له‌ كۆمەڵگە  هاوچەرخەكاندا،  ڕێكخراوەكانی كۆمەڵگه‌ی مەدەنی بە یەكێك لە گرنگترین مەرجە بنەڕەتییەكان بۆ بەدیهێنانی پێشكەوتن و گه‌شه‌کردن له‌ ڕووی سیاسی، خۆشگوزەرانی،  كۆمەڵایەتی، ئابووری و ڕۆشنبیرییه‌وه، ئەژمار دەكرێن‌.  لەبەر ئەوەی بایەخ بە دوو فاكتەری گرنگی وه‌ک تاك و كۆمەڵ ده‌ده‌ن که‌ هه‌ر یه‌که‌یان به‌ ئامرازه‌کانی بەدیهێنانی ئەو پێشكەوتنە داده‌نرێن. بۆیە بەرپرسیارێتیی تاك لە به‌رامبه‌ر كۆمەڵه‌که‌یدا، وا لێی ده‌خوازێت كە ببێتە كۆڵەكەیەكی كاریگەر و چالاك لە بەدیهێنانی گەشەپێدان و پەرەپێدانی مرۆییدا كە پەی بە مافەكانی مرۆڤ ده‌بات، هه‌روه‌ها درک  به‌ پاراستن و گره‌نتیكردنی كۆڵەكە بنەڕەتییەكانی کۆمه‌ڵ ده‌کات.  

چەمكی كۆمەڵگه‌ی مەدەنی به‌ واتای چی دێت؟

چەمكی كۆمەڵگه‌ی مەدەنی بە كۆمەڵێك ڕێكخراو دەگوترێت كە خەسڵەتی خۆبەخشی و قازانجنەویست لەخۆ ده‌گرن و، لە لایەكه‌وه‌ ڕۆڵێكی گرنگ و كاریگەر لە نێوان خێزان و هاووڵاتیدا دەگێڕن و، لە لایەكی دیكەوه‌ یارمه‌تیده‌رن بۆ هێنانەدیی بەرژەوەندییەكانی كۆمەڵگه‌ بە مەبەستی هێنانەكایەوەی ئاشتی، سەقامگیری، هاوسەنگیی كۆمەڵایەتی و بڵاوكردنەوەی ڕۆشنبیری و بەرزكردنەوەی ئاستی هۆشمەندیی تاكەكانی كۆمەڵ و هتد.

كۆمەڵگه‌ی مەدەنی، بە چ  كۆمەڵگه‌یه‌ك دەگوترێت؟

بریتییە لە هەر كۆمەڵگەیەك كە هەڵگری بیروباوەڕ و بەها و ئەو ئاكارانە بێت كە خەسڵەتی خۆبەخشی و كاری باش و خۆشگوزەرانی لەخۆ ده‌گرن، بەدوور لەو بەهایانەی هەڵگری خەسڵەتی ڕق و كینە و تووڕەیین. كۆمەڵگه‌ی مەدەنی، سیسته‌می دامەزراوەیی لەخۆ دەگرێت وەك: ڕێكخراوە ناحكوومییەكان، حزبه‌ سیاسییه‌کان و، دامەزراوە ئایینییەكانی وه‌ک: مزگەوت، كەنیسە و هتد.

ڕێكخراوەكانی كۆمەڵگه‌ی مەدەنی، خزمەتگوزاری و چالاكییەكانیان بەخۆڕایی و به‌بێ به‌رامبه‌ر پێشكەش بە تاكەكانی كۆمەڵگه‌ و سه‌رجه‌م چین و توێژه‌کان دەكەن، وەك: پاراستنی ژنان، بایەخدان بە منداڵ، یارمه‌تیدانی نەخۆش، پاراستنی مافی مرۆڤ، هەموو یارمەتییەكی مرۆیی، خاوەن پێداویستیی تایبەت، فێرخوازان، گەنجان، گەشەپێدان و پەرەپێدانی سه‌رجه‌م بواره‌کانی ڕۆشنبیری، كۆمەڵایەتی، ئابووری، تەندروستی، سیاسی، وەرزشی، كه‌لتووری و ژینگەیی. گشت ئەو جۆرە چالاكییانە بۆ ئه‌وه‌ی بە شێوەیەكی هاوسەنگ و تەواوكەر بەڕێوە بچن‌، پێویستییان به‌‌ پشتگیری، پشتیوانی و پاڵپشتیی ته‌واو و باش هه‌یه‌ لە لایەن دەوڵەتەوە لە ڕووی دارایی و مەعنەوییەوە.

