ڵدا بكه‌ين، چونكه له بنچينه‌دا ناسنامه خاوه‌نی چه‌ندين ڕه‌هه‌ندى جياوازه، نه‌ك شتێكى تاكڕه‌هه‌ندى بێت، چونكه ئه‌گه‌ر ناسنامه وه‌كو ئايدیۆلۆژی وه‌ربگرين، كه وه‌ك شتێكى تاكڕه‌هه‌ندى مامه‌ڵه‌ى له‌گه‌ڵ بكرێت، ڕاسته‌وخۆ جاڕدانى مه‌رگى ناسنامه‌يه و دابرانى ناسنامه‌يه له گه‌شه‌سه‌ندن و پێكه‌وه‌ژيان و كرانه‌وه و به‌ره‌وپێشچوون و په‌يوه‌ندى له‌گه‌ڵ ئه‌وانى تر. ناسنامه كاريگه‌ره به داب و نه‌ريت، بير و بۆ چوون، كه‌لتوور، فۆرمى ڕه‌فتاركردنى تاك، ئايین و به‌ها نه‌ته‌وه‌يیيه‌كان: كه‌واته ده‌بێت ده‌رباره‌ى چ چه‌سپاوييه‌كى ناسنامه قسه بكه‌ين، له كاتێكدا ناسنامه هه‌ميشه له‌گه‌ڵ ئه‌وانى تردا له حاڵه‌تى گۆڕانكارى و كارلێككردنه، له كاتێكدا كۆمه‌ڵێك ڕێوڕه‌سمى ئايینى و نه‌ته‌وه‌يى و مه‌زهه‌بى و بيروباوه‌ڕى تێكه‌ڵ به ناسنامه‌ى تاك ده‌بێت؟ كه‌واته پێويسته مامه‌ڵه له‌گه‌ڵ ناسنامەدا بكه‌ین وه‌كوو به‌هایه‌ك كه چه‌ندین ڕه‌هه‌ندی هه‌یه و كاریگه‌رییان له‌سه‌ر ناسنامه‌دا هه‌یه و، واده‌كات كه ناسنامه‌ی تاك بكاته شتێكی گۆڕا و نه‌ك چه‌سپاو. ئه‌مه جگه له‌وه‌ی كه چه‌ندین به‌های چه‌سپا و یان به‌های پیرۆز له كۆمه‌ڵگه‌دا بوونيان هه‌يه كه هه‌ميشه وه‌كوو كرۆك و ڕۆحى ناسنامه چاويان لێ ده‌كرێت، به شێوه‌يه‌ك كه ناتوانين ڕه‌تیان بكه‌ينه‌وه، چونكه ڕه‌تكردنه‌وه‌ی هه‌موو پيرۆزييه‌ك و نه‌گۆڕييه‌ك له ناسنامه، ڕه‌نگه كۆى گشتیى ناسنامه بگه‌یه‌نێت به حاڵه‌تێكى ناديار و خودى ناسنامه‌كه نه‌ناسرێته‌وه و، هه‌موو تايبه‌تمه‌ندييه‌كانى خۆى له‌ده‌ست بدات.
