پێشەكی

لە دوای كۆتاییهاتنی جەنگی جیهانیی دووەم، سیستەمی نێودەوڵەتی بەپێی ئەو گۆڕانكارییانەی لە ژینگەی نێودەوڵەتی ڕووی داوە، چەندین شێوەی جیاوازی بەخۆیەوە بینیوە. لە هەر یەكێك لەو قوناغانە پرسێك هەمیشە شوێنی تێڕامان بووە، ئەویش ڕۆڵ و پێگەی دەوڵەته‌ لە چوارچێوەی ئەم سیستەمەدا. دەوڵەت وەك ئەكتەرێكی سەرەكیی كۆمەڵگەی جیهانی، گەشەی تەواوی بەخۆیەوە بینیوە و لە بەرامبەر كۆمەڵگە خۆجێیەكانی، كیانێكی سەربەخۆی وەرگرتووە. سەروەریی دەوڵەت و سنوورە پیرۆزەكانی، بوونە هۆی هاتنەپێشەوەی پرەنسیپێكی ترسناك بۆ سەر ئاسایشی مرۆیی لە لایەك و، ئاییندەی كۆمەڵگە بێدەوڵەتەكان لە لایەكی دیكەوە؛ ئەویش پرەنسیپی دەستكارینەكردنی كاروباری ناوخۆی دەوڵەتانه‌. ئەم دۆخە وای لە دەوڵەت كرد، بە ئاستێك بەهێز بێت، بگاتە قۆناغی ترسناكبوون بەسەر كۆمەڵگەی خۆی و كۆمەڵگەی نێودەوڵەتییش. تەنانەت هەندێ دەوڵەت جیناسۆیدی خەڵكی خۆیان كرد؛ هەندێكیشان بوونە مەكینەی بەرهەمهێنانی توندوتیژی. یەكێك لەو تێزانەی قسەیان لەو دۆخە هەیە بۆ سنوورداركردنی هێزی دەوڵەتە ترسناكەكان، پێشنیاری دابەشبوونیان دەكات بۆ چەند دەوڵەتێكی بچووكی سنووردار لە ڕووی هێزەوە. بەڵام لێرەدا پرسیاری ئەوە دێتە پێشەوە: ئایا سیستەمی نێودەوڵەتی تاچەند ڕێگە دەدات دەوڵەت لەسەر ئەم ڕەوتەی بەردەوام بێت؟ ئایا دەوڵەتە شكستخواردووەكان و دەوڵەتە لاوازەكان چ مەترسییەكیان لەسەر ژینگەی نێودەوڵەتی هەبووە؟ ئایا ڕێگەچارەكانی ڕووبەڕووبوونەوەی ئەم بەهێزبوونە ترسناكەی دەوڵەت، چییە؟ ئایا دەوڵەتەكان دەتوانن دابەشی سەر چەند دەوڵەتی بچووك بكرێن بۆ ئەوەی قەبارەی هێزەكەی بچووك بكرێتەوە؟

دیدێكی پوخت لەسەر بنیاتنانەوەی دەوڵەت

دەوڵەت دامەزراوەیەكی مرۆییی كۆنە؛ مێژووەكەی دەگەڕێتەوه‌ بۆ كۆمەڵگە كشتوكاڵییە كۆنەكان، بەتایبەت لەو ناوچانەی كە پێش شەش هەزار ساڵ بە وڵاتی "دوو ڕووبار" ناسراون. دوای ئەوە لە چین، دەوڵەت ڕێكخستنی زیاتری بەخۆیەوە بینی و، بیرۆكراسییەتێكی بەهێزی هەبوو كە بۆ ماوەی چەند هەزار ساڵێك بەم شێوەیە بەردەوام بوو. دەوڵەتی نوێ كە  بۆ یەكەم جار لە ئەوروپا سەری هەڵدا، لە ڕووی ڕێكخستنەوە دەستی بە فراوانخوازییەكی زۆر كرد؛ بە شێوەیەك كە سوپای گەورەی دامەزراند و باجی خستە سەر خەڵك و بیرۆكراسییەتێكی ناوەندیی بەهێزی خستە سەر ناوچە جیاوازەكانی ژێر دەستی. بەڵام دەوڵەتی مۆدێرن، مێژوویەكی چەند سەد ساڵه‌ی هەیە، بەتایبەت لە سەردەمی حوكمڕانیی سیستەمە پاشایییەكانی فەڕەنسا و ئیسپانیا و سوید. ئەم جۆرە دەوڵەتە لەوەدا جیاواز بوو، كە توانای دابینكردنی سیستەم و ئاسایش و یاسای هەبوو؛ هەروەها دەرفەتێكیش دروست بوو بۆ ئەو جیهانە ئابوورییەی، كه‌ ئێستا گەشەی زۆری بەخۆیەوە بینیوە.

