 |
توركيا و ڕووسيا؛ له مێژووه بۆ ئایينده و، له سياسه‌ته‌وه بۆ ستراتيژييه‌ت
مێژوو
په‌يوه‌ندييه‌كانى توركيا و ڕووسيا به درێژاییى مێژوو جۆرێك له ناكۆكى و ململانێی سياسیى پێوه ديار بووه. له "سه‌رده‌مى عوسمانييه‌كان" و "ڕووسياى قه‌يسه‌رى"دا به هۆكاره‌كانى جوگرافى، ئایينى و سياسى بۆ ماوه‌ى پێنچ سه‌ده نێوانى ئه‌و دوو وڵاته شه‌ڕ و پێكدادان و ململانێ بووه. له دواى "جه‌نگى جيهانیى دووه‌م"، به‌تايبه‌تى له ساڵانى 1945 تا 1952، په‌يوه‌ندييه‌كانى ئه‌و دوو وڵاته به‌ره‌و ته‌نگژه‌ى سياسى هه‌نگاوى نا؛ ئه‌ويش كاتێك كه "حكوومه‌تى سۆڤيه‌تى جاران" له 19ى ئادارى ساڵى 1945 بڕيارى دا، په‌يماننامه‌ى دۆستايه‌تى و بێلايه‌نیى نێوان خۆى و توركيا هه‌ڵبوه‌شێنێته‌وه.
"يه‌كێتیی سۆڤیه‌تى جاران" كاتێك كه له جه‌نگى جيهانیى دووه‌م به‌سه‌ركه‌وتوويى هاته ده‌ره‌وه، هه‌وڵی دا كه په‌يوه‌ندييه‌كانى نێوان خۆى و توركيا به شێوه‌يه‌كى ديكه دابڕێژێته‌وه، كه زێتر به‌رژه‌وه‌ندييه جيۆسياسيیه‌كانى خۆى له‌به‌رچاو بگرێت. هه‌ر بۆيه ئه‌و وڵاته داوا له توركيا ده‌كات ڕێگه‌ى پێ بدرێت له "ته‌نگه‌ى ده‌ره‌ده‌نيل"، كه ده‌كه‌وێته سه‌ر "ده‌رياى ڕه‌ش"، بنكه‌ى سه‌ربازى ئاوا بكات؛ هه‌روه‌ها داواى كرد كه ڕێككه‌وتننامه‌ى "مۆنترۆ" هه‌موار بكرێته‌وه و به جۆرێكی تر پرسى هاتوچۆى كه‌شتيگه‌لى "يه‌كێتیى سۆڤیه‌تى جاران" له‌و ته‌نگانه‌ى كه ده‌كه‌ونه سه‌ر "ده‌رياى ڕه‌ش" ڕێك بخرێنه‌وه، كه ئازادیيه‌كى زۆرتر بداته كه‌شتييه‌كانى ئه‌و وڵاته. ئه‌و هه‌ڵسوكه‌وته نوێیانه‌ى يه‌كێتیى سۆڤیه‌تى جاران توركياى نيگه‌ران كرد و، پێى وابوو كه هه‌ڕه‌شه‌ن بۆ سه‌ر ئاسايشى نه‌ته‌وه‌يیى خۆى. له‌و سۆنگه‌يه‌وه، توركيا پێى وابووه كه بۆ ئه‌وه‌ى بتوانێت ڕێگرى له‌و هه‌ڕه‌شانه‌ى يه‌كێتیى سۆڤیه‌ت بكات، له ساڵى 1952 بڕياری دا بچێته نێو "هاوپه‌يمانیى ناتۆ".
كاتێك كه يه‌كێتیى سۆڤیه‌ت هه‌ڵده‌وه‌شێته‌وه و، ده‌وڵه‌تێكى نوێ به ناوى "ڕووسياى فيدراڵ" سه‌ر هه‌ڵده‌دات، هه‌ر زوو توركيا دان به‌و ده‌وڵه‌ته نوێيه‌دا ده‌نێت، وه‌ك هه‌نگاوى يه‌كه‌م بۆ دروستكردنى ڕايه‌ڵه و ئاسايیكردنه‌وه‌ى په‌يوه‌ندیى نێوانيان. له‌و سۆنگه‌يه‌وه، له ساڵى 1992 "سلێمان ديمێرێڵ"، سه‌رۆكوه‌زيرانى ئه‌وساى توركيا، به سه‌ردانێكى بۆ لاى "بۆريس يڵسن"، سه‌رۆكى پێشووى ڕووسيا، له مۆسكۆ، ئيمزايان له‌سه‌ر په‌يماننامه‌يه‌ك كرد به ناونيشانى "پره‌نسيپه‌كانى په‌يوه‌ندیى نێوان توركيا و ڕووسياى فيدڕاڵ".
