خستنەڕووی پرس

دابەشبوونی بەرژەوەندیی وزە لە نێوان هێزی یاسا و  هێژموونی لایەنە سیاسییەکاندا، دووبارە ڕۆڵ و گرنگیی نەوت و گازی لەسەر ئاستی ناوخۆ و نێودەوڵەتی بەتەواوەتی دەرخستۆتەوە. هەر ئەوەیش وای کردووە، لە لایەک یاسای تایبەت بە چۆنێتیی بەڕێوەبردنی نەوت و گاز لەسەر ئاستی ناوخۆی وڵاتان و، ڕێنماییی تایبەت لەسەر ئاستی نێودەوڵەتییشی، بەتایبەت لە جوارچێوەی ڕێکخراوە نێودەوڵەتییەکان دەربکرێت؛ لە لایەکی تریش لە ڕووی سیاسییەوە هاوپەیمانێتی بۆ پاراستنی بەرژەوەندیی وزە، لە نێوان  لایەنە سیاسییەکان و دەوڵەتەکاندا لە ڕێگەی وەزارەتە په‌یوەندیدارەکان و کۆمپانیا تایبەتەکانی بواری وزەوە پێک بهێرێت. ئەوەی جێگه‌ی ئاماژەپێکردنە ئەوەیە کە بپرسین، بۆ لە عێراقی نوێدا ڕێکكەوتننامەیەکی ستراتیژی لە نێوان پێکهاتەکان و لایەنە سیاسییە عێراقییەکاندا دروست نابێت؟ بە واتایەکی تر، بەرژەوەندیی وزە لە نێوان هێزی یاسا و هێژموونی لایەنە سیاسییەکاندا چۆن دابەش بووە، کە وای کردووە پێکهاتەکانی ناو عێراق نەتوانن بگەنە ڕێکكەوتننامەیەک کە لە بەرژەوەندیی هەموو لایەکدا بێت؟

ناوەڕۆک

بەرژەوەندیی وزە و هێزی دەستوور و یاسا

دەستوور بە بەرزترین یاسا لە وڵاتدا دادەنرێت، کە زۆر جار ناوی نراوە "دایکی یاساکان". لە سەرەتای دامەزراندن، یان دووبارە بنیاتنانەوەی سیستەمی سیاسی و ئابووری لە وڵاتدا، یەکەم هەنگاوی گرنگی لایەنە سیاسی و کۆمەڵایەتی و تەنانەت ئایینییەکانیش، دانان و نووسینەوەی دەستوورێکی نوێیە بۆ وڵات، بۆ ئەوەی بتوانن هاوپەیمانێتییه‌کی سیاسی و کۆمەڵایەتی لەسەر بنەمای بەرژەوەندییەکی ئابووریی هاووبەش واژوو بکەن؛ کە ئەمەیش وا دەکات ئەو یاسایانەی لەسەر بنەمای ماددەکانی دەستوورەکە دەردەکرێن، بۆ ماوەیەکی دوورودرێژ ئاسایش و ئارامی و خۆشگوزەرانی بۆ هاووڵاتیانی ناو دەوڵەتەکە فەراهەم بکەن.

ئەگەر بپرسین ئاخۆ دەستوور چییە و، چۆن پەیوەندیی بە سیستەمی ئابووریی وڵاتەوە هەیە؟ ئەوا زۆر بەکورتی و بە شێوەیەکی ئەکادیمی دەتوانین بڵێین: دەستوور ئەو یاسا باڵایەیە (Fundamental Law) کە شێوەی دەوڵەت دیاری دەکات کە ئایە دەوڵەتێکی "سادە"یە، یان "ئاوێتە" (فیدراڵی)یە و، شێوازی سیستەمی فەرمانڕەوایی دیاری دەکات کە ئایا "پاشایەتی"، یان "کۆماری"یە و، هەروەها شێوەی سیستەمی سیاسی دیاری دەکات کە ئایە "سەرۆکایەتی"، یان "پەرلەمانی"یە، یان "نیمچەسەرۆکایەتی"یە. لە لایەکی تر، دەستوور پەیوەندیی نێوان دەسەڵاتەکانی جێبەجێکردن و یاسادانان و دادوەری ڕێک دەخات. لەوەیش زیاتر، ئاستی ماف و ئازادییەکانی گرووپ و تاکەکانی ناو کۆمەڵگە ڕێک دەخات؛ لە ڕێگەی  ئاستی ئەو دەسەڵاتانەی باسمان کرد گەرەنتیی پاراستنی ئەو ماف و ئازادییانە دەکات.