لەو كاتەوە تا ئێستا دەوڵەت وەك كیانێكی زیندوو، هەمیشە لە هەوڵی زیادكردنی سنووری دەسەڵاتەكانیەتی بە شێوەی ئاسۆیی و ستوونی. لە ئاستە ئاسۆیییەكەی هەوڵی كۆنترۆڵكردنی تەواوی كۆمەڵگە خۆجێیەكەی خۆی دەدات و دەسەڵاتدارێتیی خۆی بەسەردا دەسەپێنێ. لە پاڵ ئەوەیشدا لە ئاستە ستوونییه‌كه‌ی دەوڵەت هەوڵی فراوانخوازی دەدات؛ بە شێوەیەك كە ئارەزووی داگیركاری بۆ سەر خاكی دراوسێكانی دروست دەبێت. بیرمەندە پۆستمۆدێرنەكان، ئەم فراوانبوونه‌ی خواستی دەوڵەت، بە مەترسی دەزانن بۆ سەر ئاییندەی مرۆڤ و كۆمەڵگە مرۆیییەكان؛ ترسی گەیشتن بەو قۆناغەی دەوڵەت بگاتە ئاستێكی باڵا لە پیرۆزكردن، لە بەرامبەردا مرۆڤ لە بەردەمیدا وەك كیانێكی بێنرخ دەردەكەوێت. ئەركی سەرەكیی زانستی سیاسی لە ئێستادا، بریتییە لە سنوورداركردنی دەسەڵاتەكانی دەوڵەت بە كۆمەڵێك ئەحكامی یاسایی، بۆ ئەوەی ڕێگە بگرێت لەوەی، چیتر دەوڵەت نەبێتە سەرچاوەی هەڕەشە بۆ كۆمەڵگەی نێوخۆیی و كۆمەڵگەی نێودەوڵەتی. هەروەك فۆكۆیاما لە تێزێكیدا بە ناوی "بنیاتنانی دەوڵەت" ئاماژە بەوە دەكات، كە پێویستە دووبارە دەوڵەت بە شێوەیەك بنیات بنێینەوە كە چیتر هەڕەشە نەبێت بۆ سیستەمی نێودەوڵەتی و كۆی مرۆڤایەتی، بەتایبەت لەو دەوڵەتانەی كۆمەڵگەیەكی دواكەوتوویان هەیە و دەوڵەت تێیدا شكستی هێناوە.