هه‌رچه‌نده بابه‌تى ناسنامه و هه‌ره‌شه له‌سه‌ر ناسنامه، شتێكى تازه‌يه و پاش سه‌رهه‌ڵدانى جه‌نگى سارد، به‌تايبه‌ت له بوارى په‌يوه‌ندیى نێوده‌وڵه‌تيدا، گرنگييه‌كى زۆرى په‌يدا كرد، به‌ڵام له‌گه‌ڵ ئه‌مه‌یشدا ڕه‌گ و ڕيشه‌يه‌كى كۆنى له هزرى سياسيدا هه‌يه. بۆ نموونه، له سه‌ره‌تاى چه‌رخى "ڕێنیسانس" زۆربه‌ى فه‌يله‌سووفان، ناودارترينيان "جۆن لۆك"، هه‌وڵيان دا هه‌موو تێگه‌يشتنێكى لاهووتى (تیۆكراتی) له‌سه‌ر مه‌سه‌له‌ى ناسنامه ڕه‌ش بكه‌نه‌وه، كه وايان دانابوو ناسنامه شتێكى نه‌گۆڕه و توانای گۆرانكاريكردنی تێدا نييه؛ كه ئه‌مه‌یش كاره‌ساتێكى گه‌وره‌يه، چونكه ناسنامه ده‌بێته ئايدیۆلۆژی و، هه‌ميشه ئه‌گه‌رى به‌گژداچوونه‌وه له‌گه‌ڵ ئه‌وانى تردا ئاسانتر ده‌كات، نه‌ك پێكه‌وه‌ژيان. بۆيه زۆربه‌ى هزرڤانان جه‌ختيان له‌سه‌ر ئه‌وه كرده‌وه كه ڕۆحييه‌ت و جه‌وهه‌رى هه‌ر ناسنامه‌يه‌ك، "مرۆڤايه‌تی"یه. به‌و پێيه‌ى مرۆڤ كائينێكى ئه‌قڵانييه و ئاماده‌یى و تواناى خوديى تێدايه؛ تواناى بنياتنانى خودى تايبه‌تى خۆى هه‌يه، به‌و شێوه‌يه‌ى كه خۆى بيه‌وێت ده‌ستنيشانى ئامانج و چاره‌نووسى ئێستا و داهاتووى خۆى بكات. له هه‌مان كاتدا تواناى ده‌ستنيشانكردنى ناسنامه‌ی تايبه‌تى و "خودى"ی خۆى هه‌يه، هه‌روه‌ك چۆن تواناى ده‌ستنيشانكردنى ناسنامه‌ی بابه‌تى و كۆمه‌ڵى هه‌يه، كه ده‌توانێت ته‌واو سه‌ربه‌خۆ بێت له ويست و ده‌سه‌ڵاتى مێژوويى و ڕابردووى خۆى و زوڵم و سته‌مى داب و نه‌ريته‌كان. كه‌واته مرۆڤ و تاك، بوونه ميحوه‌رى سه‌ره‌كیى هه‌موو شته‌كان. به‌ڵام كێشه‌ى سه‌ره‌كى، كه ڕووبه‌ڕووى لايه‌نگرانى ئه‌م جۆره له خۆێندنه‌وه‌يه ده‌بووه‌وه، بريتى بوو له وشكایه‌تی و ئاڵۆزى و دايناميكييه‌تى ناسنامه، چونكه ئه‌م جۆره مانايه بۆ ناسنامه له‌سه‌ر بيروباوه‌ڕى كۆمه‌ڵايه‌تى و سياسى ڕاده‌وه‌ستێت. كه‌واته ئێستا چۆن ده‌توانين مانايه‌كى ڕۆحى و زيندوو به ناسنامه ببه‌خشين، كه ببێته هۆكارێك بۆ بنياتنانى تاك به شێوه‌يه‌كى سروشتى؟ له لايه‌كى تره‌وه ئه‌م مانا ماددييه بۆ ناسنامه، جه‌خت له‌سه‌ر ڕه‌تكردنه‌وه‌ى هه‌موو ڕه‌هه‌نده‌كانى ترى وجوودى و لاهووتى و كه‌لتوورى و مێژوويى ده‌كاته‌وه. ئه‌مه‌یش پاش گۆڕانكاریى ناسنامه به ناسنامه‌یه‌كی تر له ژيانى ئاسايیى تاكدا، كه به ته‌نیا له‌سه‌ر تواناى به‌رهه‌مهێنان و جێبه‌جێكردن )performance( له‌گه‌ڵ میكانیزمی گۆڕانكارى، ڕاده‌وه‌ستێت. "بارى بوزان" پێى وايه كه ناتوانرێت به هيچ شێوه‌يه‌ك ڕه‌هه‌نده جياوازه‌كان له ناسنامه وه‌لاوه بنرێت و، پشتگيرى له شته نه‌گۆڕه‌كانى ناسنامه‌یش به پێويست داده‌نێت. به‌ڵام له واقعدا، ناتوانين به‌ها چه‌سپاوه‌كان و پیرۆزییه‌كانی ناسنامه، كه جه‌وهه‌رى ناسنامه‌ى هه‌ر تاكێكه، به شێوه‌يه‌كى ڕه‌ها ڕه‌ت بكه‌ينه‌وه، چونكه په‌يوه‌ندیى به مێژووى نه‌ته‌وه و شارستانييه‌ت و كۆمه‌ڵگه‌ى هه‌ر تاكێكه‌وه هه‌يه كه به درێژايیى ژيانى خۆى له چوارچێوه‌ى ئه‌و به‌هايانه‌وه پراكتيزه‌ى ژيانى تايبه‌تیى خۆى كردووه. كه‌واته به‌م شێوه‌يه، ده‌كرێت بڵێين دوو فۆرم له ناسنامه‌مان هه‌يه بۆ تاك:
يه‌كه‌م: ناسنامه‌ی خودى، كه تايبه‌تمه‌نده به هزر و كه‌لتوور و ئينتماى تاك بۆ بازنه‌يه‌كى دياريكراوى كه‌لتوورى و مێژوويى.
دووه‌م: ناسنامه‌ى تاك وه‌ك هاووڵاتى، يان وه‌ك كائينێكى سياسى، كه له چوارچێوه‌ى ده‌وڵه‌تێكى دياريكراودا ده‌ژيت و، پراكتيزه‌ى كاره‌كانى خۆی له چوارچێوه‌ى دامه‌زراوه‌كان و ياسا جێگيره‌كانى كۆمه‌ڵگه ده‌كات. ماف و ئه‌ركه‌كان و به‌رپرسيارێتييه‌كانى تاك دياري كراون و چاره‌نووسى ژيانى تاك تيايدا، به شێوه‌يه‌كى تايبه‌ت پارێزراوه.
ئه‌م دوو ناسنامه‌یه‌‌ى تاك، به هيچ شێوه‌يه‌ك دژيه‌كیى له نێوانياندا نييه، به‌ڵكوو ته‌واوكه‌رى يه‌كترن. ئامانج لێى پاراستنى به‌رژه‌وه‌ندیى گشتيیه، به‌تايبه‌ت له سيسته‌مى ديموكراسيدا بازنه‌ى ئازادى و تاكگه‌رايى فراوانتره و، بانگه‌شه‌ى پێكه‌وه‌ژيان و فره‌يى )pluralism(ی كه‌لتوورى و ئایينى و مێژوويیى هه‌موو ئه‌و كه‌مينه و پێكهێنه‌رانه‌ى كۆمه‌ڵگه به شێوه‌يه‌كى سه‌ربه‌خۆ ده‌كات، كه ڕێگه به ده‌ركه‌وتنى گشتى و گوزارشتكردن له تايبه‌تمه‌ندييه‌كانى و بير و بۆچوونى ئه‌ندامانى ناسنامه و كه‌لتوورێكى دياريكراو به شێوه‌يه‌كى ئازادانه ده‌دات.