 پێكهاتە سەرەكییەكانی كۆمەڵگه‌ی مەدەنی کێن؟

كۆڵەكە و پێكهاتە سەرەكییەكانی كۆمەڵگه‌ی مەدەنی لەو ناوەندانەدا خۆی دەبینێتەوە كە بریتین لە: ڕێكخراوی میللی و جەماوەری، دامەزراوە ئایینی و ڕۆشنبیرییەكان، سەندیكا، یەكێتی و ڕێكخراوە پیشەیییەكان، ڕێكخراو و چالاكییە كۆمەڵایەتی و خێزانییەكان، یانەی كۆمەڵایەتی، وەرزشی، سەنتەرەكانی گەنجان، یەكێتییە كرێكاری و پیشەیییەكان، ڕێكخراوەكانی میللەتە ڕەسەنەكان، حزبە سیاسییەكان و كەناڵەكانی ڕاگەیاندن (بینراو، بیستراو، نوسراو). هەموو ئەو دامەزراوانە لە دەرەوەی چوارچێوەی حوکمڕانی و دامودەزگه‌ جۆربەجۆرەكاندا كار دەكەن، بۆ ئەوەی ئیرادەی سەربەخۆییی خۆیان و هەڵوێست و ڕەخنەکانی خۆیان لەدەست نەده‌ن و بە هەموو شێوەیەكی ڕاستگۆیی و بابەتییانە به‌ر‌ده‌وام بن.

خەسڵەتە بنەڕەتییەكانی كۆمەڵگه‌ی مەدەنی:

گرنگترین خەسڵەتە سەرەكییەكانی ڕێكخراوەكانی كۆمەڵگه‌ی مەدەنی بریتین لە‌:

١- خۆبەخشیی ئیرادەگەرییانە: بوونی كاری خۆبەخش، گرێدراوی ئیرادەیەكی سەربەخۆی تاكەكانە، وێڕای ئەوەی خۆبەخشی په‌یوه‌سته‌ به‌ كۆمەڵێك فاكتەری دیكەوه‌‌، وەك سروشتی پێكهاتەی دەروونی، كۆمەڵایەتی و ژینگەیی لە پێكهێنانی كەسایەتیی تاكدا؛ بە شێوەیەك ئەندامبوون لە دامەزراوەكاندا بەناچاری و زۆره‌ملێ نییە. ئەمە وێڕای ئەوەی زۆربەی لێكۆڵینەوە و ئامار و ڕاپرسییە مەیدانییەكانی لە لایەن پسپۆرانەوە ئەنجام دراون، هەروەها ڕاپۆرتی ڕێكخراوە نێودەوڵەتییەكان، جەخت لەوە دەكەنەوە که‌ بە شێوەیەكی گشتی، ڕێژەی چالاكی و هاوكارییە خۆبەخشەكان لە ئاستێكی لاواز و سنوورداردایه‌؛ ئەوەیش بە هۆی پێوار (غیاب)ی هۆشیاریی تاکه‌کانه‌ بە گرنگیی كاری خۆبەخشی لە كۆمەڵدا، چونکه‌ بەهایەك نییە که‌ بووبێتە كه‌لتوور.

بۆیە یەكێك لەو كارانەی گرنگە بایەخی پێ بدرێت، چالاكبوون و بەهێزكردنی كاری خۆبەخشی و فراوانبوونی تێڕوانینەكانە بە پێدانی دەرفەت بە خۆبەخشەكان لە بەڕێوەبردنی كارگێڕی و ناوەندی بڕیارسازی و پلان و جێبەجێكردن لەو ڕێكخراوانەدا. ئەوەیش له‌ ڕێگه‌ی هاندانیانه‌وه‌ ده‌بێت بە چه‌سپاندن و کارکردنیان له‌سه‌ر بنه‌مای چه‌ند بیروباوه‌ڕێک وه‌ک (بەخشین،‌ جیاوازبوون، داهێنان و بەردەوامبوون لە كارەكانیاندا)، هەروەها به‌ بەگەڕخستنی نەوەی نوێ ده‌بێت بە بەردەوامبوونیان لە كاركردن لەو ڕێكخراوانەدا، بە مەبەستی بەدیهێنانی ئامانجی دیاریكراو، بەپێی پێوەری گونجاو و بوونی سەربەخۆییی كارگێڕی و دارایی لە گشت دامودەزگه‌كانی دەوڵەتدا بە شێوەیەكی تەواو و جددی، نەك ڕواڵەتكارانە و ناڕوون).

٢- دامەزراوەیی و ڕێكخستن: مەبەست لێی، گرنگیی كاركردنە لە چوارچێوەی ئه‌و ڕێكخستن و دامەزراوانه‌ی پشتئەستوور دەبن بە سیسته‌می كارگێڕی و بەرنامە و ئامانجی هەنووكەیی و ستراتیژیی دیاریكراو؛ چونكە بوونی هەر كارێك، یان چالاكییەكی كاریگەر و چالاك، پەیوەستە بە ڕێكخستن و پلانی پێشوەخت، كە پێویستە لە لایەن دامەزراوەیەكی تەكنیكی و كارگێڕییەوە بەڕێوە بچێت و هەڵگری توانا و لێهاتوویی و شارەزایییەكی باش  بێت.