دەوڵەتی لاواز، یان شكستخواردوو لە بەردەم شەرعییەتی نێودەوڵەتیدا

سیستەمی نێودەوڵەتی گەیشتۆتە ئاستێك، كە هیچ یەكێك لە كێشە ناوخۆیییەكان، تەنیا پەیوەست نییە بە دۆخی ناوخۆییی دەوڵەتە، بەڵكوو لێكەوتەی دەرەكییشی دەبێت؛ وەك چۆن فاكتەری دەرەكی، ڕۆڵی لە دروستبوونیدا هەبووە. ئەگەر پێشتر كێشەی نێوخۆییی دەوڵەت خوێندنەوەی شێوازی حوكم و شێوازی ئیدارەكردنی بۆ كرابایە، ئێستا لە ڕووی ئاستی كاریگەرییەكانی بەسەر ئەكتەرەكانی دیكەی سیستەمی نێودەوڵەتییش لێكدانەوەی بۆ دەكرێت. بۆیە پێویستییەك بۆ سنوورداركردنی كێشە نێوخۆیییەكانی دەوڵەت دروست بوو. بەڵام لێرەدا دەكەوینە بەردەم پرسیارێكی جددی: ئایا كێ بۆ ئەم سنوورداركردنە، شەرعییەتی شكاندنی سەروەریی دەوڵەتی هەیە؟ ئایا گرەنتی چییە ئەم لایەنەی هەوڵی سنوورداركردنی كێشەی نێوخۆییی دەوڵەتەكان دەدات، ئامانجە تایبەتییەكانی خۆی تێكەڵی ئەو پرۆسەیە ناكات؟ ئایا هیچ سەرچاوەی دیكە هەیە بۆ ئەم شەرعییەتە نێودەوڵەتییه‌ی كه‌ لە ڕێگەی دەستێوەردان لە كێشە نێوخۆیییەكانی دەوڵەته‌وه‌ هەوڵی پاراستنی سیستەمی نێودەوڵەتی دەدا؟  

لە دوای كۆتاییهاتنی جەنگی سارد، دەكرێ بگوترێ دەوڵەتی لاواز، یان دەوڵەتی شكستخواردوو، بووە شوێنی كێشە بۆ سیستەمی جیهانی، چونكە ئەم دەوڵەتانە بە شێوەیەكی بەرچاو مافەكانی مرۆڤیان پێشێڵ دەكرد، هێرشی سەربازییان دەكردە سەر دراوسێكانیان، خەڵكێكی زۆریان ناچار بە بەوە کرد وڵاتی خۆیان جێ بێڵن بڕۆن بەرەو بۆ ئەوروپا و ئەمریكا و، هەروەها بوونە هۆی كارەساتی مرۆییی گەورە. دواتر دەركەوت ئەم وڵاتانە سەرچاوەی ناردنی گرووپە تیرۆرستییە نێودەوڵەتییەكانە، كە بوونە هۆی سەرچاوەی ناسەقامگیری لەسەر ئاستی ئەو وڵاتانە. لە ماوەی نێوان ڕووخانی دیواری بەرلین و یازدەی سێپتەمبەر، زۆربەی قەیرانە جیهانییەكان بە شێوەیەك لە شێوەكان، پەیوەست بوو بە دەوڵەتی لاواز و شكستخواردووه‌وه‌. ڕێكخستنەكانی قاعیدە و هەموو گرووپە تیرۆرستییەكانی دوای ئەوە، بەرهەمی ئەو دەوڵەتانەن. تەنانەت دروستبوونی دەوڵەتی ئیسلامی لە عێراق و سووریا بەرهەمی ئەم فۆرمەیە لە دەوڵەت، كە دواتر بووە كێشەیەكی جیهانی و هەموو وڵاتانی ناچار كرد ڕووبەڕووی ببنەوە؛ لە پێناو ئەمەدا بۆ سنوورداركردنی فراوانبوونی ئەم دەوڵەتە تیرۆرستییە، پرەنسیپی سەروەریی دەوڵەت پێشێل بكەن.