كه‌واته: به‌م شێوه‌يه ناسنامه‌ى كراوه، ناسنامه‌يه‌كه كه تواناى خۆگونجاندن و گه‌شه‌سه‌ندن و بنياتنانى تاكێكى كارا و هۆشيارى هه‌يه و، ناسنامه‌ى داخراويش بريتييه له په‌راوێزخستن و مه‌رگ و دووركه‌وتنه‌وه له شارستانييه‌ت. به‌م شێوه‌يه، ده‌رده‌كه‌وێت خۆيندنه‌وه‌ى ناسنامه، په‌يوه‌ندييه‌كى پته‌وى به كه‌لتوورى سياسى و پێگه‌ياندنى كۆمه‌ڵايه‌تى و سياسييه‌وه هه‌يه. په‌يوه‌ندييه‌كى ڕاسته‌وخۆیشی به سيسته‌مى سياسييه‌وه هه‌يه. بۆ نموونه، له سيسته‌مى ده‌سه‌ڵاتخواز و تۆتاليتاردا، هه‌ميشه جه‌خت له‌سه‌ر لايه‌نه چه‌سپاوه‌كانى ناسنامه ده‌كرێته‌وه. تواناى گۆڕانكارى له ناسنامه شتێكى زۆر ئه‌سته‌مه، به‌ڵام له سيسته‌مى ديموكراسیدا هه‌ميشه جه‌خت ده‌كرێته سه‌ر تواناى خۆگونجاندن و ڕه‌هه‌نده جياوازه‌كانى ناسنامه، كه ئه‌مه‌یش نيشانه‌ى زيندووێتیی كۆمه‌ڵگه و گه‌شه‌سه‌ندنى ڕۆحى هاووڵاتيبوونه.
خۆيندنه‌وه‌يه‌ك بۆ ناسنامه‌ی كوردى:
له دووتوێی ئه‌و خۆيندنه‌وه‌ى سه‌ره‌وه‌دا بۆ ناسنامه، ده‌رده‌كه‌وێت كه دوو ناسنامه‌ی گرنگ له تاكدا هه‌يه، به‌ڵام تايبه‌ت به ناسنامه‌ی كوردى، هێشتا ئه‌رگیۆمێنتى جددى له‌سه‌ر ئه‌وه‌ی كه: ئايا كورد خاوه‌نى چ ناسنامه‌یه‌كه؟ ئايا ناسنامه‌ی تاكى كوردى دياره؟ ئايا كورد چ شتێك به هه‌ڕه‌شه به‌سه‌ر ناسنامه‌ی خۆى ده‌زانێت؟ بێ گومان وه‌ڵامى ئه‌م پرسيارانه زۆر ئاسان نييه، به‌ڵام ده‌توانرێت بگوترێت به‌هایه‌ك نییه كه ناسنامه‌ی تاكێكی كوردى به تاكێكى تر ببه‌ستێته‌وه، چونكه خه‌ريكه به‌هايه‌كى هاوبه‌ش له نێوان تاكه‌كاندا نه‌مێنێت. ناسنامه‌ی تاكێكى كوردى له ڕۆژهه‌ڵات، زۆر جياوازه له ناسنامه‌ی تاكێكى كوردى له باكوور و ڕۆژاوا، هه‌روه‌ها ناسنامه‌ى تاكێكى كوردى له باشوورى كوردستان، له چه‌ند ڕوويه‌كه‌وه جياوازه له ناسنامه‌ی تاكێكى كوردى له پارچه‌كانى ترى كوردستان و، هه‌روه‌ها له‌ناو خودى هه‌رێمى كوردستان ناسنامه‌یه‌كی يه‌كگرتووى هاوبه‌ش نييه، كه كۆى گشتیى تاكه‌كان پێكه‌وه ببه‌ستێته‌وه.
تايبه‌ت به ناسنامه‌ی له جۆرى يه‌كه‌م، كه ناسنامه‌یه‌كی خودييه، كێشه و گرفتى كه‌متر ڕووبه‌ڕووى ناسنامه‌ى كوردى ده‌بێته‌وه، چونكه به درێژايیى مێژوو تاكى كوردى كێشه‌ى ناسنامه‌ى له‌گه‌ڵ هيچ يه‌ك له ناسنامه‌ی ئه‌و كه‌مه‌نه‌ته‌وه‌يى و ئايینيیانه نه‌بووه كه له چوارچێوه‌ى كۆمه‌ڵگه‌يه‌كدا پراكتيزه‌ى كاره‌كانى خۆيان كردووه. به‌ڵام گرنگترين كێشه‌ى ناسنامه‌ی كوردى له جۆرى دووه‌مدايه، كه بريتيیه له ناسنامه‌ی تاك وه‌ك هاووڵاتى، يان وه‌ك كائينێكى سياسى، كه له چوارچێوه‌ى ده‌وڵه‌تێكى دياريكراو ده‌ژين و، پراكتيزه‌ى كاره‌كانى خۆيان له چوارچێوه‌ى دامه‌زراوه‌كان و ياسا جێگيره‌كانى كۆمه‌ڵگه‌دا ده‌كه‌ن؛ كه ئه‌مه‌يان، ده‌كرێت چه‌ند هۆكارێكى هه‌بێت به‌تايبه‌ت له هه‌رێمى كوردستان:
- تا ئێستا كورد خاوه‌نى ده‌وڵه‌ت- نه‌ته‌وه‌ى خۆى نييه.
