 |
ئاسۆى پێكدادانه‌كانى ئيسڕائيل و ئێران له په‌راوێزى بڕياره‌كه‌ى ترامپ
ده‌سپێك
بڕياره‌كه‌ى "ترامپ" سه‌باره‌ت به كشانه‌وه‌ى وڵاته‌كه‌ى له ڕێككه‌وتننامه‌ى "ئه‌تۆمى"ی نێوان ئێران و وڵاتانى 5+ يه‌ك كه له ساڵى 2015 مۆر كرابوو، ململانێكانى نێوان ئيسڕائيل و ئێرانى توندتر كردۆته‌وه؛ به شێوه‌يه‌ك كه گه‌يشتۆته ئاستى پێكدادانێكى سنووردارى سه‌ربازیى نێوانيان. هه‌رچه‌ند ئه‌و پێكدادانانه له ده‌ره‌وه‌ى سنوورى ئه‌و دوو وڵاته‌يه، وه‌لێ ئه‌و دوو وڵاته ڕاسته‌وخۆ به‌رژه‌وه‌ندييه‌كانى يه‌كتر به درێژايیى سنوورى نێوان سووريا و "به‌رزاييیه‌كانى جۆلان" ده‌كه‌نه ئامانج.
گرژبوونه‌وه‌ى ململانێكانى نێوان ئه‌و دوو وڵاته له به‌رزبوونه‌وه‌دايه، به شێوه‌يه‌ك كه هه‌ر جاره‌و هه‌لومه‌رجێكى له‌ناكاو دێنێته پێشه‌وه. وه‌لێ ئه‌وه‌ى كه جێى سه‌رنجه ئه‌وه‌يه كه هيچ يه‌كێك له و دوو وڵاته نايه‌وێت پێكدادانه‌كان گشتگير بكرێن و، بكه‌ونه جه‌نگێكى گشتى، به‌ڵكوو ئه‌و پێكدادانه سنووردار ده‌بێت؛ به شێوه‌يه‌ك وێنا ده‌كرێت كه ئه‌و پێكدادانه كه‌متر بێت له جه‌نگێك و، زێتر بێت له ململانێیه‌ك. له‌و سۆنگه‌يه‌وه چه‌ند پێشبينييه‌ك ده‌خه‌ينه ڕوو به مه‌به‌ستى دياريكردنى ئاسۆى ئه‌و پێكدادانه، كه ئايه ئه‌و پێكدادانه به چ ئاراسته‌يه‌ك هه‌نگاو هه‌ڵده‌گرێت؟ هه‌روه‌ها ئایينده‌ى ئه‌و پێكدادانه به چى ده‌گات؟
جوگرافياى پێكدادانه‌كانى ئيسڕائيل و ئێران
ئه‌و پێكدادانه، پێكدادانێك نيیه كه هه‌ر يه‌ك له "تهلئهبيب و تاران"ى كردبێته ئامانج، به‌ڵكو پێكدادانێكه كه زێتر تاران هه‌وڵ ده‌دات له خاكى سووريا و لوبنانه‌وه هێزى به‌رپه‌رچى سه‌ربازى له هه‌مبه‌ر تهلئهبيب ئاوا بكات. ئيسڕائيل به درێژاییى سنوورى باكوورى خۆى به ديوى سووريا و لوبنان، به‌ره‌يه‌كى ئه‌منیى پۆڵایینی بنيات ناوه له دژى هه‌وڵه سه‌ربازييه‌كانى ئێران له‌و وڵاتانه. به‌پێى ڕاپۆرتى چه‌ند ناوه‌ندێكى توێژينه‌وه له ئيسڕائيل، ئێران "سيسته‌مى مووشه‌كى"ی پێشكه‌وتووى هێناوه‌ته ناوچه سنوورييه‌كانى سووريا و لوبنان به ديوى ئيسڕائيل؛ هه‌ر بۆيه ئه‌و هه‌نگاوه‌ى ئێران ئه‌و وڵاته‌ى تووشى نيگه‌رانييه‌كى زۆر كردووه.