جگە لەوەی ئەم دەوڵەتانە، بوونە مەكینەیەكی گەورەی دروستكردنی تیرۆر، لە هەمان كاتدا بە شێوەیەكی دیكەیش سەقامگیریی نێودەوڵەتییان خستۆتە ژێر هەڕەشە؛ ئەویش كێشەی نەبوونی دیموكراسی و ناتەندروستیی سیستەمی حوكمڕانییە، بەتایبەت لە وڵاتانی ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست و وڵاتە عەرەبییەكان. غیابی دیموكراسی و كەلتووری فرەیی و بەشدارینەكردنی هاووڵاتی لە ژیانی سیاسیدا، هۆكاری سەرەكیی ئەو شێواوییەیە كە لە ژینگەی ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست هەستی پێ دەكرێت، بەتایبەت لەو وڵاتانەی ئێستا كێشەكان تێیدا قووڵ بوونەتەوە، لە نموونەی: سووریا، عێراق، توركیا، ئێران، میسر، یەمەن و وڵاتاتی كەنداو. تەنانەت بەشێك لەو وڵاتانە ئێستا خەونی ئەوەیان هەیە ئیمپراتۆرییەتەكانیان زیندوو بكەنەوە و ئارەزووە فراوانخوازەكانیان بەئاشكرا دیارە؛ بۆ نموونە توركیای ئەردۆغان و ئێرانی كۆماری ئیسلامی، هەردووكیان بە شێوازی تایبەتی خۆیان، هەوڵ دەدەن بگەڕێنەوە سەردەمی زێرینی خۆیان. كەواتە بە كۆی گشتی، چەند فۆرمێكی دەوڵەت هەیە كە بوونەتە مایەی نیگەرانی بۆ سیستەمی نێودەوڵەتی، لەوانە: دەوڵەتی شموولی، دەوڵەتی لاواز، دەوڵەتی شكستخواردوو. بەردەوامبوونی ئەو فۆرمانەی دەوڵەت وای كردووە، كە لە پێناو سنوورداركردنی مەترسییەكانیان سەروەرییان پێشێل بكرێت و بە شێوەی ڕاستەوخۆ و ناڕاستەوخۆ دەست لە كاروباریان وەربدرێت.

ڕێگه‌چارەكانی ڕووبەڕووبونەوەی قەیرانی بەهێزبوونی دەوڵەت

لە بەشێكی زۆری ئەو تێزانەی باس لە دووبارە بنیاتنانەوەی دەوڵەت دەكەن، خاڵێك زۆر جەختی لەسەر دەكرێتەوە، ئه‌ویش بوونی دەوڵەتی شكستخواردووە كە دامەزراوەكانی بە شێوەیەك ناتەندروستبوونە، بوونەتە سەرچاوەی هەڕەشە بۆ كۆمەڵگە خۆجێیەكانی و كۆمەڵگەی نێودەوڵەتی، بەتایبەت ئەو دەوڵەتە شكستخواردووانەی، ئێستا لە ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست كۆی ئاسایشی جیهانیان خستۆتە ژێر مەترسیی جددی. لەو تێزانەدا ڕێگەچارەی جۆراوجۆر خراونەتە ڕوو، لەوانە: 1/ بەشێك لە تیۆرزانانی زانستی سیاسی باس لەوە دەكەن، كە پێویستە دەوڵەتە شکستخواردووەکان لە سیستەمی جیهانی دابڕێندرێن، تا ئەو کاتەی ئەم دەوڵەتانە قۆناغی گەشەی خۆیان تەواو دەكەن. بەڵام كارەساتی مرۆیی و فرەكەلتووریی ناتەندروست لە دەوڵەتە شکستخواردوەکان وای کردوە ئەمە بەچارەسەرێكی گونجاو نەزانرێ.

 2/ بەشێكی دیكە پێیان وایە یارمەتیی ئەو دەوڵەتانە بدرێت، بۆ ئەوەی دووبارە خۆیان بنیات بنێنەوە و داڕشتنی نوێ بۆ دامەزراوەكانی خۆیان بكەن، بۆ ئەوەی لە ڕێگەی دامەزراوەی یاسایی و بەهێزەوە سنوورێك بۆ زیادەڕۆیییەكانی دەوڵەت دابنرێت. ئەم ڕێگەچارەیە پێویستی بە بەهێزكردنی بەهای دیموكراسییە لەو دەوڵەتانە، بە شێوەیەك كە دیموكراسی ببێتە بەشێكی گەورەی كەلتووری حوكمڕانی تێیدا؛ بەڵام پێنەگەیشتووییی تاك لە کۆمەڵگەی دەوڵەتە شکستخواردوەکان، ئاستەنگێكی سەرەكییە بۆ ئەو گۆڕانكارییە. تاوەكوو تاك لەو دەوڵەتە دواكەوتوو و شكستخواردووانەدا هۆشیار نەكرێتەوە، گۆڕانكاری لە دامەزراوەكاندا کارێکی ئەستەم دەبێت. ئەمەیش پێویستی بە ماوەیەكی زۆر هەیە بۆ ئەوەی ئەم گۆڕانكارییە ڕیشەیییە لەسەر ئاستی كەلتووری باوی كۆمەڵگەدا بكرێت.