هه‌ڵبه‌ته ئه‌و پهيماننامهيه، ده‌كرا به ده‌سپێكى بنياتنانه‌وه‌ى په‌يوه‌ندييه‌كانى نێوان ئه‌و دوو وڵاته ئه‌ژمار بكرايه، كه له‌سه‌ر چه‌ند بنچينه و پڕه‌نسيپ هاتبوو كايه‌وه، له‌وانه: ڕێزگرتن له سه‌روه‌ریى يه‌كتر، يه‌كسانى له ماف و به‌رژه‌وه‌ندييه هاوبه‌شه‌كان، خۆدوورگرتن له به‌كارهێنانى چه‌ك، يان هه‌ڕه‌شه‌كردن به به‌كارهێنانى چه‌ك بۆ يه‌كلاكردنه‌وه‌ى كێشه‌كان. وه‌لێ ئه‌و پهيماننامهيه، به هۆى چه‌ند پرسێكه‌وه نه‌يتوانى ببێته بنياتێكى پۆڵایین بۆ ئاواكردنى په‌يوه‌ندييه‌كى ته‌ندروستی نێوان ئه‌و دوو وڵاته. دواجار په‌يوه‌ندييه‌كانى ئه‌و دوو وڵاته جارێكی تر، به هۆى ئه‌و پرسانه‌ى كه له خواره‌وه ئاماژه‌ى بۆ ده‌كه‌ين به‌ره‌و هه‌ڵدێر ده‌بات:
يه‌كه‌م/ پرسى ئاسياى ناوه‌ڕاست و باشوورى قه‌وقاز
له دواى كۆتاییهاتنى "جه‌نگى سارد" و هه‌ڵوه‌شانه‌وه‌ى يه‌كێتیى سۆڤیه‌ت، ڕووسيا هه‌ستى كرد كه ئه‌مريكا و وڵاتانى ڕۆژاوا به‌نيازن، ڕووسيا له ده‌روازه‌ى ئاسياى ناوه‌ڕاست و باشوورى قه‌وقاز دۆرپێچ بكه‌ن. بۆ ئه‌م مه‌به‌سته وڵاتانى ڕۆژاوا، ويستيان وه‌ك وڵاتێكى ئه‌ندام له ناتۆدا سوود له پێگه‌ى توركيا وه‌رگرن. هه‌روه‌ها به‌و پێيه‌ى كه ئه‌و وڵاته په‌يوه‌ندييه‌كى فه‌رهه‌نگى و كه‌لتووریى هه‌يه له‌گه‌ڵ ئه‌و وڵاتانه‌ى كه له‌گه‌ڵ توركيا له ئاسياى ناوه‌ڕاست و ناوچه‌ى قه‌وقازدا هاوزمانن، ده‌كرێ خزمه‌تێكى گه‌وره‌ى ئه‌و پڕۆژه‌يه‌ى وڵاتانى ڕۆژاوا بكات.
توركيا له لاى خۆيه‌وه، ئه‌و داوايه‌ى ڕۆژاوا به‌ده‌رفه‌ت ده‌زانێت بۆ ئه‌وه‌ى كاريگه‌رى و هێژموونى له‌سه‌ر ئه‌و وڵاتانه دروست بكات، ياخود "هێژموونى ڕووسيا" كه‌م كاته‌وه. بۆيه ئه‌و وڵاته هه‌وڵی دا كه به ئامرازى ديپلۆماسى، فه‌رهه‌نگى و ئابوورييه‌وه ئه‌و هه‌نگاوه بنێت. بۆ ئه‌م مه‌به‌سته‌يش، توركيا له ساڵى 1992 چه‌ندين ده‌زگه، ڕێكخراو و پلاتفۆرمى فه‌رهه‌نگیى له‌و وڵاتانه‌دا دامه‌زراند وه‌ك: ده‌زگه‌ى تيكا، ڕێكخراوى تورك سوه‌رى و، كۆمه‌ڵه‌ى ئه‌و وڵاتانه‌ى كه به زمانى توركى ده‌دوێن. دواجار ڕووسيا ئه‌و هه‌وڵانه‌ى توركيا و وڵاتانى ڕۆژاوا به گه‌له‌كۆمه‌ى هه‌رێمى و نێوده‌وڵه‌تى بۆ سه‌ر ئاسايشى خۆى ناوزه‌د كرد.
دووه‌م/ هه‌ڵوێستى دژبه‌يه‌كى ئه‌و دوو وڵاته سه‌باره‌ت به ململانێ هه‌رێمييه‌كان
له ساڵى 1995، كاتێك كه وڵاتى "يۆگسلاڤياى پێشوو" پێشێلكاریى مرۆيى له وڵاتى بۆسنه ئه‌نجام ده‌دات، ناتۆ ده‌ستێوه‌ردان له دژى يۆڤسلاڤيا ده‌كات بۆ ئه‌وه‌ى ئه‌و هێرشانه ڕابگرێت. له‌و سۆنگه‌يه‌وه، هه‌ڵوێستى هه‌ر يه‌ك له ڕووسيا و توركيا سه‌باره‌ت به‌و ڕووداوه ناكۆك بوو؛ هه‌رچى ڕووسيا بوو ئه‌وا له دژى ئه‌و ده‌ستێوه‌ردانه‌ى ناتۆ بوو؛ به‌پێچه‌وانه‌وه توركيا پشتيوانیى له‌و بڕياره‌ى ناتۆ كرد.
هه‌روه‌ها كاتێك له ساڵى 1999 شه‌ڕ و پێكدادان له نێوان ئه‌رمینیا (ئه‌رمه‌نستان) و ئازه‌ربايجان له ناوچه‌ى "باشوورى قه‌وقاز" هه‌ڵده‌گيرسێت، توركيا پشتيوانیى ئازربايجان ده‌كات؛ به‌پێچه‌وانه‌یشه‌وه ڕووسيا پشتيوانى له وڵاتى ئه‌رمینیا ده‌كات. ئه‌مه سه‌ربارى ئه‌وه‌ى كه پشتيوانیى توركيا بۆ فراوانبوونى "ناتۆ" به ئاراسته‌ى ڕۆژهه‌ڵاتى ئه‌وروپا، ڕووسيا نیگه‌ران ده‌كات و، ڕووسيا توركيا به‌وه تۆمه‌تبار ده‌كات كه پشتيوانى له ناتۆ ده‌كات تا ئاسايشى نه‌ته‌وه‌يیى ڕووسيا بخاته مه‌ترسييه‌وه.