له‌و سۆنگه‌يه‌وه، ڕۆژنامه‌ى "يديعوت ئه‌حره‌نوت"ى ئيسڕائيلى بڵاوى كرده‌وه، كه وڵاته‌كه‌ى له جه‌نگێكى شاراوه‌دايه له هه‌مبه‌ر ئێران له سووريا و، ئێران توانيويه‌تى بنكه‌ى سه‌ربازیى ده‌رياوانى، ئاسمانى و پياده بۆ لێدانى ئيسڕائيل له سووريا به شێوه‌يه‌كى جێگير ئاوا بكات. وه‌زيرى به‌رگریى ئيسڕائيل، "ئه‌ڤيگدۆر ليبرمان"، له لێدوانێكى بۆ ڕۆژنامه‌نووسان ڕای گه‌ياند، بڵاوبوونه‌وه‌ى "نفووزى ئێران" له سووريا وه‌ك ڕاگه‌ياندنى جه‌نگ وايه له دژى ئيسڕائيل؛ ئه‌گه‌ر هه‌ر يه‌ك له وڵاتانى ڕووسيا و ئه‌مريكا ڕێگه له‌و ته‌شه‌نه‌ى ئێران نه‌گرن له سووريا، ئه‌وا ئێمه ناچارين خۆمان ئه‌و كاره بكه‌ين. هه‌ر له درێژه‌ى قسه‌كانى، "ليبرمان" سووريا و لوبنانى به يه‌ك به‌ره ناوزه‌د كرد و، ناوى نا به‌ره‌ى "باكوور" بۆ دژايه‌تيكردنى ئيسڕائيل.
ته‌شه‌نه‌كردنى نفووزى ئێران له سووريا بايه‌خێكى گرنگى دابين كردووه له ستراتيژييه‌تى ئيسڕائيل سه‌باره‌ت به چۆنێتیی ڕووبه‌ڕووبوونه‌وه‌ى ئێران له "ڕۆژهه‌ڵاتى ناوه‌ڕاست". له لايه‌كی تریشه‌وه، ڕاگه‌ياندنى ئيسڕائيل ئاماژه‌يان بۆ ئه‌وه كرد "ده‌زگه هه‌واڵگيرييه‌كان"ى وڵاته‌كه‌يان ڕايان گه‌ياندووه كه ئێران توانيويه‌تى له لوبنان "كارگه‌ى دروستكردنى مووشه‌ك" دابمه‌زرێنێت و، له‌و باره‌يه‌وه "حزبوڵڵاى لوبنانى" نزيكه‌ى 100 هه‌زار مووشه‌كى له‌به‌رده‌سته.
ته‌شه‌نه‌ى نفووزى ئێران له هه‌ر يه‌ك له لوبنان و سووريا، ده‌رخه‌رى ئه‌و ڕاستيیه‌يه كه ئيسڕائيل له ماوه‌ى ساڵانى ڕابردوودا تواناى ئه‌وه‌ى نه‌بووه "هێڵى سوور" بۆ بڵاوبوونه‌وه‌ى نفووزى ئێران له‌و وڵاتانه دياری بكات، له كاتێكدا كه ئێران توانیى "هێڵى سوور" بۆ نفووزى ئيسڕائيل له ئاسمانى سووريا و لوبنان دياری بكات، كه چيتر فرۆكه‌كانى ئه‌و وڵاته ڕێگه‌يان پێ نه‌درێت سياسه‌تى "ئاسمانى ئازاد" بگرنه به‌ر بۆ لێدانى بنكه سه‌ربازييه‌كانى هه‌ر يه‌ك له سوپاى سووريا، حزبوڵڵاى لوبنانى، سوپاى پاسدارانى ئێران له سووريا و لوبنان. له‌و باره‌يه‌وه، ده‌كرێت بڵێین كه خستنه‌خواره‌وه‌ی فڕۆكه‌ى "ئێف 16ى" ئيسڕائيلى له لايه‌ن هێزى "به‌رگریى ئاسمانیى سوورى" له چه‌ند مانگى ڕابردوودا، دواى ئه‌وه‌ى كه ئه‌و فڕۆكه‌يه فڕۆكه‌خانه‌ى "تيفۆر"ى سووریى بۆمبه‌باران كرد، به‌ڵگه‌يه‌كى حاشاهه‌ڵنه‌گره بۆ ئه‌و "هێڵه سووره‌ى" كه ئێران بۆ "فڕۆكه‌كانى ئيسڕائيلى" دای ناوه، كه چيتر به ئاره‌زووى خۆيان ئاسمانى سووريا نه‌به‌زێنن.