بەڵام لە بواری ئابووریی سیاسی (Political economy)، دەستوور بەس بابەتی سیستەمی سیاسی و ماف و ئازادییەکان و ئەو دەسەڵاتانە نییە کە لە سەره‌وە ئاماژەمان پێ دا، بەڵکوو ئەگەر لەناو دەستووردا سیستەمی ئابووریی وڵات بەتەواوەتی دیاری نەکرا، ئەوا دەستوورەکە خۆی لە خۆیدا لە ئاییندەدا دەبێتە کێشە. بەتایبەتی دیاریکردنی پەیوەندیی دەستوور بە سیستەمی ئابووریی وڵات و بەڕێوەبردنی سامانە سروشتییەکانەوە زۆر گرنگە، چونکە ئەگەر لە دەستووری بەشێکی زۆر لە وڵاتانی جیهان ورد بینەوە، بۆمان دەردەکەوێ دەستوور چەند پەیماننامەیەکی سیاسییە، بە هەمان ئاستیش پەیماننامەیەکی ئابوورییە. دیاریکردنی سیستەمی ئابووریی وڵات بە شێوەیەکی ڕوون، جا سیستەمی ئابووریی کلاسیک بێت، یان سیستەمی ئاراستەکراو، یان پلان بۆ داڕێژراو وەکوو سیستەمی سۆسیالیزم و، تا ڕاددەیەک ئابووریی ئیسلامی، یان سیستەمی ئابووریی بازاڕ وەک سیستەمی سەرمایەداری، یان سیستەمی تێکەڵ،  زۆر گرنگە بۆ هێنانەئارای خۆشگوزەرانی و پێشکەووتن بۆ هەموو گەل و وڵاتێک.

ئەوەی پەیوەندیدارە بە هێزی دەستوور و یاسا لە ڕووی ئابوورییەوە لە عێراقی نوێدا، پەیوەندیدارە بەو ماددانەی ناو دەستووری ساڵی ٢٠٠٥ کە سیستەمی ئابووری و چۆنێتیی بەڕێوەبردنی نەوت و گاز دیاری دەکەن. ئەوەی شایەنی باسە ئەو ماددە و بڕگانەی کە لە بەشی دووەمی دەستووری عێراقی هاتوون، بەتایبەتی لە بەندی دووەم/لقی دووەم تایبەت بە "مافە ئابووری و کۆمەڵایەتی و ڕۆشنبیرییەکان"، هەروەها ئەوەی پەیوەندیدارە بە ماددەکانی تایبەت بە سیستەمی ئابووری زۆر ناڕوونە، بەڵام بەگوێرەی ئەو مافە ئابوورییانەی بەخشراوە بە هاووڵاتیانی عێراقی لە پاڵ ئەوەی لە بەندی یەکەم (ماددەی دووەم/بڕگەی یەکەمدا) هاتووە کە دەڵێت "ئیسلام ئایینی فەرمیی دەوڵەتە و سەرچاوەی یاسادانانە"، دەتوانین  بڵێین سیستەمی ئابووریی دەوڵەتی عێراق سیستەمێکی تێکەڵاوە. بە واتایەکی تر، بەپێی ئەو ماددانەی کە تایبەتن بە ئابووری و ڕەچاوکردنی ئایینی ئیسلام، دەستووری عێراقی هەوڵی داوە نەرمونیانی لە ڕووی چۆنێتیی پێشخستنی ئابووریی عێراق دروست بکات. بەڵام تا ئێستا ئەو نەرمونیانییەی دروست نەکردووە و، هەروەها بە شێوەیەکی ڕوون حکوومەتی عێراقی فیدڕاڵ، لەسەر ئەرزی واقع نەیتوانیوە لە ڕێگەی سیستەمە ئابوورییەکەیەوە بەرژەوەندییەکی هاوبەش لە نێوان لایەنە سیاسییە عێراقییەکاندا دروست بکات. گەورەترین  کێشەیش لە ڕووی بەڕێوەبردنی نەوت و گازەوە دروست دەبێت، کاتێک حکوومەت و پەرلەمانی عێراقی نەتوانن سیستەمێکی ڕوونی ئابووری بۆ عێراق دیاری بکەن و، هەروەها نەیشتوانن  لە ساڵی ٢٠٠٦ەوە تا ئێستا لەسەر بنەمای ماددە دەستوورییەکانی (١١١، ١١٢) یاسای نەوت وگاز دەربکەن؛ تا بتوانن لە ڕێگەی هێزی دەستوور و یاساوە، بەرژەوەندیی نەوت و گاز لە نێوان پێکهاتە و هەرێم و لایەنە سیاسی و هێزە هەرێمی و نێودەوڵەتییەکان ڕێک بخەن. کەواتە نابێت وا بەئاسانی چاوەڕوانی جارەسەری ستراتیژیی نێوان هەولێر و بەغدا بکەین لە ڕووی دارایی و بەڕێوەبردنی نەوت و گازەوە و، هەر چارەسەرێکیش بەبێ ڕەچاوکردنی ئەو دوو خاڵە دروست بێت، ئەوا چارەسەرێکی کاتییە و تەمەنی ئارامیی سیاسی و ئابووریی دەوڵەتی عێراقی درێژ ناکاتەوە.

