خستنەڕووی پرس

جێمس ماتیس، وەزیری بەرگریی ئەمریکا، سەردانی عێراقی عەرەبی و پاشان هەرێمی کوردستانی کرد. بۆ یەکەمین جارە بە شێوەیه‌کی فەرمی و ڕووبەڕوو، بەرپرسێکی باڵای ئەمریکی داوا لە سەرکردایەتیی سیاسیی باشووری کوردستان بکات، کە نەک تەنیا ڕیفراندۆم دوا بخەن، بەڵکوو بە شێوەیەک لە شێوەکان پێی گوتوون واز لە ڕیفراندۆم بهێنن[i]. بەڵام ئەمریکا و دەوڵەتانی زلهێز، دەبێت لەوە تێ بگەن کە ئەگەر بۆ بەشێک لە گەل و نەتەوەکان، ئەنجامدانی ڕیفراندۆم تەنیا ئامانج لێی گۆڕینی بابەتێکی ئابووری و سیاسیی چارەنووسساز، یان جیابوونەوە و سەربەخۆبوونی سیاسییانە و یاسایییانەی نەتەوەیەک بێت، ئەوا ڕیفراندۆمەکەی هەرێمی کوردستان سەرەتا لە پێناوی مانەوەدایە، دواتر ئامانج لێی سەربەخۆبوون و دامەزراندنی دەوڵەتی کوردستانە.

بۆیە لێرەدا گرنگترین پرسیار ئەوەیە: مانەوە واتای چییە و بۆچی ڕیفراندۆمەکەی باشووری کوردستان سەرەتا ئامانج لێی، مانەوە و پاراستنی هەرێمی کوردستانە، دواتر ئامانج لێی سەربەخۆبوون و دامەزراندنی دەوڵەتی سەربەخۆی کوردستانە؟

ناوەڕۆک

هەر لە سەرەتای دروستبوونی مرۆڤایەتییەوە، مرۆڤ و نەتەوەکان هەوڵی مانەوەیان داوە. مانەوەیش لە واتا مرۆیییەکەیەوە دەست پێ دەکات، کە مانەوەی مرۆڤە لە ژیاندا، تا تێگەیشتن لە مانای مانەوە دەگاتە ئاستێکی باڵاتر، کە بریتی دەبێت لە مانەوەی نەتەوە و گەلە جیاوازەکان لە ڕووی سیاسی و یاسایی و كه‌لتوورییه‌وه‌. بە واتایەکی تر، لە سەدەی بیست و یەکدا مانای مانەوە زۆر گۆڕاوە و وەک سەدەکانی ڕابردوو نەماوە، کە دەتوانین بڵێین لە ئێستادا باشترین پێناسە بۆ مانەوە، بە واتای دوورنەخستنەوە و نەسڕینەوە و بێبەشنەکردنی گەل و نەتەوەیەک دێت لەو مافە سیاسی و یاسایی و ئابووری و که‌لتوورییانەی کە سەرجەم نەتەوەکانی تر هەیانە بەبێ جیاوازی.