سێيه‌م/ پرسى چيچان و كورد
هه‌ڵبه‌ته پرسى چيچانيیه‌كان و پرسى كورد له توركيا، له نه‌وه‌ده‌كانى سه‌ده‌ى بيسته‌م، يه‌كێكی تر بوون له‌و پرسانه‌ى كه بوونه هۆى تێكچوونى په‌يوه‌ندييه‌كانى ئه‌و دوو وڵاته. كاتيك ڕووسيا له ساڵى 1994 هێرش ده‌كاته سه‌ر "چه‌كدارانى چيچان" و، به‌و هۆيه‌وه خه‌ڵكى سڤيليش ده‌بێته قوربانى، ئه‌و ڕووداوه له توركيا هه‌ڵا ده‌نێته‌وه و، به هه‌زاران خه‌ڵك له‌و وڵاته ده‌ڕژێته سه‌ر شه‌قام بۆ پڕۆتستۆكردنى ئه‌و كردهوه سه‌ربازييه‌ى ڕووسيا. ئه‌و په‌رچه‌كرداره‌ى خۆپێشانده‌رانى توركيا، په‌رله‌مانى ئه‌و وڵاته‌ى هێنايه سه‌ر خه‌ت و، له‌و ڕووه‌وه هه‌ڵوێستى له دژى ڕووسيا وه‌رگرت.
ڕووسيا توركياى به‌وه تاوانبار كرد كه پشتگيرى له "تيرۆريسته‌كانى چيچان" ده‌كات و، له‌و ڕووه‌وه يارمه‌تیى دارايى و چه‌ك پێشكه‌ش به‌و چه‌كدارانه ده‌كات. له هه‌مبه‌ر ئه‌و تۆمه‌تانه‌ى ڕووسيادا، توركيا ڕووسياى به‌وه تۆمه‌تبار كرد كه پشتيوانى له "پارتى كرێكارانى كوردستان" (په‌كه‌كه) ده‌كات. هه‌روه‌ها حكوومه‌تى توركيا له ساڵى 1995 به‌توندى پرۆتستۆى ئه‌وه‌ی كرد كه په‌رله‌مانى ڕووسيا ميوانداریى "په‌رله‌مانى تاراوگه‌ى كوردى" به سه‌رپه‌رشتیى "په‌كه‌كه" كردووه تا كۆنگره‌ى سێیه‌مى خۆى له مۆسكۆ ببه‌ستێت. له لای خۆیشييه‌وه حكوومه‌تى ڕووسيا وه‌ڵامى حكوومه‌تى توركياى دايه‌وه، به‌وه‌ى كه هيچ وڵاتێك بۆى نييه ئامۆژگاریى مۆسكۆ بكات كه چۆن هه‌ڵسوكه‌وت بكات.
چواره‌م/ پرسى قوبرسى يۆنانى
له ساڵى 1997، كاتێك كه ڕووسيا بڕيار ده‌دات سيسته‌مى مووشه‌كى به ناوی SAM300 بفڕۆشێته حكوومه‌تى "قوبرسى يۆنانى" بۆ ئه‌وه‌ى له ڕۆژهه‌ڵاتى "ده‌رياى سپیى ناوه‌ڕاست" جێگير بكرێت، توركيا ئه‌و هه‌نگاوه‌ى ڕووسيا به هه‌نگاوێكى دۆژمنكارانه ناوزه‌د ده‌كات. توركيا ڕای گه‌ياند كه ئه‌گه‌ر ئه‌و سيسته‌مه له‌و ناوچه‌يه جێگير بكرێت، ئه‌وا هێز به‌كار ده‌هێنێت و، ڕێگه نادات كه ئه‌و چه‌كه بگاته شوێنى مه‌به‌ست. ئه‌و هه‌ڕه‌شانه‌ى توركيا له لايه‌ن ڕووسيا ڕه‌ت ده‌كرێته‌وه. باڵيۆزى ئه‌وساى ڕووسيا له يۆنان، "جۆرجى مرادۆڤ" ئاماژه بۆ ئه‌وه ده‌كات، كه ئه‌گه‌ر توركيا ڕێگرى له‌و كه‌شتيیانه بكات كه ئه‌و جۆره چه‌كه‌ى به‌ره‌و يۆنان هه‌ڵگرتووه، ئه‌وا ده‌بێته مايه‌ى هه‌ڵگيرسانى جه‌نگ له نێوانيان.
دواى ئه‌و په‌ره‌سه‌ندنانه، ئه‌مريكا هه‌وڵى دا ديپلۆماسييه‌تى خۆى بخاته ڕوو تا چاره‌سه‌رييه‌ك بدۆزێته‌وه تا زێتر په‌يوه‌ندیى نێوان دوو وڵاتى ئه‌ندام له ناتۆ (توركيا، يۆنان) به‌ره‌و هه‌ڵدێر نه‌چێت. بۆ ئه‌م مه‌به‌سته، ئه‌مريكا پێشنيار بۆ يۆنان و حكوومه‌تى قوبرسى يۆنان ده‌كات، كه ئه‌و چه‌كانه له برى ئه‌وه‌ى له "ڕۆژهه‌ڵاتى ده‌رياى سپى" جێگير بكرێت، با له دوورگه‌ى "كريتى يۆنانى" جێگير بكرێت.