٣- ڕۆڵ و ئامانج: چالاكبوون و كاریگەریی دامەزراوەكانی كۆمەڵگه‌ی مەدەنی، پەیوەستە بە ڕاددەی ئەو ڕۆڵەی لەناو كۆمەڵگه‌دا دەیگێڕن و، به‌پێی جۆری ئامانجه‌که‌ی. لەبەر ئەو ڕۆشنایییه‌، ڕاددەی سەركەوتن و شكستهێنانی دامه‌زراوه‌کان دیاری دەكرێت و، هه‌روه‌ها لە ڕێی ئەو ڕۆڵەی ئەو دامەزراوانە دەیگێڕن، پەیوەندییەكانیان لەگەڵ دەوڵەتدا دیاری دەكات؛ بە شێوەیەك هەر دوو لایەنەكە، بە مەبەستی پێشكەشكردنی خزمەتگوزارییه‌کان به‌ كۆمەڵگه‌، دەبێت لەگەڵ یەكتریدا كێبڕكێ و ململانێ بكەن.

بۆیە ئەو دامەزراوانە، لە بەرامبەر زۆره‌ملێكردنی دەسەڵاتدا ڕۆڵی پاراستنی هاووڵاتیان دەبینن. ئەوەیش نایه‌ته ‌دی، گەر ئەو دامەزراوانە سەربەخۆ نەبن. بۆیە دۆزینەوەی دامەزراوە و ڕێكخستنی خۆبەخش و ئازاد بە شێوەیەكی چالاكانە، گوزارشت لە چالاكبوون و زیندووێتیی گەل دەكات، لە ڕێی خوڵقاندنی هێزێكی كۆمەڵایەتیی نوێی دەسەڵات؛ بە جۆرێك لەگەڵ دەسەڵاتی دەوڵەتدا هاوسەنگ بێت و، لە سیاسه‌تی ناوخۆیی و دەرەكیدا كاریگەریی هەبێت، جگه‌ له‌ هه‌وڵدان بۆ دۆزینه‌وه‌ی چاره‌سه‌ری کێشه‌کان وه‌ک هاوکار و هاوبه‌شێک له‌ به‌ڕێوه‌بردن و خزمه‌تکردنی کۆمه‌ڵگه‌دا؛ به ‌شێوه‌یه‌ک كە دەسەڵات لە پرۆسەی بڕیارسازیدا بۆ بەڕێوەبردنی وڵات، تاكڕەوانە ڕۆڵ نەگێڕێ.

٤- سەربەخۆیی: بەو  واتایە دێت كە دامەزراوەكانی كۆمەڵگه‌ی مەدەنی ناچنه‌ ژێر ڕكێفی هیچ شێوەیەك لە شێوەكانی زاڵبوون و ملكەچبوونه‌وه،‌ گەر لە هێز و دەسەڵاتێكی دەرەكی، یان ناوخۆیییه‌وه‌ بێت، به‌ڵکوو پێویستە دامەزراوەكانی كۆمەڵگه‌ی مەدەنی مومارەسەی چالاكییەكانیان بكەن بەدوور لەو كاریگەرییە ناوخۆیی و دەرەكییانەی دەبنه‌ هۆی ڕێگریكردن له‌ كارەكانیان، یان لاوازبوونی ڕۆڵیان لە كۆمەڵگه‌دا؛ ئەوەیش به‌ شێوه ‌و رێگه‌یه‌ک ده‌بێت که‌ له‌سه‌ر بنه‌مای پلانی دیاریكراو و شەفاف و خوازراوه‌وه‌ کاره‌کانیان لە نێو كۆمەڵگەدا ‌به‌ڕێوه‌ به‌رن.

بە دیوێكی دیكەدا سەربەخۆییی دامەزراوەكانی كۆمەڵگه‌ی مەدەنی لە دەوڵەت، بە  مانا و واتای لاوازبوونیان نایەت، بەڵكوو فاكتەرێكی بەهێز و باشە بۆ پێكەوە ئاڕاستەكردنی كۆمەڵگه‌ لە ڕووی ئارامی و ئاسایش و خۆشگوزەرانیی هاووڵاتیانەوە؛ بە شێوەیەك هەست بە بوون و، درك بە پاراستنی كەرامەتی خۆیان بكەن.

٥- پابەندبوون بە سیسته‌مە ئاكارییەكان و بەها و ئادابی گشتیی پەیڕەوكراو لە وڵاتدا، که‌ بریتییه‌ له‌ چۆنێتیی کارکردن و مامەڵەكردن لەگەڵ ئازادییەكانی مرۆڤدا وەك مافێكی مرۆیی و یاسایی. ئامانج لێی بەدیهێنانی خودی تاك و كۆیە لە ڕێی چالاكیی جۆراوجۆرەوە بۆ دامەزراوەكانی كۆمەڵگه‌ی مەدەنی؛ بەدەر لە پەسەندكردنی جیاوازی و فرەیییەكان لە ڕا و ڕێزگرتنی ڕای زۆرینە و كەمینە، كە پرۆسەی دیموكراسی بڕیاری لێ دەدات.