ئاسۆى پێكدادانه‌كان
ئاسۆى ئه‌و پێكدادانه كه له ئایينده‌دا به چ ئاراسته‌يه‌ك ده‌بێت، له‌وه‌دا خوێندنه‌وه‌ى بۆ ده‌كرێت كه بزانين ئايه "ستراتيژييه‌تى" ئه‌و دوو وڵاته بۆ ڕووبه‌ڕووبونه‌وه‌كه چييه؟ ئايه تواناى ئه‌و دوو وڵاته بۆ ڕووبه‌ڕووبونه‌وه چه‌نده؟
ستراتيژييه‌تى ئيسڕائيل
به گشتى، ئيسڕائيل هه‌وڵ ده‌ده‌ات كه به چه‌ند هه‌نگاوێك ستراتيژييه‌تى خۆى بۆ چۆنێتیی ئيداره‌دانى پێكدادانه‌كانى له‌گه‌ڵ ئێران به‌ڕێوه ببات:
هه‌نگاوى يه‌كه‌م/ ئيسڕائيل وه‌ك ده‌سپێك، ده‌يه‌وێت وڵاتێ ديكه ئه‌ركى سه‌ركردايه‌تيكردنى پێكدادانه‌كان له به‌رامبه‌ر ئێراندا بگرێته ئه‌ستۆ.
به ديوێكى ديكه، ئه‌و وڵاته هه‌وڵ ده‌ده‌ات كه هه‌ر يه‌ك له وڵاتانى ئه‌مريكا و وڵاتانى كه‌نداوى عه‌ره‌بى، به‌تايبه‌تى سعووديا، ڕووبه‌ڕووى ئێران بكاته‌وه و، خۆى ته‌نیا پاڵپشتييان بكات. بۆ ئه‌وه‌ى ئه‌و هه‌نگاوه جێبه‌جێ بكرێت، ئيسڕائيل هه‌وڵ ده‌دات "لۆبیى جووله‌كه‌كان" له ئه‌مريكا بخاته گه‌ڕ تا گوشارى زێتر بخه‌نه سه‌ر "ئيداره‌ى ترامپ" بۆ ئه‌وه‌ى زێتر ئه‌و ئيداره‌يه كێشه و ئاريشه بۆ سياسه‌ته‌كانى ئێران له ڕۆژهه‌ڵاتى ناوه‌ڕاست دروست بكات.
له لايه‌كی تریشه‌وه، ئيسڕائيل هه‌وڵ ده‌ده‌ات كه سوود له گه‌رمايى و حه‌ماسه‌تى سه‌ركرده گه‌نجه‌كه‌ى سعووديا، "محه‌مه‌د سه‌لمان" وه‌رگرێت، كه ده‌كرێت به شێوه‌يه‌كى ئاسايى لايه‌نى سۆز و سايكۆلۆژیى ئه‌و سه‌ركرده گه‌نجه زێتر جۆش بدرێت؛ به شێوه‌يه‌ك كه ئاستى حه‌ماسه‌تى ئه‌و گه‌نجه بۆ دژايه‌تيكردنى ئێران بگه‌یه‌نێته ئاستى ته‌قينه‌وه له هه‌مبه‌ر ئێران؛ واته ببێته مايه‌ى به‌رپابوونى جه‌نگێك له دژى ئێران. به‌و شێوه‌يه‌یش، ئيسڕائيل ده‌توانێت به كه‌مترين زيان و به شێوه‌يه‌كى ناڕاسته‌وخۆ، پێكدادانه‌كانى له‌گه‌ڵ ئێران به‌ڕێوه ببات.