پێنجه‌م/ پرسى عه‌بدوڵڵا ئۆجه‌لان و هێڵى گواستنه‌وه‌ى وزه
كاتێك په‌رله‌مانى ڕووسيا له ساڵى 1998، بڕيار ده‌دات مافى په‌نابه‌رێتیى سياسى ببه‌خشێته "عه‌بدوڵڵا ئۆجه‌لان"، سه‌رۆكى پارتى كرێكارانى كوردستان، دواى ئه‌وه‌ى كه حكوومه‌تى سووريا داوا له ناوبراو ده‌كات كه وڵاته‌كه‌ى جێ بێڵێت، توركيا ڕاسته‌وخۆ بڕيار ده‌دات كه پڕۆژه‌كانى هاوبه‌ش له‌گه‌ڵ ڕووسيا، به‌تايبه‌تى ئه‌و پڕۆژانه‌ى كه په‌يوه‌ستن به بوارى "وزه"وه، ده‌ستبه‌جێ ڕابوه‌ستێت.
له‌به‌ر ئه‌وه‌ى ئه‌و بڕياره‌ى توركيا ئه‌گه‌ر جێبه‌جێ كرابايه، زيانى زۆرى به ئابووریى ڕووسيا ده‌گه‌یاند، سه‌رۆكوه‌زيرى پێشووى ڕووسيا، "پريماكۆڤ" له ڕێى باڵێۆزى وڵاته‌كه‌ى له ئانكارا نامه‌يه‌ك بۆ "مه‌سعوود يه‌ڵماز"، سه‌رۆكوه‌زيرانى ئه‌وساى توركيا ده‌نێرێت. له‌و نامه‌يه‌دا "پريماكۆف" جه‌خت له‌سه‌ر ئه‌وه ده‌كاته‌وه كه وڵاته‌كه‌ى له‌و بڕياره‌ى پاشگه‌ز بۆته‌وه. يه‌كێكی تر له‌و پرسانه‌ى كه بوونه مايه‌ى ئاڵۆزكردنى په‌يوه‌ندييه‌كانى ئه‌و دوو وڵاته، بريتييه له "پرسى وزه".
له ساڵى 2001، كاتێك توركيا ڕێككه‌وتننامه‌يه‌ك له‌گه‌ڵ هه‌ر يه‌ك له وڵاتانى ئازربايجان و جۆرجيا (گورجستان) به چاودێریى ئه‌مريكا سه‌باره‌ت به دروستكردنى هێڵى گواستنه‌وه‌ى وزه له "ده‌رياى قه‌زوين" به ناوى هێڵى گواستنه‌وه‌ى وزه‌ى "باكۆ-ته‌بليس- جيهان" مۆر ده‌كات، ڕووسيا دێته ده‌نگ و، به هه‌ڕه‌شه‌ى بۆ سه‌ر ئاسايشى گواستنه‌وه‌ى وزه‌ى خۆى ده‌زانێت. ئه‌و هه‌نگاوه‌ى توركيا، "دروستكه‌رانى بڕيار"ى له مۆسكۆ نيگه‌ران كرد؛ به جۆرێك كه مۆسكۆ جه‌ختى له‌سه‌ر ئه‌وه كردهوه كه توركيا به دواى ئه‌وه ده‌گه‌ڕێت كه ئاسايشى وزه‌ى ڕووسيا له بوارى گازدا له‌بار ببات؛ بۆيه ئه‌و هه‌نگاوه‌ى توركيا هه‌نگاوێكى دوژمنكارانه‌يه.
ڕووسيا توركياى به‌وه تۆمه‌تبار كرد، كه ئانكارا پاشگه‌ز بۆته‌وه له ڕێككه‌وتننامه‌ى نێوانيان سه‌باره‌ت به هێڵى گواستنه‌وه‌ى وزه كه له ساڵى 1997 مۆر كرابوو؛ ئه‌و هێڵه‌ى كه توركياى له ڕێی "ده‌رياى ڕه‌شه‌وه" به ڕووسيا ده‌به‌سته‌وه. به درێژايیى مێژوو، ئه‌و پرسانه و چه‌ندين پرسى ديكه، ببوونه مايه‌ى داكشانى ئاستى په‌يوه‌ندييه‌كانى نێوان ئه‌و دوو وڵاته، وه‌لێ نه‌بوونه مايه‌ى پچڕانى ئه‌و په‌يوه‌ندييانه. له‌و سۆنگه‌يه‌وه، له فه‌رهه‌نگى په‌يوه‌ندييه‌كانى نێوده‌وڵه‌تى ئه‌وه فێر ده‌بين، كه تا به‌رژه‌وه‌ندیى هاوبه‌ش هه‌بێت په‌يوه‌ندیى هاوبه‌ش ده‌بێت و، تا به‌ریه‌ككه‌وتن له به‌رژه‌وه‌ندى دروست ببێت، هه‌ڵبه‌ته په‌يوه‌ندييه‌كان به‌ریه‌ك ده‌كه‌ون و، تێك ده‌چن.