٦- گرێدانەوە لە چوارچێوەی سیسته‌مێكی ڕۆشنبیریدا به‌ یه‌كێ له‌ كۆڵەكە سەرەكییەكانی كۆمەڵگه‌ی مەدەنی داده‌نرێت؛ لەو ڕوانگەیەی چەمكێكە ناكرێت مامەڵەی لەگەڵدا بكرێت، ئەگەر لە چوارچێوەی سیسته‌مێكی ڕۆشنبیریدا نەبێت كە پەیوەست بێت به‌ بەهاكان و چەمكە مرۆیی و شارستانییەكانی وەك دیموكراسی، بەشداریی سیاسی، مافەكانی مرۆڤ، شەرعییەتی سیاسی، فرەیی و.... هتد.

٧- ڕاستگۆیی و شەفافییەت: بوونی ڕاستگۆیی و شەفافییەت لە كاركردندا، هەروەها توانا و لێهاتوویی مرۆڤه‌کان گرنگ و پێویسته‌؛ بە شێوەیەك که‌ ببێتە هۆی دەرخستن و ئاشكرابوونی سەرچاوەی دارایی، شێوازی خەرجكردن، جۆری پرۆژەكان، تێچوون و ڕێگەی خەرجكردنەكان، به‌ده‌ر له‌ بوونی سیسته‌می چاودێری و كارگێڕیی ڕێگەپێدراو بەتایبەت بۆ لێپرسینەوە و چاودێریكردنی بەڕێوەبەر و سەركردەكانی ڕێكخراوەكە لە لایەن باڵاترین دەسەڵاتی تەشریعییه‌وه‌، كە بریتییە لە دەستەی گشتی.

٨- پاڵپشتیی دارایی و یاسایی: یه‌كێكی تر له‌ گرنگترین كۆڵەكە بنەڕەتییەكانی ڕێكخراوەكان، بریتییە لە بوونی چوارچێوەی دارایی و یاسایی بە شێوەیەكی ڕوون و دیاریكراو لە لایەن دەوڵەت و ڕێكخراوە نێودەوڵەتییەكان و دەستە گشتییەكانه‌وه‌، كە كاری وێناكردنی ڕێگە و شێواز و هەیكەلەی كاركردن بۆ سەركردە كارگێڕییەكان لەخۆ دەگرێت.

گرنگیی سەربەخۆیەتی لە كاری ڕێكخراوەكاندا:

سەربەخۆبوونی ڕێكخراوەكانی كۆمەڵگه‌ی مەدەنی لە ڕووی كارەكانیانەوە، گرنگی و كاریگەریی بەرچاوی خۆی هەیە، چونكە لەدەستدانی ئیرادەی سەربەخۆبوونی كاركردنیان لە ڕووی دارایی و مەعنەوییەوە،‌ ده‌بێته‌ هۆی  گۆڕینی ئاڕاسته‌ی کارکردنی ئه‌و رێکخراوانه‌؛ به‌شێوه‌یه‌ک که‌ ده‌بنه‌ ئامرازێک، هه‌روه‌ها له‌ ڕووی به‌ڕێوه‌بردنیشه‌وه‌  ده‌بنه‌ ملكەچ بۆ حكوومەت و دەسەڵات، تەنانەت ملکه‌چی حزبە سیاسییەكانیش ده‌بن؛ لەو كاتەیشدا چەمكی ڕێكخراوی مەدەنی مانای خۆی لەدەست دەدات. بۆیە لێرەدا ئەوەی گرنگە، تێكەڵنەبوونی ڕێكخراوەكانی كۆمەڵگه‌ی مەدەنییە لە وەرگرتنی هەر هەڵوێستێك، یان بڕیارێكی سیاسی، یاخود كردنی هه‌ر یه‌ک له‌و ڕێکخراوانه‌ بە سێبه‌رێک بۆ سیسته‌می سیاسی لە دەسەڵاتدا؛ چونكە ئەو كارە لەگەڵ بنەما و بیروباوەڕەكانی كۆمەڵگه‌ی مەدەنیدا یەكانگیر نابێتەوە.

وەزیفەكانی كۆمەڵگه‌ی مەدەنی:

یەكێك لە گرنگترین وەزیفەكانی كۆمەڵگه‌ی مەدەنی، بریتییە لە ڕێكخستن و چالاككردنی ڕۆڵی خەڵك لە دیاریكردنی چارەنووسیاندا؛ بەتایبەت لە كاتێكدا ئەو چارەنووسە بگاتە ڕاده‌ی پاكتاوكردنی خه‌ڵک لە لایه‌ن لایەنێكی دیاریكراوەوە و، هه‌روه‌ها ڕووبەڕووبوونەوەی خه‌ڵک بەو سیاسەتانەی كاریگەریی ده‌خه‌نه‌ سەر ژیانی ڕۆژانەیان بە شێوەیەكی ڕاستەوخۆ و، ده‌بێته‌ هۆی ئاڕاسته‌کردنی چاره‌نووسی خه‌ڵک به‌ره‌و مه‌ترسی لە ڕووی سیاسی، كۆمەڵایەتی و ئابوورییەوە، به‌ده‌ر له‌وه‌ی ئه‌و رێکخراوانه‌ ده‌توانن ڕۆڵی سەرەكی بگێڕن لە دۆزینەوەی خاڵه‌ هاوبەشە ڕاستەقینەكانی نێوان بیروبۆچوونە جیاوازەكانی نێو كۆمەڵگه‌.

لەبەر ڕۆشناییی ئەوەیش، وێنه‌ی پلان و بەرنامە دەكێشێ و، هەروەها ئامانجەكان لەپێناو خوڵقاندنی كۆمەڵگه‌یه‌كی هۆشمەنددا دیاری دەكات. لەو ڕوانگەیەوە وەزیفەكانی كۆمەڵگه‌ی مەدەنی لە چەند خاڵێكدا كورت دەكرێنەوە، لەوانە: كۆكراوەی بەرژەوەندییەكان، چارەسەری ململانێ و ناكۆكییەكانی كۆمەڵگه‌ و یەكلاكردنەوەیان، زیادكردنی بەروبووم و باشتركردنی بارودۆخی ئابووری، بایەخدان بە توانا ڕۆشنبیرییەكان و گەشەكردنی، بەگەڕخستن و خوڵقاندنی سەركردەی نوێ لە كۆمەڵگه‌دا و بانگەشەكردن و بڵاوكردنەوەی ڕۆشنبیریی دیموكراسی.

 ئامرازه‌کانی چالاككردنی كۆمەڵگه‌ی مەدەنی:

زۆرن ئەو ئامرازانەی پێویستن بۆ چالاككردن و گەشەکردن و بەردەوامبوونی دامەزراوەكانی كۆمەڵگه‌ی مەدەنی، لەوانە:

1. پەروەردە و ڕۆشنبیربوون: دامەزراوەكانی پەروەردە و فێربوونی وەك ماڵ، قوتابخانە و زانكۆ، كە بە هۆیەوە پەروەردەكردنی نەوەی نوێ و ڕۆشنبیركردنیان لە ڕێگه‌ی چەمك و تێڕوانینی نوێوە دەربارەی پەیوەندیی هاووڵاتیان بە دەسەڵات و چۆنێتیی مامەڵەكردن و سەیركردنیان، لە ئەستۆ دەگرێت.

2. شەقام، بە واتا سیاسی و كۆمەڵایەتییەكەی: لەو ڕوانگەیەی هێمایەكە بۆ بەیەكگەیشتن و جووڵە و دەربڕینی تێڕوانینی خەڵك و خەم و دید و بۆچوونه‌کانیان.

3. ئازادكردنی بازاڕ: لەو ڕوانگەیەی دەرفەتێكە بۆ ئاڵوگۆڕكردن و كێبڕكێ لە ڕووی ئامانجەکانی وه‌ک: بەدیهێنانی خۆشگوزەرانیی ئابووری و كۆمەڵایەتی و زاڵبوون بەسەر كێشەكانی هاووڵاتییاندا؛ هه‌روه‌ها له‌و ڕوانگه‌یه‌ی بازاڕ، بوونێكی ڕەمزییە كە بە شێوەیەكی ڕاستەوخۆ كاریگەری دەخاتە سەر ژیانی ڕۆژانەی هاووڵاتیان، بەدەر لەوەی نوێنەرایەتیی فەزایەكی فراوان دەكات، كە بە هۆیەوە چین و توێژە جیاوازەكانی كۆمەڵگه‌ بەیه‌كتری دەگەن.

4. چالاككردنی ئه‌و دامەزراوە و ڕێكخستنانه‌ی كه‌ لە چوارچێوەی ئه‌و یاسایانه‌ی دەوڵەت دەریان دەكات، داكۆكی لە بەرژەوەندییەكانی تاك ده‌كه‌ن؛ له‌و ڕوانگه‌یه‌ی ‌هه‌ر یه‌ک له‌ كۆمەڵە و دامەزراوە و حزبەكان، هێمان بۆ هاوكاری و گواستنەوەی مرۆڤه‌کان لە قۆناغی بوونیان وەك تاك، بۆ چوارچێوەیەكی كۆمەڵگه‌ی گشتی.

پەیوەندیی نێوان دیموكراسییەت و كۆمەڵگه‌ی مەدەنی:

بێ گومان كاتێك دامەزراوەكانی كۆمەڵگه‌ی مەدەنی، لە كۆمەڵگه‌دا مومارەسەی كرداری گۆڕان، نوێكردنەوە و تازەكردنەوە دەكەن، ڕووبەڕووی كێشە و گرفت دەبنەوە. دیارترینی ئەو كێشانەیش بریتین لە پێگە و بوونی پابەندبوونه‌ كۆمەڵایەتی، مەزهەبی، چین و خێڵەكییه‌کان و ..هتد. ئەگەرچی دیموكراسی، نوێنەرایەتیی بەها مرۆیییەكان ده‌کات، بەڵام پێوەرەكانی، بەپێی سێ جۆری سه‌ره‌کی دیاری دەكرێن كە بریتین لە: شەرعییەت، لێپرسینەوە و ئاڵوگۆڕی ئاشتییانەی دەسەڵات. دەتوانرێت بگوترێت بە ئامرازێكی سەركەوتوو بۆ بونیادنانی كۆمەڵگەكان و پاراستنی یەكێتی و یەكبوونی نیشتمانیان دادەنرێت.

بەو شێوەیە، دامەزراوەكانی كۆمەڵگه‌ی مەدەنی بەرپرسیارێتیی جێگیركردنی ئەو بەها مرۆیییانە لە ئەستۆ دەگرن، كە لە ڕێی داهێنانی چارەسەری گونجاوه‌وه‌، بە مەبەستی پاراستنی ئاسایشی كۆمەڵگه‌ و جێگیربوونی لە گشت بوارەكاندا، گوزارشت لە ناوەڕۆكی ڕۆشنبیریی هەر كۆمەڵگەیەك دەكه‌ن. بێ گومان گرنگترین ئەو بەربەستانەی ڕووبەڕووی ئەو دامەزراوانە دەبنەوە، ڕەتكردنەوە و بەگژاچوونەوەی هەر ئەزموونێكی ستەمكاری و زۆرەملێی زاڵبوونە، كە دەبێتە هۆی داگیركردنی شەرعییەتی سیاسی و دەستگرتن بەسەر مافی گەلدا لە دیاریكردنی چارەنووسیان، یان تۆڵەكردنەوە لە دەسەڵات بۆ بەرژەوەندیی حزب، یان دامەزراوە خێڵەكی و خێزانییه‌کان بەسەر ئەوانی تری پێكهاتەكانی كۆمەڵگه‌دا؛ ئەوەیش دەبێت، به‌ڵام بە باوەڕبوون و پابەندبوون بە بنه‌ماکانی دیموكراسییەوە.

بۆیە ڕۆڵی گرنگی کارکردنی دامەزراوەكانی كۆمەڵگه‌ی مەدەنی، بریتییە لە گۆڕینی بنه‌ماکانی دیموكراسییەت بۆ که‌لتووری ژیان و به‌رجه‌سته‌بوونی له‌ نێو تاکه‌کانی کۆمه‌ڵگه‌دا؛ به‌و واتایه‌ی سه‌رجه‌م ئه‌و بنه‌مایانه‌ ببێته‌ شێوازی ژیانی مرۆڤه‌کان و ره‌نگدانه‌وه‌ی هه‌بێت له‌ ره‌فتاریاندا، به‌ مه‌به‌ستی گۆڕین و گه‌شه‌کردنی ئاڕاسته‌ی کۆمه‌ڵگه‌ بۆ قۆناغێكی نوێ. وه‌ ‌بێ گومان دیموكراسی، كۆمەڵێك لە بەها گرنگە سەرەكییەكان لەخۆ دەگرێت كە خۆی لەمانه‌دا ده‌بینێته‌وه‌: "دابینكردنی ئیرادەی ئازاد و سەربەخۆ بۆ هاووڵاتیان، فرەبوونی سیاسەت، ڕێزگرتنی ڕای زۆرینە و كەمینە که‌ لە لایەن سندووقەكانی دەنگدانەوە بڕیاری لێ دەدرێت، ئاڵوگۆڕی دەسەڵات بە شێوەیەكی ئاشتییانە، بەدیهێنانی دادپەروەریی كۆمەڵایەتی و خۆشگوزەرانیی ئابووری، سەروەریی یاسا، قایلبوون و دانپێدانان لەسەر بیروباوەڕی ئۆپۆزیسیۆن، ڕێزگرتن لە مافی جیاوازییەكان، ڕێزگرتنی تێڕوانین و بۆچوونه‌کانی ئەوی دی و...هتد. بۆیە گەشەكردنی دیموكراسیی سەركەوتوو، پێویستیی بە دامەزراوەكانی كۆمەڵگه‌ی مەدەنیی بەهێز و زیندوو هەیە و، بەرپرسیارێتییە سەرەكییەكەی بریتی دەبێت لە ڕۆڵبینێكی گرنگ لە بونیادنانی دیموكراسیدا؛  ئەوەیش لەسەر چەند ئاستێك دەبێت، كە بریتین لە:

1. ڕۆڵی ڕۆشنبیر لە ڕێی هۆشیارکردنه‌وه‌ی تاکه‌کانی كۆمەڵگه‌ بۆ پیاده‌کردنی بنه‌ماکانی دیموكراسی و گرنگیی کارپێکردنی، به‌ مه‌به‌ستی دیاریكردنی چارەنووسیان لە ڕووی سیاسی، كۆمەڵایەتی، ئابووری و ڕۆشنبیرییه‌وه‌، بە شێوه‌ی بڵاوكراوە و سازدانی سمینار و كۆڕی سیاسی و ڕۆشنبیرییه‌وه‌.