 3/ بەشێكی دیكەی چارەسەرییەكان، گرێ دراوەته‌وه‌ بە سنوورداركردنی هێژموونی دەوڵەت بەسەر كۆمەڵگە‌، لە ڕێگەی دروستكردن و بەهێزكردنی گرووپە خۆجێیەكانه‌وه‌. ئەم ڕێگەچارەیە لە دوای یازدەی سێپته‌مبەرەوە لە زۆر دەوڵەتدا تاقی كراوەتەوە. سەرەتا وەك چارەسەرێك دەركەوت، بەڵام دواتر جگە لەوەی نەیتوانی مەترسییەكانی ئەم دەوڵەتانە لەسەر سیستەمی جیهانی كەم بكاتەوە، له‌ هەمان كاتدا، بووە سەرچاوەی كێشەی نوێ؛ ئەویش دروستبوونی تیرۆر لە فۆرمی زۆر جیاوازدا. ئەم فۆرمە نوێیەی تیرۆر كە ئێستا هەڕەشەیە لەسەر كۆی مرۆڤایەتی، دەرەنجامی ئەم ڕێگەچارەیەیە. هەموو ئەو ڕووداوانەی كەوتوونەتە دوای بەهاری عەرەبی، لێكەوته‌ی ئەم ڕێگەچارەیەن.

 4/ یەكێكی دیكە لەو ڕێگەچارانە، بریتییە لە هەڵوەشانەوەی ئەو دەوڵەتانە و دابەشكردنیان بۆ چەند دەوڵەتێكی بچووك. هەرچەندە ئەمە لە ئەجێندای هیچ لایەك بەئاشكرا دركی پێ ناكرێت، بەڵام ڕۆژ دوای ڕۆژ تێزی زیاتر لەسەر ئەم ڕێگەچارەیە دەنووسرێت و، دەبەسترێتەوە بە ئاییندەی ئاسایش لە ڕوانگەی دابینكردنی دیموكراسیی خۆجێ بۆ ئەو دەوڵەتە نوێیە بچووكانە. دەكرێ ئێمە لێرەدا هەڵوەستەیەكی جددی لەسەر ئەم خاڵەی كۆتایی بكەین، بۆ ئەوەی بزانین ئایا دەرفەتی پیادەكردنی هەیە؟ ئەگەر ئەمە بچێتە بواری جێبەجێكردنەوە، دەرەنجامەكانی چی دەبێت؟

هەڵوەستەیەك لەسەر تێزی "بچووكتر واتە باشتر"