سياسه‌ت
په‌يوه‌ندييه‌كانى ئه‌و دوو وڵاته له دواى چه‌ندين نشێو و هه‌ڵكشكان و داكشاندا ڕووه و ئاسۆيه‌كى تر هه‌نگاو ده‌نێت، كه تيايدا به‌رژه‌وه‌ندیى هاوبه‌ش له نێوانيان تۆكمه‌تر بووه‌ته‌وه و، پێكدادانى هاوبه‌ش له نێوانيان كه‌متر بووه‌ته‌وه. پرسى "سووريا"، كه له ساڵى 2011 به‌رپا بوو، له ده‌سپێكدا خه‌ريك بوو قه‌يرانێك له نێوان ئه‌و دوو وڵاته بخوڵقێنێت، كه ده‌كرا ئه‌وسا به قه‌يرانى "ديپلۆماسى" ناومان بردايه، به‌تايبه‌تى دواى خستنه‌خواره‌وه‌ی "فڕۆكه‌ى ڕووسى" له لايه‌ن هێزى ئاسمانیى توركياوه، وه‌لێ هه‌ندێك بگۆڕی تر كاتێك كه ڕوو له پرسى سووريا ده‌كات هه‌لومه‌رجێكى ئه‌وتۆ دێنێته پێشه‌وه كه ئه‌و دوو وڵاته بير له‌وه بكه‌نه‌وه په‌يوه‌ندييه‌كانيان ڕووه‌و سياسى به‌رن.
بگۆڕ و فاكته‌ره سياسييه‌كان
- كوده‌تاكه‌ى توركيا و هه‌ڵوێستى وڵاتان: كاتێك كه "كوده‌تاى توركيا" له ساڵى 2016 ڕووی دا، هه‌ڵويستى جياوازى له لايه‌ن وڵاتانه‌وه لێ كه‌وته‌وه؛ ئه‌مه‌يش بووه مايه‌ى نيگه‌رانیى "ئه‌ردۆغان" و حكوومه‌ته‌كه‌ى. سه‌باره‌ت به هه‌ڵوێستى وڵاتانى ڕۆژاوا، به‌تايبه‌تى هه‌ڵوێستى ئه‌مريكا، ئه‌وا هه‌ڵوێستى ئه‌و وڵاته به جۆرێك بوو كه زێتر له به‌رژه‌وه‌ندیى كوده‌تاچييه‌كان ده‌شكايه‌وه؛ به‌و پێيه‌ى كه هه‌ڵوێستێكى ناڕوون و ديپلۆماسى بوو و خوێندنه‌وه‌ى جۆراوجۆرى بۆ ده‌كرا. له كاتێكدا "ئه‌ردۆغان" چاوه‌ڕێى ئه‌وه بوو كه ئه‌مريكا هه‌ڵوێستێكى ئه‌رێنیى هه‌بێت. ئه‌مه سه‌ربارى ئه‌وه‌ى كه توركيا ئه‌مريكاى به‌وه تۆمه‌تبار كرد كه ئه‌و وڵاته بۆته په‌ناگه‌ى "فه‌تحوڵڵا گوله‌ن"؛ ئه‌و كه‌سه‌ى كه به ڕێكخه‌رى كوده‌تايه‌كه تۆمه‌تباره.
هه‌ڵوێستى ڕووسيا سه‌باره‌ت به كوده‌تايه‌كه‌ى توركيا ڕوونترين هه‌ڵويست بوو، كه له‌به‌رژه‌وه‌ندیى "ئه‌ردۆغان" شكايه‌وه، چونكه ڕووسيا ئيدانه‌ى كوده‌تاكه‌ى كرد؛ هه‌روه‌ها جه‌ختى له‌سه‌ر ڕه‌وايه‌تیى ده‌سه‌ڵات و حكوومه‌تى توركيا كردهوه. ئه‌و هه‌ڵوێسته‌ى ڕووسيا به به‌راورد به هه‌ڵوێستى ئه‌مريكا و وڵاتانى ڕۆژاوا سه‌باره‌ت به كوده‌تا‌كه، توركيا و ڕووسيای له ڕووى سياسييه‌وه زێتر لێك نزيك رده‌وه.
- ڕۆڵى نوێى ئه‌مريكا له سووريا: ستراتيژييه‌تى "ئيداره‌ى ترامپ" سه‌باره‌ت به چۆنێتیی ئيداره‌دانى "پرسى سووريا" و چۆنێتیی مامه‌ڵه‌كردنى ململانێ هه‌رێمى و نێوده‌وڵه‌تییه‌كان له سووريا، نيگه‌رانیى ڕووسيا و توركياى لێ كه‌وته‌وه؛ دواجار ئه‌و دوو وڵاته‌ى له ڕووى سياسييه‌وه لێك نزيك كردهوه.
- ئيداره‌ى ترامپ" به‌پێچه‌وانه‌ى ئيداره‌ى پێشوويى ئه‌مريكا، له ده‌سپێكدا هه‌وڵی دا كه ته‌نیا له‌سه‌ر "ئاسمانى سووريا" هێزه‌كانى وڵاته‌كه‌ى بوونى نه‌بێت، به‌ڵكوو ئه‌و هێزانه له‌سه‌ر "زه‌مينى سووريا"یش بێت، بۆ ئه‌وه‌ى ڕۆڵى ئه‌مريكا له ئيداره‌دانى ململانێكاندا كاريگه‌رتر بێت. ئه‌مه سه‌ربارى ئه‌وه‌ى كه ئيداره‌ى ناوبراو به دواى ئه‌وه ده‌گه‌ڕا كه ناوچه‌ى نفووز له سووريا ئاوا بكات. بۆ ئه‌م مه‌به‌سته‌يش، ئه‌مريكا ويستى له ده‌روازه‌ى "ڕۆژاواى كوردستان"ه‌وه بێته نێو هاوكێشه‌كانى هێزه‌وه له سووريا و، بنكه سه‌ربازييه‌كانى خۆى له‌و ناوچانه دابمه‌زرێنێت كه له‌ژێر كۆنترۆڵى هێزه‌كانى "يه‌په‌گه" و هێزه‌كانى "هه‌سه‌ده"دايه.
ئه‌و هاتنه‌ى ئه‌مريكا بۆ نێو خاكى سووريا و پاڵپتشيكردنى ئه‌و وڵاته بۆ هێزه‌كانى "يه‌په‌گه و هه‌سه‌ده"، ده‌بێته مايه‌ى نيگه‌رانیى توركيا و ڕووسيا و، ده‌بێته مايه‌ى به‌رجه‌سته‌بوونى لێكتيگه‌يشتنێكى سياسى له نێوان ئه‌و دوو وڵاته؛ چونكه ڕووسيا له دژى ئه‌وه‌يه كه سوپاى ئه‌مريكا بێته نێو خاكى سووريا، هه‌روه‌ها ڕووسيا باش ده‌زانێت كه كردنى ڕۆژاواى كوردستان به ناوچه‌ى نفووزى ئه‌مريكا كيشه‌ى ستراتيژى بۆ ئایينده‌ى بوونى هێزى ڕووسيا له سووريا ده‌خوڵقێنێت.
نيگه‌رانييه‌كانى توركيایش له‌وه‌وه سه‌رچاوه‌ى گرتووه كه ئه‌مريكا پاڵپشتیى هێزه‌كانى "يه‌په‌گه و هه‌سه‌ده" ده‌كات. توركيا پێى وايه ئه‌و هێزانه سه‌رچاوه‌ى هه‌ڕه‌شه‌ن بۆ سه‌ر ئاسايشى خۆى. هه‌روه‌ها ئه‌و وڵاته پێى وايه ئه‌مريكا ئه‌و هێزانه‌ى كردۆته به‌شێك له "پڕۆژه‌ى" خۆى بۆ جێبه‌جێكردنى ئامانجه ستراتيژييه‌كانى له سووريا، كه دواجار ئه‌ركى توركيا له ڕووبه‌ڕووبوونه‌وه‌ى هێزه‌كانى "يه‌په‌گه و هه‌سه‌ده" ئه‌سته‌م ده‌كات.
- ڕوڵى ڕووسيا له سووريا: توركيا باش حاڵى ببوو له‌وه‌ى كه بۆ به‌رپاكردنى هه‌ر جۆره ئۆپه‌راسێونێك له دژى هێزه‌كانى "يه‌په‌گه و هه‌سه‌ده" له سووريا، ئه‌وا پێويسته په‌يوه‌ندييه‌كانى له‌گه‌ڵ ڕووسيا بگه‌یه‌نێته ئاستێكى به‌رز و، له‌وباره‌يه‌وه لێكتێگه‌يشتنێكى سياسى له‌گه‌ڵ ئه‌و وڵاته بهێنێته ئاراوه. له‌و سۆنگه‌يه‌وه، توركيا توانیى له دواى به‌رپابوونى ئه‌و لێكتێگه‌يشتنه، ئۆپه‌راسيۆنى "چڵه زه‌يتوون" ئه‌نجام بدات.
ستراتيژييه‌ت
ئه‌و دوو وڵاته به‌وه‌وه نه‌وه‌ستان كه په‌يوه‌ندييه‌كانيان ته‌نیا له چوارچێوه‌ى سياسيدا بهێڵنه‌وه، به‌ڵكوو هه‌وڵيان دا كه له‌و قۆناغه گوزه‌ر كه‌ن و، په‌يوه‌ندييه‌كانيان له‌سه‌ر بنه‌ماى به‌رژه‌وه‌ندیى ستراتيژى ئاوا كه‌ن.
ڕه‌هه‌نده ستراتيژييه‌كان:
- ڕه‌هه‌ندى ئه‌تۆمى: وێستگه‌ى ئه‌تۆمیى "ئاك كۆيۆ" كه له مانگى سێى ڕابردوو به‌ردى بناغه‌ى بۆ دانرا، هه‌نگاويكى گرنگ بوو بۆ ده‌سپێكى قۆناغى هه‌ڤاڵبه‌ندیى ستراتيژیى نێوان ئه‌و دوو وڵاته، چونكه ئه‌و وێستگه‌يه به ته‌كنه‌لۆژی و ده‌ستى كارى ڕووسى ئاوا ده‌كرێت.
ئه‌و وێستگه‌يه، كه بڕيار وايه به گوژمه‌ى 20 مليار دۆلار تا ساڵى 2023 ته‌واو ببێت،له چوار يه‌كه‌ى سه‌ره‌كیى به‌رهه‌مهێنانى كاره‌با پێك دێت، كه هه‌ر يه‌كه‌یه‌كيان به بڕى 1200 وات ده‌توانێت كاره‌با به‌ر‌هه‌م بهێنێت. ئه‌و وێستگه‌يه ئه‌گه‌ر كه‌وته كار، ئه‌وا كێشه‌ى توركيا له كڕینى گازى سروشتى چاره‌سه‌ر ده‌كات؛ هه‌روه‌ها به هه‌زاران هه‌ڵى كار بۆ هاووڵاتيانى توركيا ده‌ڕه‌خسێنێت.
- ڕه‌هه‌ندى سه‌ربازى: چه‌كى پێشكه‌وتوو ته‌كنه‌لۆژيى سه‌ربازى، ڕه‌هه‌ندێكى گرنگى به‌ستراتيژيكردنى په‌يوه‌ندييه‌كانى ئه‌و دوو وڵاته‌يه.
يه‌كێك له‌و چه‌كانه‌ى كه به چه‌كى ستراتيژى ئه‌ژمار ده‌كرێت، كه ڕووسيا به‌نيازه ڕاده‌ستى سوپاى توركيا بكات، بريتيیه له چه‌كى سيسته‌مى مووشه‌كیى S400.
مۆركردنى ڕێككه‌وتنێكى سه‌ربازى به مه‌به‌ستى ڕاده‌ستكردنى ئه‌و چه‌كه‌ى كه ناومان برد، هه‌ڵاى زۆرى له لايه‌ن وڵاتانى ئه‌ندام له ناتۆ نايه‌وه. ڕه‌خنه‌كانى وڵاتانى ئه‌ندام له ناتۆ له‌وه‌وه سه‌رچاوه‌ى گرتبوو، كه ئه‌و ڕێككه‌وتنه‌ى توركيا بۆ كڕینى چه‌كى ناوبراو له ڕووسيا، گورزێكى سياسييه به ناتۆ ده‌كه‌وێت؛ چونكه ناكرێت ئه‌ندامانى ناتۆ چه‌كى ڕووسى بكڕن و، ئه‌و جۆره چه‌كه تێكه‌ڵ به چه‌كى ناتۆ ناكرێت.
بۆ ڕه‌واندنه‌وه‌ى نيگه‌رانييه‌كانى وڵاتانى ئه‌ندام له ناتۆ، وه‌زيرى به‌رگریى توركيا له لێدوانێكى بۆ ڕۆژنامه‌ى ميللييه‌تى توركى ڕای گه‌ياند، كه وڵاته‌كه‌ى له هه‌وڵى ئه‌وه‌يه ڕێككه‌وتننامه‌يه‌ك له‌گه‌ڵ وڵاتانى يۆرۆ له‌باره‌ى كڕینى سيسته‌مى مووشه‌كیی به‌رگریى ئه‌وروپى مۆر بكات. هه‌روه‌ها ئاماژه‌ى به‌وه كرد كه وڵاته‌كه‌ى له هه‌وڵى ده‌ستخستنى ته‌كنه‌لۆژيى ئه‌وروپييه له بوارى سه‌ربازى، به‌تايبه‌تى ته‌كنه‌لۆژيى فه‌ڕه‌نسى و ئيتاڵى.
- ڕه‌هه‌ندى وزه: پسپۆڕانى بوارى "جيۆپۆلیتيك" جه‌خت له‌سه‌ر ئه‌وه ده‌كه‌نه‌وه، كه هه‌روه‌ك چۆن ئابوورى بڕبڕه‌ى پشتى سياسه‌ته، ئاوایش وزه، به‌تايبه‌تى گازى سروشتى، بڕبڕه‌ى پشتى ئابوورييه.
له‌و سۆنگه‌يه‌وه، وزه و گواستنه‌وه‌ى وزه بايه‌خێكى ستراتيژیى بۆ په‌يوه‌ندييه‌كانى توركيا و ڕووسيا هه‌يه. ڕووسيا به يه‌كه‌م وڵاتى هاورده‌كارى گازى سروشتى ئه‌ژمار ده‌كرێت. به‌پێى ڕاپۆرتێكى كۆمپانياى وزه‌ى ئيتاڵى (ENI) له ساڵى 2013، يه‌ده‌گى گازى سروشتیى ڕووسيا 49 مليار و 541 مليۆن مه‌تر سێجا بووه، كه ده‌كاته 24.4% يه‌ده‌گى جيهان. له به‌رامبه‌ردا، توركيا له ڕووى گواستنه‌وه‌ى وزه بۆ جيهان، به‌تايبه‌تى بۆ ئه‌وروپا پێگه‌يه‌كى جيۆپۆلیتيكى پڕبايه‌خى هه‌يه. له‌و چوارچێوه‌يه‌دا، ڕووسيا بۆ ئه‌وه‌ى له كۆسپه جوگرافييه‌كانى وڵاتى "ئۆكرانیا" ڕزگارى بێت تا بتوانێت گاز هه‌نارده‌ى ئه‌وروپا بكات، له‌گه‌ڵ توركيا ڕێك ده‌كه‌وێت كه جگه له "هێڵى گواستنه‌وه‌ى باكوور"ی نێوانيان، هاوكات هێڵێكى تريش به ناوى "هێڵى توركى" (Turkish Stream) بكاته‌وه. ئه‌و هێڵه دوو بۆڕیى بۆ گواستنه‌وه‌ى گاز هه‌يه: يه‌كێكيان له ڕووسياوه بۆ بازاڕى توركيايه، ئه‌وى دووه‌ميش له ڕووسياوه و له ڕێگه‌ى توركياوه بۆ بازاڕه‌كانى ئه‌وروپايه. هه‌ر بۆيه ئه‌و دوو وڵاته ناتوانن ده‌ستبه‌ردارى يه‌كتر بن، له‌به‌ر ئه‌وه‌ى ڕه‌هه‌ندى وزه هاوكێشه‌ى نوێى هێناوه‌ته نێو په‌يوه‌ندييه‌كانى ئه‌و دوو وڵاته، كه بريتييه له "گاز به‌رامبه‌ر به جيۆپۆلیتيك".
- ڕه‌هه‌ندى ئابوورى: ئه‌و دوو وڵاته به‌نيازن قه‌باره‌ى ئاڵوگۆڕى بارزگانیى نێوانيان بگه‌يه‌ننه 100 مليار دۆلار له ساڵێكدا. له كاتێكدا كه قه‌باره‌ى ئاڵوگۆڕى بازرگانیى نێوانيان له 2015وه تاكوو ساڵى 2017، ته‌نیا 35 مليار دۆلار بووه.