بەڵام ئایە مانای مانەوە لە ئێستای عێراق و ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاستدا، کەوتۆتە ژێر پرسیارێکی گەورەوە؟ کە بێ گومان تێگەیشتنە فەلسەفییه‌کەی فەیلەسووفی ئەڵمانی "فریدریک نیچە" Friedrich Nietzsche)) زۆر دروستە، کە دەڵێت: "ژیان هەمووی ململانێیە و، ململانێش لە پێناوی مانەوەیه‌." لەوەیش زیاتر فەلسەفە سیاسییەکەی "نیچە" بۆ واقعی ئەمڕۆی عێراق و ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست و جیهانیش زۆر گونجاوە، کە دەڵێت "ئەخلاق تەنیا مافی دەسەڵاتدارانە". باشبوونی ئەخلاقی دەوڵەتان بەرامبەر بە مافی نەتەوە و گەلە جیاوازەکان، بەستراوە بە هێز و بەرخۆدانی خودی گەل و نەتەوەکانەوە. لە ئێستایشدا، بەدەستهێنانی مافی گەلان، سەرەتا بەستراوە بە خودی هێزی گەلەکان خۆیان، لە چۆنێتیی بەکارهێنانی ئەو توانا ئابووری و سیاسی و که‌لتووری و کۆمەڵایەتییانەی کە هەیانە، پاشان پاڵپشتی و هاوکاریی ئەو هێز و وڵاتانەی کە دۆستیانن لەسەر ئاستی نێودەوڵەتی گرنگە بۆ سەرکەوتنی یەکجارەکی. ئەوەی پەیوەندیدارە بە ئەخلاقی سیاسی و مافی نەتەوەکان و دیموکراسییەوە، بەپێی تێگەیشتنی "نیچە" بێت، هێزە نێودەوڵەتی و هەرێمایەتییەکانی کۆمەڵگەی نێودەوڵەتی گوێ نادەنە بنەما دیموکراتییەکان و مافی نەتەوەکان، بەڵکوو هێز و توانای نەتەوەکانیش گرنگە، کە لە قۆناغێکدا بەرژەوەندیی لایەنە نێودەوڵەتی و هەرێمایەتییەکان ڕادەگرێت و گۆڕانکاریی سیاسی و جیۆپۆلیتیکی دروست دەکات.

"ڕیفراندۆم"یش وەک ڕێگه‌یەک لە ڕێگه‌کانی بەدەستهێنانی مافە ئابووری و سیاسی و که‌لتوورییەکان، لە زۆر دەوڵەت سوودی لێ وەرگیراوە؛ جا ئەو دەوڵەتە دیموکرات بووبێت، یان نادیموکرات. ڕاستە ڕیفراندۆم، خۆی بنەمایەکی سیستەمی دیموکراتییە، بەڵام مەرج نییە گەل و نەتەوەکان تەنیا لە وڵاتە دیموکراتەکان دەست بۆ ئەو ڕێگه‌یە بەرن تا بگەنە ئامانجەکانیان، بەڵکوو نەتەوە جیاوازەکان لە چەند وڵاتێکی نادیموکراتیشدا، دەستیان بۆ ڕیفراندۆم بردووە تا بگەن بە مافە ڕەواکانیان و دامەزراندنی دەوڵەتی سەربەخۆ؛ دیارترین نموونەیش "سوودان"ە. ئەو دەوڵەتە بە هیچ شێوەیەک دیموکراتیش نەبوو، بەڵام گەلی باشووری سوودان پاش ململانێیەکی سیاسی و سەربازی و ئابووریی درێژخایەن، بەڵام دواجار بۆ بەدەستهێنانی مافە ڕەواکانی، پەنای بۆ ڕیفراندۆم برد و، توانییان لە ڕێگەی ڕیفراندۆمەوە بگەن بە دەوڵەتی سەربەخۆی خۆیان.

ڕیفراندۆمی مانەوە و سەربەخۆبوون

ئەگەر ڕیفراندۆم بۆ گەل و نەتەوەکانی تر، ڕێگه‌یەک بووبێت بۆ بەدەستهێنانی سەربەخۆیی و دامەزراندنی دەوڵەتی سەربەخۆ، ئەوا بۆ باشووری کوردستان ڕێگەیەکە بۆ مانەوە، ئه‌وجا گەیشتن بە دەوڵەتی سەربەخۆی کوردستان. واتا پاش ئەوەی باشووری کوردستان، سەد ساڵ چارەنووسی خۆی بە عێراقی عەرەبییەوە تاقی کردەوە بەبێ ڕەزامەندیی خۆی و، لە دەرەنجامدا و پاش تاقیکردنەوەی مامەڵەی حکوومەتە یەک لە دوای یەکەکانی عێراق، کوردستانیان نەیانتوانی مافە سیاسی، یاسایی، ئابووری و تەنانەت نەتەوایەتییەکنیشیان بەتەواوەتی بەدەست بهێنن، بۆیە کوردستانیان ئێستا دەیانەوێت لە ڕێگەی ئەنجامدانی ڕیفراندۆمە سەرەتا مانەوەی خۆیان لە دوای جه‌نگی داعش گه‌ره‌نتی بکەن، پاشان بگەن بە دەوڵەتی سەربەخۆیی خۆیان.