- گه‌نده‌ڵیى ده‌سه‌ڵات و سيسته‌مى سياسى و نادادپه‌روه‌ری، هۆكارێكن بۆ لاوازكردنى ئينتيما و دڵسۆزى بۆ وڵات و دامه‌زراوه‌كانى ده‌وڵه‌ت.
- نه‌بوونى كه‌لتوورێكى سياسیى هاوبه‌ش له نێوان تاكه‌كان؛ چونكه پرۆسه‌ى پێگه‌ياندنى سياسیى تاكه‌كان جياوازه و، كه‌نا‌ڵه‌كانى پێگه‌ياندنى سياسى، له‌سه‌ر يه‌ك پره‌نسيپ و به‌هاى هاوبه‌ش كار ناكه‌ن.
- كێشه‌ى گه‌وره له پره‌نسيپى هاووڵاتيبووندا هه‌يه، چونكه هاووڵاتييان هه‌ست به‌وه ناكه‌ن كه هاووڵاتييه‌كى كاراى به‌شدارن له كۆمه‌ڵگه.
- كارى حزبه‌كان به شێوه‌يه‌ك بووه، كه خزمه‌ت به ناسنامه‌يه‌كى يه‌كگرتوو بۆ تاكى كوردى له هه‌رێمى كوردستاندا، ناكات.
- ده‌ستێوه‌ردانى ده‌ره‌كى له ناوخۆى كوردستان و، كاريگه‌ربوون به ناسنامه‌ى نه‌ته‌وه‌كانى تر، وه‌ك: تورك و عه‌ره‌ب و فارس.
كه‌واته سه‌ره‌ڕاى جه‌ختكردنه‌وه‌مان له‌سه‌ر نه‌گۆڕ و گۆڕاو له ناسنامه‌دا، به‌ڵام ناسنامه‌ى كوردى، خۆيندنه‌وه‌ى جياواز له‌خۆ ده‌گرێت، چونكه نازانرێت چ شتێك چه‌سپاوه و تواناى گۆرانكاريكردنى له ناسنامه‌ی كوردیدا نييه و، نازانرێت چ شتێك به هه‌ڕه‌شه له‌سه‌ر ناسنامه‌ی كوردى دانراوه؛ واته تا ئێستا ديار نييه، كورد ده‌يه‌وێت چ به‌هايه‌ك له ناسنامه‌كه‌‌كه‌يدا بپارێزێ. ئه‌و جۆره‌ى كه له كرانه‌وه‌ى ناسنامه‌ى كوردیدا ده‌بينرێت، به شێوه‌يه‌كى زۆر ناڕێكخراوه، كه تا ڕادده‌يه‌ك بۆته هه‌ڕه‌شه له‌سه‌ر ئاسايشى نه‌ته‌وه‌يى، چونكه ئه‌م جۆره كرانه‌وه‌يه بۆته هۆى ئه‌وه‌ى كه پيرۆزييه‌ك له ناسنامه‌دا نه‌مێنێت و، ئه‌وه‌ى پێى ده‌ڵێن ڕۆحييه‌ت و جه‌وهه‌رى ناسنامه، خه‌ريكه له‌ده‌ستى بدات. به‌كورتى، ناسنامه‌ى نه‌ته‌وه‌يیى كوردى، له لێوارى مه‌رگ نزيكتره وه‌ك له گه‌شه‌سه‌ندن و ژيانه‌وه، چونكه له حاڵه‌تێكى ناڕۆشنى سه‌يردايه، كه توانای ناسينه‌وه‌ى به‌هاكانى، ئه‌سته‌م بووه.