هه‌نگاوى دووه‌م/ له‌و هه‌نگاوه‌دا ئيسڕائيل له برى ئه‌وه‌ى ڕاسته‌وخۆ شه‌ڕى ئێران بكات، هه‌وڵ ده‌دات به هاوبه‌شى له‌گه‌ڵ سعووديا، شه‌ڕى بريكاره‌كانی ئێران له هه‌ر يه‌ك له وڵاتانى سووريا، لوبنان و يه‌مه‌ن بكات. له‌و هه‌نگاوه‌دا، هه‌ر يه‌ك له ئيسڕائيل و سعووديا ئه‌ركى به‌گژداچوونه‌وه‌ى ئێران له نێوان خۆيان دابه‌ش ده‌كه‌ن: سعووديا ئه‌ركى له‌ناوبردنى "حوسييه‌كان"ى يه‌مه‌ن له ئه‌ستۆ بگرێت، له به‌رامبه‌ردا ئيسڕائيليش ئه‌ركى له‌ناوبردنى "حزبوڵڵاى لوبنانى و ميليشياكانى شيعه" له سووريا له ئه‌ستۆ بگرێت.
بيرۆكه‌ى ئه‌و هه‌نگاوه بۆ ئيداره‌دانى پێكدادانه‌كانى ئيسڕائيل له هه‌مبه‌ر ئێران له‌و هاوكێشه‌يه‌دا سه‌رچاوه‌ى گرتووه: له‌ناوبردنى بريكاره‌كان ده‌بێته مايه‌ى له‌ناوچوونى خاوه‌ن بريكار. به واتايه‌كى ديكه، ئه‌گه‌ر بێت و هێزه چه‌كداره‌كانى سه‌ر به ئێران له وڵاتانى لوبنان، يه‌مه‌ن و سووريا له‌ناو بچن يان بێهێز بكرێن، ئه‌وا ئێران بێهێز ده‌بێت و له‌ناو ده‌چێت، ياخود به لايه‌نى كه‌م ئيتر ئێران ناتوانێت له ده‌ره‌وه‌ى سنوورى خۆى له‌گه‌ڵ ئيسڕائيل بجه‌نگێت.
هه‌نگاوى سێیه‌م/ له‌و هه‌نگاوه‌دا ئيسڕائيل گره‌و له‌سه‌ر ناوخۆى ئێران ده‌كات. واته ئه‌گه‌ر هه‌نگاوه‌كانى پێشتر به ئاراسته‌ى ده‌ره‌وه‌ى سنوورى ئێران بێت، ئه‌وا له‌و هه‌نگاوه‌دا ئيسڕائيل ده‌يه‌وێت ناوخۆى ئێران بكات به سه‌نگه‌ر له دژى ڕژێمى "ویلايه‌تى فه‌قيھ". له‌و هه‌نگاوه‌دا ئيسڕائيل ڕۆناهى ده‌خاته سه‌ر هێزه دژه‌كانى ئێران، وه‌ك هێزه "كوردييه‌كان" له ڕۆژهه‌ڵاتى كوردستان، هيزه‌كانى ديكه له هه‌ر يه‌ك له ناوچه‌ى "به‌لوچستان و ئه‌هواز". هه‌ره‌وه‌ها هه‌وڵ ده‌درێت كه په‌یوه‌ندى به "موجاهدینى خه‌لق"ه‌وه بكرێت.