واتا لە دوای کۆتاییی جه‌نگی داعش، گۆڕانکارییەکی مەترسیدار لە ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاستدا ڕوو دەدات. سەرجەم وڵاتە زلهێزەکان بۆ جێگیرکردنی بەرژەوەندییەکانی خۆیان هەوڵیان داوە، بەتایبەتی لە ڕووی کۆنتڕۆڵکردنی نەوت و گازەوە، بەڵام ئەوەی جێگەی تێبینییە لە ڕووی مافی گەل و نەتەوە جیاجیاکانی ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاستەوە، هیچ ڕێکكەوتنێکی نێودەوڵەتیی جددییان نەکردووە؛ نەک تەنیا بۆ پاراستی مافە سیاسییەکانیان، بەڵکوو لە ڕووی مافی مرۆڤیشەوە، کە بریتییە لە مافی مانەوەی هاووڵاتیانی ئەم ناوچه‌یەیە لە ژیاندا. بۆ نموونە، ئەوەتا لە سووریا بە سەدان هەزار کەس لە مناڵ و پیر و ئافرەت دەکوژرێت، وڵاتانی زلهێز هەوڵیان نەداوە هیچ ڕێکكەوتنێکی جددی لەبارەی ژیانی ئەو هاووڵاتیانەوە بکەن. هەر بۆیەیش لە هەرێمی کوردستاندا سەرجەم لایەنە سیاسییە کوردستانییەکان بە سەرۆکایەتیی بەڕێز "مەسعوود بارزانی" ڕێگه‌ی ڕیفراندۆمیان هەڵبژارد لە پێناوی دوو ئامانجدا:

• یەکەم: مانەوە و پاراستنی کوردستانیان لە دوای جه‌نگی داعش، لەو مەترسییە نادیارەی کە چاوەڕوانیان دەکات. واتا سەرکردایەتیی باشووری کوردستان، دڵنیا نییە کە ئایە دوای جه‌نگی داعش، دەتوانێت ئەو دەستکەوتە سیاسی و ئابووری و که‌لتوورییانەی کە لە چوارچێوەی ئەو عێراقە عەرەبییەدا، کە ئێستا کۆمەڵێک هێزی مەترسیدار بەڕێوەی دەبه‌ن، بەدەستی هێناوە، گه‌ره‌نتی بكات یان نا. ئەو ترسەی بەشێک لە سەرکردە کوردستانییەکان هەیانە، ترسێکی واقعییە و، پێویستە سەرەتا سەرجەم لایەنە سیاسییە کوردستانییەکان، پاشان ئەمریکا و وڵاتانی ئەوروپی، لێ تێ بگەن. چونکە تێگەیشتن لە مانای مانەوە و پاراستنی ئەوەی تا ئێستا حکوومەتی باشووری کوردستان بەدەستی هێناوە، ئاسان نییە. لە ئەگەری دروستنەبوونی بەرژەوەندییەکی گەورە، بەتایبەتی له‌ نێوان هەرێم و هێزە نێودەوڵەتییەکاندا، پێویستە باشووری کوردستان هێز و یەکگرتووییی خۆی بخاتە کار، تا بەو هێزانە بڵێت ئێمەیش هەین و، دەبێت ئاییندەمان پارێزراو بێت.
• لەسەر ئاستی ناوخۆی هەرێمی کوردستانیش، بێ گومان تێگەیشتن لە چەمکی مانەوە، لە لایەن حزب و لایەنە سیاسییەکان و تەنانەت لایەنگرانی "بەرەی نەخێر"یشەوە، باشترین دەرفەت بۆ هێنانەئارای ستراتیژییه‌تێكی نیشتمانیی یەکگرتوو دروست دەکات، تا بتوانن هەموو بەیەکەوە بەرەو ئامانجە گەورەکە بڕۆن، کە ئەویش سەربەخۆییی باشووری کوردستانە لە عێراقی عەرەبی و پاشان دامەزراندنی دەوڵەتی سەربەخۆی کوردستان. بە ڕای ئێمە، ئەو ڕێگە سیاسییەی کە گه‌ره‌نتیی مانەوەی باشووری کوردستان دەکات، سەرەتا ئەنجامدانی ڕیفراندۆمە، ئەگەر نا ڕێکكەوتننامەیەکی سیاسی و یاساییی نێودەوڵەتییە؛ هەروەک سەرۆکی هەرێمی کوردستان بە وەزیری بەرگریی ئەمریکای گوت: "دواخستنی ڕیفراندۆم، دەبێ بەدیلی هەبێت و، دەبێ ئەو بەدیلەیش لە ئامرازی ڕیفراندۆم بەهێزتر بێت". واتا دەبێت ڕیکكەوتنێکی نێودەوڵەتی هەبێت، کە هەرێمی کوردستان بگوازێتەوە بۆ قۆناغێکی نوێی سیاسی و یاساییی باڵاتر، کە گه‌ره‌نتیی ژیانێکی باشتر بۆ کوردستانیان بکات لە ئاییندەدا؛ ئەگەر نا، دواخستنی ڕیفراندۆم مەحاڵە.