لەم دوایییانەدا زاراوەیەك بە شێوەیەكی بەرچاو هاتە نێو تێزە سیاسییەكان، ئەویش دەوڵەتی بچووكە (microstate)؛ دەوڵەتێكی بچووكی خاوەن سەروەرییە، كە ژمارەیەكی كەمی دانیشتووان و سنوورێكی بەرتەسكی هەیە. لە ئێستا ژمارەی ئەو دەوڵەتانەی سنوورەكەیان لە هەزار كیلۆمەتر دووجا كەمترە، 24 دەوڵەتە. هەروەها ئەو دەوڵەتانەی ژمارەی دانیشتووانی لە دەوروبەری ملیۆنێك كەسە، 41 دەوڵەتە. بەپێی بەشێك لە لێكدانەوەكان، دەكرێ ئەو دەوڵەتانە بەوە بناسرێن كە "دەوڵەتی پارێزراوی مۆدێرن" (Modern protected state)ن؛ دەوڵەتێكی خاوەن سەروەریی بچووك كە لە لایەن دەوڵەتێكی دیكەوە دپارێزرێت. بەشێكی زۆری توێژینەوەكان هەوڵ دەدەن ئەم فۆرمە نوێیه‌ی دەوڵەت بەتوندی بە پرسی دیموكراسییەوە گرێ بدەن، بەوەی لە سنوورێكی بچووكدا دەرفەتی دروستبوونی سیستەمی دیموكراسی گەورەتر دەبێ؛ چونكە بەشێكی زۆری ئەو تەگەرانەی دێنە بەردەم دیموكراسی، ناڕێكیی سنووری جوگرافی و ناتەندروستیی پێكهاتەكەیەتی. لە دەوڵەتی بچووكدا ئەمانە نابنە كێشە لە بەردەم دیموكراسی. بەڵام ئەم فۆرمە نوێیە لە دەوڵەت بێ كێشە نییە؛ ئەمیش ژینگەی تایبەتی خۆی هەیە، لێكەوتەی باش و خراپی هەیە.

ئێستا جەدەلێكی زۆر لەسەر چه‌مكی دەوڵەت هەیە، كه‌ ئایا پێویستە وەك خۆی بمێنێتەوە یان دەبێ دەوڵەت لاواز بكرێت؟ ئەمەیش بە هۆی قەیرانە سیاسی و ئابووری و ئەمنییە بەردەوامەكانەوەیە. زۆربەی دەوڵەتەكان لەم سەدە نوێیەدا زیاد لە ئاستی خۆیان بەهێز بوونە. دەوڵەتەكان گەلانی خۆیان لە ناوەوە دەچەوسێننەوە و، دەستدرێژی دەكەنە سەر دراوسێكانیان. تەنانەت ئەو دەوڵەتە گەورانەی حوكمێكی ستەمكاریشیان نییە، ڕێیان لە گەشەی ئابووری گرتووە و، بوونەتە هۆی زۆربوونی ڕێژەی بێكاری. بۆیە ئێستا هەوڵەكان لەوەدا چڕ بوونەوەتەوە، قەبارەی كەرتی حكوومی بچووك بكرێتەوە بۆ ئەوەی لەم دەروازەیەوە سنوورێك بۆ دەسەڵاتە فراوانەكانی دەوڵەت دابنرێت. ئەجێندای كەمكردنەوەی سنووری دەوڵەتی نەتەوەیی، لە زۆربەی ناوچەكانی جیهان بەبەردەوامی كاری لەسەر دەكرێت. لێرەوە كێشەی سەرەكی بریتی نییە لەوەی چۆن ئەو دەوڵەتانە لەقاڵب دەدرێن، بەڵكوو پرسیاری جەوهەری لەوەیە چۆن دووبارە ئەو دەوڵەتانە بنیات بنرێنەوە كە دووبارە، نەبنەوە هۆی كێشە و قەیرانی نوێ بۆ خۆیان و بۆ سیستەمی نێودەوڵەتییش.