- بوله‌نت توفه‌نكچى"، وه‌زيرى بازرگانیى توركيا ڕای گه‌ياند، له دواى ئاسایيبوونه‌وه‌ى په‌يوه‌ندييه‌كانمان له‌گه‌ڵ ڕووسيا و، هه‌ڵگرتنى گه‌مارۆ بارزگانييه‌كانى ڕووسيا بۆ سه‌ر كاڵا و خوارده‌مه‌نييه‌كانمان بۆ ئه‌و وڵاته و، هه‌روه‌ها له دواى جێبه‌جێكردنى پرۆژه‌ى "هێڵى توركى" بۆ گواستنه‌وه‌ى گازى ڕووسى، توركيا خوازياره له ڕێى چه‌ندين پرۆژه‌ى ديكه‌ى بارزگانییه‌وه ئاستى قه‌باره‌ى بازرگانى بگه‌یه‌نێته 100 مليار دۆلار له ساڵێكدا.
له لايه‌كی دیكه‌وه، "بيناڵى يڵدرم" له لێدوانێكى بۆ ڕۆژنامه‌نووسان گوتی، كه وڵاته‌كه‌ى پێشنيارى بۆ حكوومه‌تى ڕووسيا كردووه كه ئاڵوگۆڕى بارزگانیى نێوانيان به دراوى ليره‌ى توركى و ڕوبڵى ڕووسى بكرێت تا سوودى زێترى بۆ ئابووریى ئه‌و دوو وڵاته هه‌بێت.
هه‌ڵبه‌ته قه‌باره‌ى ئاڵوگۆڕى بازرگانیى هه‌ر وڵاتێك له‌گه‌ڵ وڵاتێكى تر، پێوه‌رێكه بۆ پێودانگكردنى ئاستى په‌يوه‌ندیى سياسیى نێوانيان. بۆيه چه‌ند ئاستى قه‌باره‌ى بازرگانى به‌رز بێت، هێنده ئاستى په‌يوه‌ندیى سياسیى نێوانيان توند و پته‌و ده‌بێت. له‌و سۆنگه‌يه‌وه، ئه‌و هه‌وڵانه‌ى ئه‌و دوو وڵاته بۆ به‌رزكردنه‌وه‌ى قه‌باره‌ى بازرگانیى نێوانيان، به‌ڵگه‌يه له‌سه‌ر مكووڕیى ئانكارا و مۆسكۆ بۆ پته‌وكردنى په‌يوه‌ندييه‌كانيان.
ئه‌گه‌ر مێژوو نه‌يتوانیبێت په‌يوه‌ندیى نێوان ئه‌و دوو وڵاته به‌ستراتيژى بكات، هه‌ڵبه‌ته هه‌لومه‌رجى سياسى ده‌توانێت ئه‌و په‌يوه‌ندييانه به‌ستراتيژى بكات؛ به‌و پێيه‌ى ده‌رفه‌ته سياسييه‌كان كه‌شوهه‌واى ستراتيژييان بۆ هه‌نگاونان ڕووه‌و ئه‌و مه‌به‌سته ڕه‌خساندووه.
له‌وباره‌يه‌وه، دوو نموونه ده‌توانن ئه‌و ئه‌رگيۆمێنته ساخ كه‌نه‌وه: يه‌كێكيان ئه‌وه‌يه كه ئه‌گه‌ر مێژووى نوێى په‌يوه‌ندييه‌كانى ئه‌و دوو وڵاته به‌ڵگه بێت له‌سه‌ر ئه‌وه‌ى كه هه‌ڵويستى توركيا له هه‌مبه‌ر "پرسى ئۆكرانیا" بۆ ڕووسيا نه‌رێنى بووبێت، ئه‌وا هى دووه‌ميان كه ڕووداوێكى نوێيه، هه‌ڵوێستى توركيا له هه‌مبه‌ر پرسى "ژه‌هراویكردنى سكريبال"، سیخوڕی دوولایه‌نه‌ى بريتانيا و ڕووسيا، بۆ ڕووسيا ئه‌رێنى بوو، چونكه توركيا هيچ ديپلۆماتكارێكى ڕووسیى ديپۆرت نه‌كرد، ته‌نانه‌ت پڕۆتستۆى ڕووداوه‌كه‌یشى نه‌كرد.
Latest from ڕێبوار بابکەیی
- ديپلۆماسييه‌تى ناوچهيیى میسر له چارهسهركردنى كێشه‌ى سياسیى نێوان فهڵهستين و ئيسڕائيل
- ململانێكانى ئيسڕائيل و وڵاتانى عهرهبى له بهردهم تاقيكردنهوهيهكى گه‌وره‌ى ترامپدا
- كۆبوونهوهكهى سهنگاپۆر و چاودێرييهكهى تاران: ململانێی ئه‌تۆمى و جه‌نگى ديپلۆماسى
- له گهڕانهوهى سعووديا بۆ عێراق، هه‌رێمى كوردستان چۆن پێشوازیى لێ بكات؟
- كشانهوهكهى ترامپ و لێكهوته هێژموونييهكانى
- ئاسۆى پێكدادانهكانى ئيسڕائيل و ئێران له پهراوێزى بڕيارهكهى ترامپ
- پووتين و ههڵبژاردن: سهنگهرگرتن له سهنگهرهكان
- ههولێرو بهغدا؛ له نێوان سياسهتى عهبادى و ديپلۆماسييه‌تى نێچيرڤان بارزانى
- عهفرين له چڵى زهيتوونهوه بۆ چڵى سياسیى نێوان توركيا و ئه‌مريكا
- ستراتيژييه‌تى نوێی يه‌كێتیى ئه‌وروپا له هه‌مبه‌ر عێراق؛ ههولێر و بهغدا له تاى تهرازووى ئهوروپييهكاندا