 کۆبەند

تێگەیشتن لە مانای مانەوەی باشووری کوردستان لە ڕووی سیاسی و جیۆپۆلیتیک و ئابووری و کۆمەڵایەتی و که‌لتوورییەوە، دەبێت بکرێت بە خاڵی سەرەتا بۆ کۆکردنەوەی سەرجەم چین و توێژ و لایەنە سیاسییە کوردستانییەکان؛ کە ئەمەیش تێگەیشتنێکی هاوبەش لە نێوانیاندا دروست دەکات تا سەرجەم لایەنەکان بۆ پاراستنی هەرێمی کوردستان لەو گۆڕانکارییانەی لە ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاستدا لە کۆتاییی جه‌نگی داعشدا دێنە ئاراوە، بەیەکەوە ڕیفراندۆم ئەنجام بدەن. لەوەیش زیاتر، دەبێت لایەنە سیاسییە کوردستانییەکان سوور بن و جەخت لەسەر مافی ئەنجامدانی ڕیفراندۆم بکەنەوە، بەرامبەر هەر گوشارێک کە ئەمریکا و هێزە نێودەوڵەتی و هەرێمایەتییەکان دەیخەنە سەر هەرێمی کوردستان، لە پێناوی ئەنجامنەدانی ڕیفراندۆم، لە بەرامبەردا هەرێمی کوردستان دەبێت داوای پشگیرییان لێ بکات بۆ چۆنێتی ئەنجامدانی ڕیفراندۆم و جیابوونەوەی ئاشتییانەی هەرێمی کوردستان لە عێراقی عەرەبی. بەڵام ئەگەر گوشار و داواکارییە نێودەوڵەتییەکان زۆر بوون بۆ دواخستنی ڕیفراندۆم، واباشترە دەسەڵاتی سیاسی لە هەرێمی کوردستان، سووربێت لەسەر واژووکردنی ڕێکكەوتننامەیەکی نێودەوڵەتی لە نێوان باشووری کوردستان و عێراقی عەرەبیدا، بە سەرپەرشتیاریی ئەمریکا و نەتەوە یەکگرتووەکان، کە ببێت ئه‌ڵته‌رناتیڤێكی کاتی بێت بۆ دواخستنی ڕیفراندۆم و، لەهەمان کاتدا ئەو ڕێکەوتنامەیە گه‌ره‌نتیی مانەوەی سیاسی و یاسایی و جیۆپۆلیتیکیی باشووری کوردستان بکات.