2. ڕۆڵی مەیدانی، كە لە ڕێی مومارەسەكردن و ڕاهێنان و سەرپەرشتیكردنه‌وه‌، بە مەبەستی بەردەوامی و جێبه‌جێكردنی كرداری دیموكراسی و ئامادەكردنی كادیرانی پسپۆر بۆ ئەو مەبەستە، بەدی دێت.

3. هاوئاهەنگیی هاوبەش لە نێوان دامەزراوەكانی كۆمەڵگه‌ی مەدەنی، بە جیاوازیی بیر و بۆچوون و ئاڕاستەكانیان لە ڕووی فكری و سیاسییەوە بۆ ئەنجامدانی كار و قۆرخنەكردنی گۆڕەپانی كاری سیاسی و كۆمەڵایەتی، به‌ هەر هۆكارێك بێت.

بەو شێوەیە دامەزراوەكانی كۆمەڵگه‌ی مەدەنی، وا دەكه‌ن دیموكراسییەت ببێتە بەهایەكی مرۆییی چەقبەستوو لە كۆمەڵگه‌دا. ئه‌وه‌یش، لە ڕێی شێوازێكی ڕۆشنبیرییه‌وه‌ كە كۆمەڵێك بەها و بیروباوەڕ و ئامانجی بۆ تاكەكان لە ژیانیاندا لەخۆ گرتووە؛ كە لە هەمان كاتدا تەركیز دەخاتە سەر بیروباوه‌ڕی لێبووردەیی و پێكەوەژیان لەسەر خاڵە هاوبەشەكان و، دووركەوتنەوەی كۆمەڵگه‌ لە دابەشبوون و جیاكاری و جیاوازی و مافی ژیان لەسەر ئاستی جیاواز.

دۆخی دامەزراوەكانی كۆمەڵگه‌ی مەدەنی لە كوردستان:

لە سۆنگەی كۆڵەكە و بناغە سەرەكییەكانی بونیادنانی دامەزراوەكانی كۆمەڵگه‌ی مەدەنی و لە ڕوانگەی ئەوەی بەگشتی دامەزراوەكانی تەشریعی و تەنفیزی و دادوەری لە كوردستاندا، لە ڕووی شێواز و دەسەڵاتی كاركردنیانەوە، ئەوەندەی دامەزراوەی ڕواڵەتكارانەن، هێندە لە ڕووی ده‌سه‌ڵاتیانه‌وه‌ سەربەخۆ نین. نەبوونی دەستووری تایبەت بە كوردستان بە دیوێكی دیكەدا و، جێگیرنەبوونی بنەما و بیروباوەڕەكانی كاركردن بە سەرجەم چەمكەكانی دیموكراسی، هەموو ئەوانە وا دەكه‌ن بگه‌ینه‌ ئەو باوه‌ڕه‌ی كه‌ زۆربه‌ی ڕێكخراوەكانی كۆمەڵگه‌ی مەدەنی، خۆیشیان لە كوردستاندا لە ڕووی كاریگەری و پێگە و ئاسەوارەكانی كاركردنیانەوە نەگەیشتوونه‌ته‌ ئاستێك كە وەزیفە و ڕۆڵی كاریگەری خۆیان لە كوردستاندا بپێكن. به‌و واتا‌یه‌ی‌ ناتوانن ڕۆڵی ڕاستەقینە و كاریگەری خۆیان لە ئاڕاستەكردن و گۆڕینی ڕەوتی بڕیارسازیدا بە سوودمەندی و قازانجی هاووڵاتیان، یان بەرژەوەندییە گشتییەكانی كۆمەڵگه‌دا‌، بگێڕن. ئەو واقعەیش وای كردووە، هەمیشە هەیمەنەی حزبەكان لە سەرجەم نێوەندەكانی حوكمڕانیدا زاڵ بێت، وێڕای هەموو ئەو هەوڵ و كۆششانەی لە لایەن خەڵك و زۆرێك لەو ڕێكخراوانەوە كاری بۆ كراوە.

ئەو واقعەی لە كوردستاندا بەرجەستە بووە، ئەوەیە هەموو حزبەكان ڕێكخراوی تایبەت بە خۆیان هەیە، بۆ نموونه‌: ژنان، گەنجان، منداڵان و ...هتد. ئەمە بە دیوێكدا مافی هەر حزبێكە وەك لە هەموو وڵاتانی دونیادا هەیە، ئەگەرچی لە ڕووی میكانیزم و شێوازی كاركردنیانەوە جیاوازی و سەربەخۆییی زیاتر لە كاركردنیان بەخۆوە دەبینن. بەڵام بە دیوێكی دیكەدا، بە مەبەستی كۆنترۆڵكردنی گۆڕەپانی كاركردن لە كوردستاندا زۆربەی ئەو حزبە سیاسییانە لەپاڵ ئەوەیشدا، بە ناوی جیا و  لە بواری جیاواز و لەژێر سێبەر و چەتری جۆربەجۆردا ڕێكخراوی تری تایبەتمەندیان دروست كردووە و، لە ڕووی دارایی و ئەندامێتی و بڕیارسازییەوە جارێكی تر بۆ بەدیهێنانی ئامانجەكانیان سوود لە توانا و لایەنی مەعنەویی ئەو ڕێكخراوانە وەردەگرن؛ چ لە ڕووی دارایییه‌وە بێت كە ئەم ڕێكخراوانە لەژێر چەتری سەربەخۆبوون و دامەزراوەی مەدەنیدا دەتوانن سوود و داراییی ڕێكخراوە نێو دەوڵەتییەكان بەدەست بهێنن و، چ لە ڕێی حكوومەتەوە بێت،‌ سوود لەو بوودجەیه‌ وه‌ربگرن که‌ بۆ ڕێكخراوە ناحكوومییەكان ته‌رخان ده‌کرێت.