پێويسته چى بكرێت؟
- داڕشتنه‌وه‌ى بنه‌ماكانى ستراتيژی و ئاسايشى نه‌ته‌وه‌يیى هه‌رێمى كوردستان به شێوه‌يه‌كى ڕوون و ئاشكرا.
- زيادكردنى ڕۆحييه‌تى هاووڵاتيبوون لاى تاك؛ چونكه هاووڵاتيبوون "بريتييه له په‌يوه‌ندیی نێوان تاك و ده‌وڵه‌ت، كە به ياسا دياری ده‌كرێت و ماف و ئه‌ركه‌كان له ده‌وڵه‌ت دياري ده‌كات." هەروەها "بريتييه له پێدانى هه‌موو مافه سياسييه‌كان به هاووڵاتيان، وه‌ك مافى هه‌ڵبژاردن، مافى كانديدكردن و پركردنه‌وه‌ى پۆسته گشتييه‌كان به شێوه‌يه‌كى يه‌كسان." بۆيه پێويسته چاكسازیی ڕيشه‌يى له هه‌موو بواره‌كاندا ئه‌نجام بدرێت، بۆ ئه‌وه‌ى ئينتما و دڵسۆزیى تاكه‌كان بۆ ناسنامه‌ى نه‌ته‌وه‌يى و دامه‌زراوه‌كانى ده‌وڵه‌ت بگه‌ڕێته‌وه.
- گه‌شه‌پێدان به كەلتوورى سياسی و به‌ها مه‌ده‌نى و نه‌ته‌وه‌يييه‌كان له يه‌ك كاتدا، كه ببێته سيمايه‌كى گرنگى پێشكه‌وتووییى كۆمه‌ڵگە.
- زيادكردنى توانای جێبه‌جێكردن (Performance) له سيسته‌مى سياسیی هه‌رێمى كوردستاندا.
- وه‌گه‌ڕخستنى سيسته‌مى په‌روه‌رده‌يى بۆ خزمه‌تكردن به ناسنامه‌ى نه‌ته‌وه‌يیى كوردى و چالاككردنى هه‌موو دامه‌زراوه‌كانى په‌روه‌رده و فێركردن بۆ ئه‌و مه‌به‌سته.
Latest from عەدنان مەجید محەمەد
- ڕاى گشتى، يان ڕاى حزب؟
- ئاڵهنگارییهكانى بنیاتنانى ده‌وڵه‌ت له عێراق
- ده‌رباره‌ى ئاسايشى كۆمه‌ڵايه‌تى
- ههڵبژاردنى پهرلهمانی كوردستان له نێوان ئهنجامدان و دواخستنيدا
- دادپهروهریی كۆمهڵایهتی و ئاستهنگهكانی له ههرێمی كوردستان
- دهربارهی بهشداریی سیاسی: تێڕامانێك له‌سه‌ر كهمبوونهوهی ڕێژهی بهشداریی هاووڵاتیان له ههڵبژاردنه گشتییهكان
- پەروەردە لە ڕوانگەی هزرەكانی فەیلەسووف جون لۆکهوه
- بانگهشهی هه‌ڵبژاردن له نێوان هۆشیاركردنهوه و چهواشهكاریدا:
- ئاڵهنگارییهكانی دوای پرۆسهی سهربازیی توركیا له عهفرین و ههڵوێستی نێودهوڵهتی/ بهشی دووه‌م و کۆتایی
- ئاڵهنگارییهكانی دوای پرۆسهی سهربازیی توركیا له عهفرین و ههڵوێستی نێودهوڵهتی/ بهشی یهكهم: