ئەتەكێت هونەرێكە، بەكارهێنانی وشەكانی بووەتە دراوێکی ده‌گمه‌ن و لای زۆرێك لە تاكەكانی كۆمەڵ بەئاسانی دەست ناكەوێت. بەداخەوە دركکردنیش بە گرنگی و پێویستییەكانی ئەم هونەرە له ‌ئاستێکی لاوازدایه‌، به‌تایبه‌ت له‌ کۆمه‌ڵی ڕۆژهه‌ڵاتیدا؛ وێڕای ئەوەی یەکێکە لەو شێوازە گرنگانەی كە دەبێتە هۆی گۆڕانكاریی ڕیشەیی لە پەیوەندییەكاندا و، بە هۆیەوە سەرنجڕاكێشی و خۆشی و خۆشەویستی بە بەرامبەرەكەت دەگەیەنیت، چونكە سروشتی مرۆڤەكان به‌ شێوه‌یه‌که،‌ پێیان خۆشه‌ تایبەتمەندێتییه‌کانیان پارێزراو بێت، که‌ له‌ ڕێی به‌کارهێنانی ئه‌م هونه‌ره‌وه ده‌کرێت‌.

سه‌رچاوه‌ی ئه‌ته‌کێت بۆچی ده‌گه‌ڕێته‌وه‌؟

شارەزایانی بواری ئەتەكێت ئاماژە بەوە دەكەن، كە زۆرێك لە مرۆڤەكان ئەم ڕەفتارە مرۆیییە سادەیەیان لەبیر كردووە، یان دەیزانن و كاری پێ ناكەن و نه‌بووەته‌ که‌لتوور و، ئەوانەی ڕووبەڕووی هەندێ لە دەستەواژەكانی وەك "سوپاس"، "زەحمەت نەبێت"، "بەیارمەتی"، "ببوورە" و... دەبنەوە، سكاڵا و ناڕەزایی دەردەبڕن. ئەمە جگە لەوەی شارەزایانی بواری ئەتەكێت جەخت لەوە دەكەنەوە، که‌ وەك هەموو زانستێكی دیكە، تێڕوانینی جیاواز لەمەڕ سەرچاوەی سەرەكیی وشەی ئەتەكێت بەدی دەكرێت. بۆ نموونە، "دیل كارینگی"ی نووسەر ئاماژە بەوە دەكات كە وشەی ئەتەكێت، سەرچاوەكەی دەگەڕێتەوە بۆ وشەی یۆنانیی "كۆنستیكوس"، كە بە مانای سیسته‌می چینەكان، یان توێژە كۆمەڵایەتییەكان دێت. بەڵام هەندێ لە توێژەران سەرچاوەی وشەكە دەگەڕێننەوە بۆ Stephen، كە گوزارەیەكی ئەڵمانییه‌ و بە مانای خەسڵەتی دیار دێت، لە كاتێكدا ڕای توێژەرانی فەڕەنسی وایە كە سەرچاوەی وشەكە دەگەڕێتەوە بۆ چەمكی فەڕەنسیی Ticket، كە بە مانای تیكێتی چوونە ژوورەوە بۆ نێو كۆمەڵێکی ئاستبه‌رز دێت.

 ئەتەكێت چییه‌؟

ئەتەكێت بریتییە له‌: هەڵسوكەوت، ئاکار، مامەڵەكردن، ڕێزگرتنی مروڤ لە خۆی و بەرامبەرەكەی، هونەری مامەڵەكردن لەگەڵ خەڵك، هونەری ڕەوشتبەرزی و مامەڵەكردنێكی كۆمەڵایەتیی پەسەندكراو. به‌ واتا‌یه‌کی دیکه‌ ئه‌ته‌کێت چه‌مکێکه،‌ مه‌به‌ست لێی به‌گشتی به‌رزیی ئاستی ڕۆشنبیرییه له‌ ڕووه‌ مرۆیییه‌کانه‌وه،‌ که‌ که‌م جار له‌ وڵاتێکه‌وه‌ بۆ ئه‌وی دی گۆڕانکاری به خۆیەوه‌ ده‌بینێت.

"مووسا شربیل" دەڵێت: "هەموو كۆمەڵێك بە شێوەیەكی كارا و بێ هیچ تێچوونێك داب و نەریتی خۆی پەیڕەو دەكات، ئەمەیش لە دەوڵەتێكەوە بۆ دەوڵەتێكی تر گۆڕانکاری به‌خۆیەوه‌ ده‌بینێت، له‌ کاتێکدا هەموو هەڵسوكەوتێكی گشتی و شکۆدار و باڵا لە كۆمەڵە پێشكەوتووەكاندا پەیڕەو دەكرێت، بۆیە هەموو مرۆڤێك دەتوانێت لە ڕێگه‌ی فێربوونەوە بەدەستی بێنێت؛ ئەمەیش ئەوەیە كە فەڕەنسییەكان پێی دەڵێن Etiquette.

ئەتەكێت، هەڵسوكەوتێکه‌ یارمەتیی مرۆڤەكان دەدات بۆ ئەوەی لەگەڵ یەكتر بگونجێن و، هاوکات بشگونجێن له‌گه‌ڵ ئەو ژینگەیەی تێیدا دەژین. لە بنەڕەتدا وشەی ئەتەكێت، وشەیەكی فەڕەنسییە، كە به‌ واتای "كارت / بڵيت" (The ticket) دێت و،‌ لە بریتانیا بە مانای ڕەفتارێك دێت كە یارمەتیی خەڵك دەدات بۆ گونجان لەگەڵ یەكتر و ئەو ژینگەیەی پێكەوە تێیدا دەژین. هونه‌ری ئه‌ته‌کێت چه‌ندین بوار و جۆر و بابه‌تی جیا ده‌گرێته‌وه،‌ که‌ به‌گشتی گرنگترینیان له‌مانه‌دا به‌رجه‌سته‌ ده‌بێت:

١- ئه‌ته‌کێتی مامه‌ڵه‌کردنی فه‌رمی و کۆمه‌ڵایه‌تی

٢- ئه‌ته‌کێتی قسه‌کردن

٣- ئه‌ته‌کێتی جلوبه‌رگ

٤- ئه‌ته‌کێتی بۆنه‌ و ئاهه‌نگه‌کان

٥- ئه‌ته‌کێتی کۆبوونه‌وه‌ و چاوپێکه‌وتنه‌کان.

مێژووی ئه‌ته‌کێت

لە بریتانیای سه‌ده‌ی هه‌ژده، له‌ هه‌ندێ بواردا شێواز و ڕه‌فتاری نه‌شیاو ده‌رده‌که‌وت، بۆ نموونه‌ له‌ چۆنێتیی هه‌ڵگرتنی کووپی چای له ‌کاتی به‌کارهێنان و خواردنه‌وه‌یدا؛ که‌ ئه‌وه‌یش گرێ ده‌درایه‌وه‌ به‌ ئاستی ڕۆشنبیریی کۆمه‌ڵگە‌وه‌، به‌تایبه‌تی له ڕووی زه‌وقه‌وه‌، که‌ ڕه‌گوڕیشه‌ی چه‌مکی زه‌وقیش ده‌گه‌ڕێته‌وه‌ بۆ سه‌ده‌ی هه‌ژده‌ی زایینی و،‌ ئه‌و کاته‌ی بریتانیا بووه‌ هێزێکی جیهانی. له‌ سه‌ده‌ی نۆزده‌ی زایینیدا ئه‌م چه‌مکه‌ له‌ ڕووی ماناوه‌ فراوانیی به‌خۆیەوه‌ دی، که‌ بریتی بوو له‌ "ژیان به‌و شێوه‌یه‌ی پێویسته‌ ببێت". ئه‌مه‌ له‌ سه‌رده‌می شاژنه‌که‌یاندا بوو، که‌ ناوی ڤیکتۆریا بوو؛ بۆیه‌ بریتانیا له‌و وڵاتانه‌ بوو، که‌ ساڵانە سێ كۆبوونەوەی گرێ ده‌دا لە پێناو ئەنجامدانی وانەی پرسیار و هه‌واڵپرسینی تاك و دامەزراوە و وڵاتان و دەرچوونی پێشنیاری گونجاو بۆ شێوازی ڕەفتارەكان، كە پێویستە لەنێو كۆمەڵگه‌دا بەدواداچوونیان بۆ بكرێت، که‌ بێ گومان کاتێک باس له‌ ئه‌ته‌کێت ده‌کرێت، هه‌موو شێواز و بوارێکی ژیان ده‌گرێته‌وه؛ هه‌ر له‌ شێوه‌ی ڕۆیشتن و هاتنەوە، تا دانیشتن و نانخواردن و چۆنێتیی جلوبه‌رگپۆشین و په‌یوه‌ندیکردن‌ و چۆنێتیی سه‌فه‌رکردن و مامه‌ڵه‌ و هه‌ڵسوکه‌وت و قسه‌کردن و وتووێژ؛ که‌ هه‌ر یه‌ک له‌و بوارانه‌ جیاوازی و تایبه‌تمه‌ندی و گرنگی به‌خۆیەوه‌ ده‌بینێت له‌ ڕووی بنه‌ما و یاسا و ڕێساکانی ئه‌ته‌کێته‌وه‌، که‌ ئێستا به‌گشتی له ‌ئاستی وڵاتانی جیهاندا په‌یڕه‌و ده‌کرێن.

هەموو شارستانەتییەكان بە ئەتەكێت ئاشنا بوون، لە كۆندا ڕێسا و یاساكانی ئەم زانستەیش لە نێوان ئاستە ڕۆشنبیرییە جیاوازەكاندا دەركەوت و، لە سەردەمی نوێدا گەلێک كۆنگرە بۆ یەكخستنی زمانی جیهانیی ئەتەكێت و پرۆتۆكۆڵ ئه‌نجام درا. ساڵی 1815 و پاشان ساڵانی 1818 و 1961 و 1963، ئەو یاسایانە، بوون بە ئامراز و شێوازی پەیڕەوكراو لە كاری دیپلۆماسیدا لە پێناو ئاسانكردنی بەیەكگەیشتن و لێكگەیشتن و پەیوەندی و، هاوکات ڕێکخستنی پەیوەندییەكان لە نێوان نوێنەران و باڵوێزی وڵاتاندا.

بێ گومان بوونی ژیانێکی بێ دەستوور و به‌ڕێکردنی ژیانێکی بێ یاسا و ڕێسای گونجاو، دەبێتە هۆی هاتنه‌کایه‌وه‌ی ژیانێكی دواكەوتووی ئاڵۆز. بۆیه‌ بوونی سیسته‌م لە هەر ماڵ و خێزانێكدا، لە هەر قوتابخانە و كارگەیەكدا، لە هەموو نێوەندێكی كۆمەڵگه‌دا گرنگی و كاریگەریی خۆی هەیە. لەبەر ئەمەیش، جێبەجێكردنی ئەو یاسایانە، لە لایەن هەر كەسێكەوە، وەك مرۆڤێكی بەئەتەكێت دەردەكەوێت و پێچەوانەكەیشی هەر ڕاستە؛ له‌ کاتێکدا زۆریك لە مرۆڤەكان هەست و سۆزی لایەنەكەی تر ڕادەگرێت بۆ ئەوەی متمانە و ڕێ و پێزانینی بەدەست بهێنێت، چونكە زۆر جار مرۆڤەكان گوێ بە وشە و ڕەفتارەكانیان نادەن، بەتایبەت لەگەڵ ئەو كەسانەی نزیك و تێكەڵن، یان خزم و‌ کاسوکارن. بەوەیش هەستەكان بریندار دەكرێن و بەبێ مەبەست دەشێ وشە، یان كردەوەی برینداركەریش بەكار بهێنرێت؛ لەبەر ئەوەی پێیان وایە بنەماكانی ئەتەكێت تەنیا لەگەڵ كەسە نامۆ و دوورەكاندا بەكار ده‌هێنرێن.

بۆیه‌ ده‌ره‌نجام، كەمن ئەو مرۆڤانەی کە هەڵەیەكیان كرد، بەلایانەوە ئاسایی بێت داوای لێبووردن بكەن، یان كەسی بەرامبەر لێبووردنەكەیان وەرگرێت و ئیدی لۆمەی نەكاتەوە، یان تانه‌ و توانجی لێ نه‌دات، یان به‌که‌متر سه‌یری نه‌کاته‌وه‌. كەمینەن، ئەوانەی ڕاستی و هەق بە بەرامبەره‌که‌یان دەڵێن، هەرچەند تاڵیش بێت، بەڵام بە ڕێگەیەكی نەرم و بێ برینداركردن، یان گەر بتوانرێت بەهێمنی و ڕێزەوە وتووێژ بكرێت. بۆ نموونه‌؛ ئەگەر بابەتێكی ناخۆش لە ئارادا بێت، یان له‌کاتی شکاندن و فه‌وتاندنی که‌لوپه‌ل و ئامێرێک و هه‌ر که‌ره‌سه‌یه‌کی تردا. یاخود نووسینێك نەخوێنینەوە، گەر پێمانەوە تایبەت نەبێت و لە ڕێی وەرەقەوە بێت، یان تەلەفۆن، یان ئیمه‌یل و هەر شوێنێكی دی. خۆتێهه‌ڵقورتێن نەبین و، دەستكاریی شتێك نەكەین كە هی خۆمان نەبێت. كە چووینە شوێنێك سڵاو بكەین بە هەر وشە، یان ئاماژه‌یه‌ک بێت، گەر كەسەكانیش نەناسین. پێش ئه‌وه‌ی بچینه‌ هه‌ر ژوورێكه‌وه‌، با لە دەرگه‌ بدەین. لە كاتی نووستندا "شەو باش" و لە بەیانیاندا "بەیانی ‌باش" بكەین. خواستی شتێکمان هه‌بێت، پاش سه‌یرکردنی بیگەڕێنینه‌وە شوێنی خۆی. هاوكاریی كەسێك بكەین، بێ ئەوەی چاوەڕوانیی لێ بكەینەوە. ئامۆژگاریی كەسێك بكەین بە خۆشەویستی و بێ خۆبەزلزانین. گەر بۆنەیەكی خۆشیی یەكێك هه‌بوو تێیدا بەشدار بین، بێ داوای لێبووردن. ڕێز لە جیاوازییەكانی یەكتر بگرین، بێ شكاندنی یەكتری. گەر كەسێك بەتووڕەیییەوە مامەڵەی كرد، زوو ڕەفتاری ناشرینی نواند، ئێمە وەك ئەو نەبین. گەر كەسێك پێویستی بە هاوكاری هەبوو، بێ خۆبەزلزانین پێی بدەین. لێبووردەیی و بەخشندەییمان هەبێت بێ چاوەڕوانی. كارەكان دابەش بكەین و هەر یەكەمان بەشدار بین، بێ ئەوەی كەسێك داوامان لێ بكات. درۆ نەكەین لە بەرامبەر هەر شتێكدا و، لە بەردەم خەڵكیدا یەكتر بەدرۆ نەخەینەوە. ئەوەی بۆ خۆت بەڕەوای دەبینی، بۆ بەرامبەرەكەیشت بەڕەوای بزانیت. خۆشەویستیمان هەبێت بۆ یەكتری، بێ چاوەڕوانی و داواكردنی پاداشت. ئینتیمامان هەبێت بۆ كار و شوێن و وڵاتمان، بێ ئەوەی چاوەڕوانی خەڵات بکه‌ین. ڕێز لە ئارەزوو و بۆچوون و حەزەكانی ئەوی دی بگرین، وەك ئەوەی هی خۆمان بێت. خۆشی و سەركەوتن و ئارامی بۆ بەرامبەر بخوازین، وەك ئەوەی خۆمان بین.

هەموو ئه‌و هه‌ڵسوکه‌وت و ڕه‌فتارانه‌ دەچنە خانەی یه‌کێک له‌ جۆره‌کانی ئەتەكێتەوه‌، یان دەتوانین بڵێین دەچنە خانەی یاسا و ڕێساكانی ئاکاره‌وه‌، كە پێویستە هەموو مرۆڤێك لە نێوەندی ژینگەكانی خێزانه‌که‌ی بێت، یان لە دەرەوەیدا، هه‌وڵی فێربوونی بدات و ڕەچاوی جێبەجێكردنی بکات. تا بتوانێت ڕێزی خۆی و ڕێز و خۆشەویستیی ئەوانی دیكە بەدەست بهێنێت.

جیاوازیی نێوان هونه‌ری ئەتەكێت و پرۆتۆكۆڵ:

ئەتەكێت، وشه‌یه‌کی فه‌ڕه‌نسییه‌ و، بریتییە لە هونەری دەرخستنی ڕەفتار و هەڵسوكەوتی په‌روه‌رده‌کراو و خەسڵەتی باش لە نێوان تاكەكانی كۆمەڵگه‌دا، لە هەمان كاتدا ئاره‌زوومه‌ندانه‌یه، بەڵام پرۆتۆكۆڵ وشه‌یه‌کی ئه‌فریقی- یۆنانییه‌‌ و بە هەمان مانا دێت، بەڵام ئاره‌زوومه‌ندانه‌ نییە، بەڵكوو ئەمر و پابەندییە و، بۆ ڕەچاوکردنی بنەماکانی ڕەفتار لە نێوان باڵوێز و نوێنەرانی وڵاتان لە جیهانی دیپلۆماسیدا پێویستە.

پرۆتۆکۆڵ، به‌شێکه‌ له‌ ئه‌ته‌کێت و، بایه‌خ  به‌و ڕێسایانه‌ ده‌دات حوکم به‌سه‌ر ڕه‌فتاری دیپلۆماسیدا ده‌کەن، له‌ کاتێکدا ئه‌ته‌کێت، ژیانی مرۆڤه‌کان ڕێک ده‌خات به‌ جیاوازیی ئینتیمایانه‌وه‌ بۆ هه‌ر بیر و بۆچوون و لێکدانه‌وه‌یه‌ک له‌ چوارچێوه‌ی ڕێسا ڕه‌فتارییه‌کاندا. به‌کورتی، ئه‌ته‌کێت ئاوێنه‌ و نماینده‌ی هه‌ڵسوکه‌وته‌ جوانه‌کانتە له‌ به‌رده‌م خۆت و که‌سانی دیکەدا؛ له‌ کاتێکدا پرۆتۆکۆڵ نماینده‌ی جوانییه‌کانتە له‌ به‌رده‌م وڵاتانی خاوه‌ن ڕه‌گه‌زنامه‌ی تردا. به‌گشتی دەکرێ بگوترێ پرۆتۆکۆڵ، مه‌سه‌له‌یه‌کی‌ په‌یوه‌ندیداره به‌ ڕێکخستن و به‌ڕێکردنه‌وه‌‌، له‌ کاتێکدا ئه‌ته‌کێت په‌یوه‌ندیداره‌ به‌ جێبه‌جێکردنی ورده‌کارییه‌کان و چۆنێتیی پابه‌ندبوون پێیانەوە.

 پرۆتۆکۆڵ، له‌ ئاهه‌نگێکی فه‌رمیدا، که‌ بۆی بانگهێشت ده‌کرێیت، پابه‌ندبوون به‌ جلوبه‌رگی فه‌رمییه‌وه‌ ده‌خوازێت. له‌ کاتێکدا ورده‌کارییه‌کانی په‌یوه‌ست به‌ جۆر و ڕه‌نگ و شێوه‌ی جلوبه‌رگه‌که‌وه‌، مه‌سه‌له‌یه‌که‌ ده‌چێته‌ بابه‌تی ئه‌ته‌کێته‌وه‌. بۆ نموو‌نه‌، گه‌ر بۆ خوانێکی ئێواره‌ بانگهێشت کرابیت که‌ له ‌لایه‌ن که‌سێکه‌وه‌ ڕێک خرابێت و له ‌ئاستی باڵادا بێت، له‌ ڕووی پرۆتۆکۆڵه‌وه‌ وا پێویست ده‌کات که‌ به‌ کاتی دیدارەکەوە و به‌ به‌های خاوه‌ن بانگهێشته‌که‌وه پابه‌ند بیت، به‌ڵام له‌ چۆنێتیی سڵاوکردن ‌ئازادیت؛ له‌وه‌ی ماچ ده‌که‌یت، یان نایکه‌یت، ته‌وقه‌ی توند دەکەیت، یان نایکه‌یت، وێنه‌ ده‌گریت، یان نا، که‌ هه‌مووی ئه‌و جۆره‌ ڕه‌فتارانه‌ ده‌چنه‌ بواری ئه‌ته‌کێته‌وه‌.

بۆیه‌ په‌یوه‌ندیی نێوان پرۆتۆکۆڵ و ئه‌ته‌کێت، وه‌ک په‌یوه‌ندیی نێوان گشت و تایبه‌ت وایه،‌ یان په‌یوه‌ندیی نێوان کورته و پوخته‌ی بابه‌تێک ‌له‌گه‌ڵ درێژه‌ و ورده‌کارییه‌کانی بابه‌ته‌که. به‌ڵام دواجار به‌کارهێنانی پرۆتۆکۆڵ، ئه‌گه‌ر تایبه‌ت بێت به‌ که‌سانێکی خاوه‌ن پلەی ‌باڵا و نێوه‌نده‌ فه‌رمییه‌کانه‌وه، ئه‌وا جۆره‌کانی ئه‌ته‌کێت بۆ هه‌موو مرۆڤێک و گشت نێوه‌نده‌کانی کار ده‌بێت و،‌ به ‌پێی تایبه‌تمه‌ندییه‌کانی هه‌ر شوێنێک گرنگ و پێویسته‌ و به‌کارهێنانی ده‌بێته‌ مایه‌ی ڕێزی زیاتری مرۆڤه‌کان و لێکنزیکبوونه‌وه‌یان‌ و، هاوکات نیشاندانی ڕووی گه‌ش و جوان و شارستانیی هه‌ر کۆمه‌ڵگه‌یه‌ک و پێشکه‌وتنی له ‌ئاستی ناوخۆ و جیهاندا.