لە لایەكی تریشەوە، حزبەكان لە ڕووی دیكه‌ی مەعنەوییەوە لە كاتی هەڵمەت و بانگەشە و پرۆسەكانی هەڵبژاردندا، سوود لە دەنگەكانیان وەردەگرن. ئەگەرچی لە ماوەی ساڵانی ڕابردوودا زۆر ڕێكخراوی كۆمەڵگه‌ی مەدەنی لە بواری جیاوازی كاركردن و پسپۆری و تایبەتمەندیی جیادا، بە مەبەستی گوشارخستنەسەر دەسەڵات بۆ هێنانەدیی كۆمەڵگه‌یه‌كی دیموكراسی و داننان بە مافی هاووڵاتیان و كاركردن بۆ بەرژەوەندییە گشتییەكانی خەڵك و گەشەكردنی كۆمەڵگه‌، دروست بوون. تا ئێستا كاریگەریی ئەم جۆرەی ڕێكخراوەكانیش، دەشێت لە ڕووی هۆشیاركردنەوە و بەرزكردنەوەی بژێوی خەڵك و خزمەتگوزارییەوە ڕۆڵی زۆریان گێڕابێت، بەڵام لە ڕووی ڕێكخراوبوونیان وەك كۆمەڵگه‌ی مەدەنی، لە ئاستێكی لاوازدا بووە؛ ئەمەیش بە پلەی یەكەم پەیوەستە بەو دۆخەی له‌ هەرێمی كوردستاندا هه‌یه‌ كە تا ئێستا قەوارەی كاركردنی دامودەزگه‌كان لە كوردستاندا وەك دەسەڵات سەربەخۆ نەبووە و، یاسا سه‌ربه‌خۆ و بەرقەرار نەبووە. هه‌موو ئەوانەیش بەربەست و ڕێگری گه‌وره‌ بوون بۆ بەرجەستەبوون و چالاکبوون و كاریگەریی كاری ڕێكخراوەكان، كە هەوڵ و كۆشش و باوەڕبوونی دوولایەنەی پێویستە، چ وەك دامەزراوەكانی كۆمەڵگه‌ی مەدەنی و، چ وەك دامەزراوەكانی حوكمڕانی لە وڵاتدا.

 بوونی ئەو واقعەیشە لە كوردستاندا، وای كردووە توندوتیژییەكان بەرامبەر مرۆڤەكان بەگشتی و ژنان بەتایبەتی درێژەی هەبێت. هاووڵاتیان ناحه‌قییان بەرامبەر بكرێت و، بكوژان، یان تاوانباران بەگشتی لە ده‌ست یاسا قوتار بن و، دەرەنجامی هەموو ئەوانەیش هاووڵاتیبوون بە مانا و واتا ڕاستەقینەكەی، بوونی نەبێت و، كۆمەڵگه‌یش گەشەكردن و گۆڕانکاریی باشتر و ئەوتۆ بەخۆوە نەبینێ.

بۆیە كاركردن بۆ بەدیهێنانی بناغە و كۆڵەكە سەرەكییەكانی دامەزراوەكانی كۆمەڵگه‌ی مەدەنی لە لایەك و، بەرقەرابوونی یاسا و گێڕانەوەی هەیمەنەی پەرلەمان و حكوومەت لە كوردستان لە لایەكی دیكەوه‌، گه‌ره‌نتیی سەرەكییە بۆ خوڵقاندنی كۆمەڵگه‌یه‌ك كە هەموو مرۆڤەكان به‌بێ جیاوازی، هەست بە ئینتیمابوون و هاووڵاتیبوونی خۆیان بكەن و، هەر لایەنەیش ئەركی خۆی بەئەنجام بگەیەنێ و، هەموویشی بە  قازانج و  خزمه‌ت و بەدیهێنانی ئامانجەكانی كۆمەڵگه‌ بەدی بێت؛ كە ئەمەیش بە مەبەستی سەرخستن و پێشکه‌وتنی شارستانییەت لە كۆمەڵگه‌دا، ئەرك و هۆشیاریی هەمەلایەنەی پێویستە.

سوودم لەم سەرچاوانە بینیوە:

 - دور منظمات المجتمع المدنی فی تعزیز البنا‌ء الدیمقراطی فی العراق:  م. عباس فاضل محمود

- دور منظمات المجتمع المدنی فی حمایە حقوق الانسان:  احمد السید الكردی