هاوكات له‌گه‌ڵ په‌يوه‌ندیكردن به هێزه ناوخۆييیه به‌رهه‌ڵستكاره‌كانى ده‌سه‌ڵات له ئێران، ئيسڕائيل گوشاره ئابووريیه‌كانى سه‌ر ئێرانيش به ده‌رفه‌ت ده‌زانێت بۆ شلۆقاندن و ته‌قينه‌وه‌ى دۆخى ناوخۆى ئێران؛ به‌و پێیه‌ى كه ئه‌گه‌ر ڕێككه‌وتننامه‌كه‌ى "به‌رنامه‌ى ئه‌تۆمیى ئێران" به‌ته‌واوه‌تى هه‌ڵوه‌شێته‌وه، ئه‌وا جارێكی تر سزا ئابوورييه‌كان ده‌خرێنه‌وه سه‌ر ئێران. ئه‌مه له كاتێكدا كه ئه‌مريكا له دواى بڕيارى "ترامپ" بۆ كشانه‌وه‌ى له ڕێككه‌وتنه‌كه، يه‌كلايانه ده‌ستی كردووه به سه‌پاندنى ئه‌و سزايانه، كه دواجار ئه‌و سزايانه‌ى ئه‌مريكا ته‌نیا كاريگه‌ریى له‌سه‌ر ئێران نابێت، به‌ڵكوو كاريگه‌ریى له‌سه‌ر ئه‌و "كۆمپانيا ئه‌وروپيیانه‌یش" ده‌بێت كه له ئێران كار ده‌كه‌ن.
ستراتيژييه‌تى ئێران
ستراتيژیيه‌تى ئێران بۆ چۆنێتیی ئیداره‌دانى پێكدادانه‌كانى له هه‌مبه‌ر ئيسڕائيل، له‌سه‌ر چه‌ند بنه‌مايه‌ك داڕێژراوه:
بنه‌ماى جوگرافى: مه‌به‌ست لێی ئه‌وه‌يه، كه ئێران هه‌وڵ ده‌دات بۆ ڕووبه‌ڕووبوونه‌وه‌ى ئيسڕائيل سوود له جوگرافياى ئه‌و وڵاتانه‌ی ببینێت كه له‌گه‌ڵ ئيسڕائيل هاوسنوور و ناكۆكن، وه‌ك: لوبنان، سووريا و فه‌ڵه‌ستين. واته هه‌ر له‌نێو خاكى ئه‌و وڵاتانه‌دا ئيداره‌ى پێكدادانه‌كانى له‌گه‌ڵ ئيسڕائيل بكات. ئێران هه‌رگيز ئاماده نييه كه پێكدادانه‌كان بێته به‌رده‌م حه‌وشه‌ى خۆيه‌وه، چونكه ئه‌وكات ده‌بێته پێكدادانێك كه جگه له بژارده‌ى مان و نه‌مان بۆ ئێران هيچ بژارده‌يه‌كى ديكه‌ى له به‌رده‌م نامێنێته‌وه. بۆيه هه‌موو هه‌وڵێكى ده‌دات تا ئه‌و پێكدادانه له ده‌ره‌وه‌ى حه‌وشه‌ى خۆى بێت.
بنه‌ماى جيۆپۆلیتيكى: ئێران هه‌وڵ ده‌دات كه ئيسڕائيل تووشى دۆرپێچى جيۆپۆلیتيكى بكات و، له سێ لاوه ده‌وره بدرێت و، دواجار له سێ لاوه لێی بدرێت. به ديوێكى ديكه، ئێران له هه‌ر هه‌لومه‌رجێك كه پێويست بێت بۆ لێدانى ئيسڕائيل، ئه‌وا په‌نا بۆ هێزى سێكۆچكه ده‌بات وه‌ك: بزووتنه‌وه‌ى حه‌ماس له فه‌ڵه‌ستين، حزبوڵڵا له لوبنان، سوپاى به‌شار ئه‌سه‌د له سووريا.
بنه‌ماى ئایينى: هه‌ڵبه‌ته جياوازیى ئایينى له نێوان ئه‌و دوو وڵاته ده‌رفه‌تى به ئێران به‌خشيوه كه له‌و ڕووه‌وه سۆزى به‌شێك له وڵاتانى ئيسلامى بۆ لاى خۆى ڕابكێشێت و، له‌و ڕووه‌وه سوود له پێگه‌ى سياسیى ئه‌وان بۆ دروستكردنى به‌ره‌ى ئایينى له دژى ئيسڕائيل وه‌رگرێت، وه‌ك: ڕۆڵى "ڕێكخراوى هاريكاریى وڵاتانى ئيسلامى" له وه‌رگرتنى هه‌ڵوێستى سياسى له دژى ئيسڕائيل.
كۆتايى
ئایينده‌ى پێكدادانه‌كانى ئه‌و دوو وڵاته به ئاراسته‌ى ئه‌وه‌يه، كه ئه‌و دوو وڵاته له فۆرمى ئێسته‌ى پێكدادان بمێننه‌وه. به مانايه‌كى دیكه، هه‌ر دوو وڵات نايانه‌وێت پێكدادانه‌كان له ده‌ره‌وه‌ى سنوور بگوازرێته‌وه بۆ ناو سنووره‌كان. هه‌رچه‌نده ئه‌و پێكدادانه كاراكته‌ركانى گۆڕيوه له "بريكاره‌كان بۆ خاوه‌ن بريكاره‌كان"، وه‌لێ نه‌بۆته مايه‌ى به‌زاندنى سنوورى خاوه‌ن بريكاره‌كان. واته كاتێك كه فڕۆكه‌ى ئيسڕائيل بنكه سه‌ربازييه‌كانى سوپاى پاسدارانى ئێران له‌نێو خاكى سووريا ده‌كرده ئامانج، ئه‌وا سوپاى پاسدارانى ئێرانيش هه‌ر له‌نێو خاكى سوورياوه مووشه‌ك ئاراسته‌ى بنكه سه‌ربازييه‌كانى ئيسڕائيل له "به‌رزايیيه‌كانى جۆلان" ده‌كات.
Latest from ڕێبوار بابکەیی
- ديپلۆماسييهتى ناوچهيیى میسر له چارهسهركردنى كێشهى سياسیى نێوان فه‌ڵه‌ستين و ئيسڕائيل
- ململانێكانى ئيسڕائيل و وڵاتانى عه‌ره‌بى له به‌رده‌م تاقيكردنهوهيهكى گهورهى ترامپدا
- كۆبوونهوهكهى سهنگاپۆر و چاودێرييهكهى تاران: ململانێی ئه‌تۆمى و جهنگى ديپلۆماسى
- له گهڕانهوهى سعووديا بۆ عێراق، ههرێمى كوردستان چۆن پێشوازیى لێ بكات؟
- كشانهوهكهى ترامپ و لێكهوته هێژموونييهكانى
- توركيا و ڕووسيا؛ له مێژووه بۆ ئایينده و، له سياسهتهوه بۆ ستراتيژييهت
- پووتين و ههڵبژاردن: سهنگهرگرتن له سهنگهرهكان
- ههولێرو بهغدا؛ له نێوان سياسه‌تى عهبادى و ديپلۆماسييهتى نێچيرڤان بارزانى
- عهفرين له چڵى زهيتوونهوه بۆ چڵى سياسیى نێوان توركيا و ئه‌مريكا
- ستراتيژييه‌تى نوێی يهكێتیى ئهوروپا له هه‌مبه‌ر عێراق؛ ههولێر و بهغدا له تاى تهرازووى ئهوروپييهكاندا