بەرژەوەندیی وزە و هێژموونی لایەنە سیاسییەکان

بوونی بەرژەوەندی لە چۆنێتیی بەڕێوەبردن و کۆنتڕۆڵکردنی نەوت و گازی ناوچە جیاوازەکانی ناو دەوڵەتی عێراقی، وای کردووە لە ئاستی ناوخۆی عێراق و ئاستی هەرێمی و نێودەوڵەتی، هاوپەیمانێتیی وزەی جۆراوجۆر سەر هەڵبدات. دیارە هاوپەیمانێتیی وزە لەسەر ئاستی نێودەوڵەتی، تەنیا پەیوەندیدار نییە بە نەوت و گازی عێراق و هەرێمی کوردستانەوە بەڵکوو زۆربەی وڵاتانی جیهانی گرتۆتەوە، بەتایبەتی وڵاتانی ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست. بەڵام ئەوەی شایەنی باسە، بەرژەوەندیی لایەنە سیاسییە عێراقییەکان لە لایەک و بەرژەوەندیی وڵاتانی دراوسێ و زلهێزەکان، بەتایبەتی ئەمریکا، ڕووسیا، چین، ئێران، تورکیا و، بەشی زۆری وڵاتانی ئەوروپی، لە نێویاندا فەڕەنسا، ئەڵمانیا، بریتانیا، ئیتاڵیا) وای کردووە، کە وا بەئاسانی بەپێی خواست و بەرژەوەندیی هاووڵاتیانی عێراقی، چۆنێتیی وەبەرهێنان و دابەشکردنی داهاتی کەرتی نەوت و گازی عێراقی بەڕێوە نەچێت و دابەش نەکرێت. ئەمەیش وا دەکات هێزی لایەنە سیاسییە ناوخۆیی و دەرەکییەکانی عێراق کاریگەریی زۆری لەسەر ئاست و کاتی یەکلاییبوونەوەی ئەو ڕێکكەوتننامانەی بەرژەوەندیی وزە لە عێراقدا ڕێک دەخەن، هەبێت.

بۆیە دەتوانین بڵێین ڕێکكەوتنی نێوان هەولێر و بەغدایش لەسەر پرسی نەوت و بوودجە، هەروا ئاسان نییە؛ کە ئەمەیش پێمان دەڵێت بەرژەوەندییەکانی تایبەت بە ئابووری و وزە نەک تەنیا لەسەر ئاستی ناوخۆی عێراق بەڵکوو لەسەر ئاستی نێودەوڵەتییش یەکلایی نەبۆتەوە. هەر بۆیەیش لە لایەک دەبینین لە ماوەی دوو ڕۆژی یەک لە داوای یەکدا، وەزیری بەرگریی ئەڵمانیا و وەزیری دەرەوەی فەڕەنسا سەردانی هەولێری پایتەختی هەرێمی کوردستان دەکەن و؛ لە لایەکی تریش لە ڕۆژی ١٢/٢/٢٠١٨، سەرۆکی پەرلەمانی عێراق، "سەلیم جبووری"، پرۆژەی بوودجەی عێراقی ڕەت کردەوە، چونکە هیچ چارەسەرێکی لە کێشەی نێوان هەولێر و بەغداوە لە ڕێگەی دابینکردنی بەشە بوودجەی هەرێمی کوردستان لە پرۆژەیاسای بوودجەی عێراقی تیادا نەبوو؛ سەرەڕای بوونی کۆمەڵێک خاڵ کە لە ڕووی دارایی و ئابوورییەوە ڕەچاوی ئاوەدانکردنەوەی ناوچە سوننییەکان و مافی پارێزگه‌ بەرهەم‌هێنەرەکانی نەوت لەو پڕۆژەیەدا بەڕوونی ئاماژەی پێ نەدرابوو. کەواتە هێزی ڕێکكەوتننامە سیاسییەکان لە ڕووی وزەوە، زۆر گرنگە بۆ هێنانەئارای ئارامیی دارایی و ئابووری بۆ سەرجەم عێراق، بەتایبەتی لە باشتربوونی پەیوەندیی نێوان هەولێر و بەغدا. هەر ڕێکكەوتننامەیەکی نێوان بەغدا و هەولێریش ئەگەر بەبێ بوونی هاوپەیمانێتییەکی نوێی وزە ئەنجام بدرێت سەرکەوتوو نابێت. هەروەها لەو هاوپەیمانێتیە نوێیەشدا ئەگەر بەرژەوەندیی وڵاتانی زلهێز و بەرژەوەندیی پێکهاتە و لایەنە سیاسییە عێراقییەکانی تیادا جێ نەکرێتەوە، ئەوا دووبارە ئەو ڕێکكەوتننامەیە ستراتیژی نابێت و تەنیا ماوەیەکی کورت دەخایەنێت.

دەرەنجام و ئاییندەی ئارامی و ئاوەدانیی عێراق

دابەشبوونی بەرژەوەندیی وزە لە عێراقی نوێدا، بە شێوەیەک ئاڵۆز بووە کە هێزی دەستوور و یاسا وا بەئاسانی چارەسەری ناکات، بەبێ بوونی ڕێکكەوتننامەیەک کە هاوپەیمانێتیەکی وزەی نوێی لە پشتەوە بێت. هەروەها هەر چارەسەرێکیش بەبێ دانانی سیستەمێکی ئابووریی بەهێز لە ڕێگەی دەرکردنی کۆمەڵێک یاسای تایبەت بە بەڕێوەبردنی کەرتەکانی ئابووری و سێکتەری نەوت و گازەوە، ئەوا عێراق لە ڕووی ئاوەدانکردنەوە و خۆشگوزەرانییەوە، بە شێوەیەکی ستراتیژی سوود لە هیچ پشگیرییەکی نێودەوڵەتی نابینێت. بۆ نموونە ئەگەر کۆنگرەی نێودەوڵەتیی کوێت بۆ دووبارە ئاوەدانکردنەوەی عێراق وەربگرین کە لە وڵاتی کوێت بەڕێوە دەچێت و وەزیری پلاندانانی عێراق و هەرێمی کوردستانیش تیایدا بەشدارن، ئەوا دەتوانین بڵێین کە داهاتی ئەو کۆنگرەیە هەرچەندێک بێت، لە ڕووی وەبەرهێنان و پاڵپشتیی مرۆیییەوە، بەبێ بوونی سیستەمی ئابووریی بە‌هێز لە عێراقدا و دەرکردنی کۆمەڵێک یاسا بۆ چۆنێتیی بەڕێوەبردنی نەوت و گازی عێراق بە شێوەیەکی تەندروست، ئەوا نە وەبەرهێنانەکان بەردەوام دەبن، نە پاڵپشتییە مرۆیییەکان جێگه‌ی خۆیان دەگرن. چونکە وەبەرهێنان پێویستی بە دابینکردنی پاڵپشتی و بەرژەوەندییە بۆ وەبەرهێنەرە بیانی و ناوخۆیییەکان و، ئەگەر لە لایەک سیستەمی ئابووریی عێراق ئەو توانایەی نەبێت کە ئەو پاڵپشتییە بۆ وەبەرهێنەران دروست بکات، لە لایەکی تریش ئەگەر بەرژەوەندیی ئابووری و وزە ڕێک نەخرێت تا دادپەروری لە نێوان سەرجەم پێکهاتەکانی ناو عێراقدا دروست بێت، بە کورد و سوننە و شیعەوە، تا ببێتە هۆی هێنانەئارای ئارامی و ئاسایش بۆ تەواوی ناوچەکانی عێراق، ئەوا هیچ وەبەرهێنانێک و پاڵپشتییەکی مرۆییی نێودەوڵەتی بۆ ئاوەدانکردنەوە، لە عێراقی دوای داعشدا جێگەی خۆی ناگرێت.

بۆیە هەموو ئاماژەکان پێمان دەڵێن لاوازیی سیستەمی ئابووری و نەبوونی هاوپەیمانێتیی وزە، وا دەکات سیستەمی سیاسیی عێراق بەرەوە گۆڕانکاری بڕوات، یان گەڕانەوە بۆ دیکتاتۆرییەتی ڕابردوو بەڵام بە بەرگێکی نوێ، یان چەسپاندنی سیستەمی فیدراڵی بە شێوەیکی جیاوازتر کە لە بەرژەوەندیی سەرجەم لایەنەکاندا بێت، ئەگەر نا دابەشبوونی عێراق، دەبێت بە کارێکی حەتمی پاش سەرهەڵدانی جه‌نگێکی نوێی درێژخایەن.