لە سیستەمی نێودەوڵەتیدا چه‌مكی دەوڵەت هێرشی بەردەوامی لەسەرە، بەتایبەت دوای ئەوەی ژمارەی دەوڵەتە شكستخواردووەكان ڕووی لە زیادبوون كردووە؛ هەروەها مەترسییەكانیشیان گەشەی كردووە، بەتایبەت دوای هاتنی داعش و تێكشكاندنی. یەكێك لەو كێشانەی دوای شكاندنی داعش هەیە، پرسی دووبارە بەهێزبوونەوەی دەوڵەتە بە هۆی سەركەوتنی بەسەر گرووپێكی تیرۆریستیدا. لەم سەركەوتنە دەوڵەتانی ناوچەكە جۆرێك لە شەرعییەتیان پەیدا كردووە، كە پێویستە دەوڵەت بەبەهێزی بمێنێتەوە. لە دۆخی بەردەوامبوونی دەوڵەت بەم شێوەیە، دووبارە بازنەی قەیران دەست بە سووڕانەوەی خۆی دەكات و لە ماوەیەكی كەمدا جارێكی دیكە دەوڵەت دەبێتەوە سەرچاوەی هەموو ئەو كێشانەی لە ماوەی ڕابردوو دروستی كردبوون. بۆیە پێویستە ئەم دەوڵەتانە بەپێی پێكهاتە جیاوازەكانیان دابەشی سەر چەند دەوڵەتێكی بچووك بكرێت لەسەر فۆرمی microstate. بەڵام ئەمە ئاسان نییە چونكە هێشتا دەوڵەتانی ناوچەكە توانای ڕووبەڕووبوونەوەی ئەو خواستەیان هەیە؛ بۆیە هەر هەوڵێكی ئاشكرا لەم ڕووەوە، دەبێتە هۆی هێنانەكایەی كارەساتی گەورەی مرۆیی. لە لایەكی دیكەوە ئەم هەوڵە پێویستی بە دەستی وڵاتە زلهێزەكان دەبێت، كە ئەمەیش خۆی ئیشكالییەتێكی گەورەیە لە ڕووی زاڵنەكردنی هیچ دەوڵەتێك بەسەر كۆی سیستەمی نێودەوڵەتیدا.

ئەگەر چاوخشاندنێكی خێرا بكەین بە دۆخی ئەو وڵاتانەی لەو ناوچەیە زۆرترین كێشەیان هەیە، ئایا دەرفەتی دروستبوونی ئەو فۆرمە لە دەوڵەت لەو ناوچەیە هەیە؟ ئایا بە بچووككردنەوەیان دەوڵەتەكان باشتر دەبن؟ ئایا ئەگەر لە بری ئەم دەوڵەتە پڕمەترسییانەی ئێستا، كۆمەڵێك دەوڵەتی بچووكی بێ کێشە بۆ سیستەمی نێودەوڵەتی دروست بكرێت، سەقامگیری بەرپا دەبێت؟ بێ گومان لە چوارچێوەیەكی تیۆریدا وەڵامەكان "بەڵێ" دەبن، بەڵام لەسەر ئاستی پراكتیكیدا بەم شێوەیە ناتوانین بڵێین بەڵێ. تا ئێستا دەوڵەتەكان دەستیان بەسەر زۆر سەرچاوەی هێزدا گرتووە، بەتایبەتی هێزی ئابووری و هێزی سەربازی، بۆیە ئاسان نابێت دەست بۆ سنوورە كۆنكرێتییەكانیان ببردرێت. لە پاڵ ئەوەیشدا دەوڵەتە ترسناكەكان دركیان بەمە كردووە، بۆیە لە ناوخۆیان جۆرێك لە ڕێككەوتنیان بۆ ڕێگەگرتن لەم هەوڵە هەیە؛ ڕێككەوتنی نێوان عێراق و توركیا و ئێران، یەكێكە لەو ڕێككەوتنانە. هەروەها پارێزگاریكردنی ئێران لە هەڵنەوەشانەوەی عێراق و سووریا، یەكێكی دیكەیە لەم ڕێگرییانە؛ هەروەك چۆن هێرشی توركیا بۆ سەر عەفرین، هەنگاوێكی ئاشكرا بوو بۆ تێكدانی ئەم زەمینەی كە بۆ دامەزراندنی ئەم فۆرمە نوێیەی دەوڵەت دروست كرابوو. دەكرێ بڵێین ئەم كۆدەنگییەی لە ناوچەكە دژی ڕیفراندۆمی كوردستانیان هەبوو، هۆكارەكەی بە شێوەیەك لە شێوەكان بۆ ئەمە دەگەڕێتەوە.