|
كشانه‌وه‌كه‌ى ترامپ و لێكه‌وته هێژموونييه‌كانى
ڕێبوار بابكه‌يى، مامۆستاى په‌يوه‌ندييه نێوده‌وڵه‌تييه‌كان و، دراساتى ستراتيژى له زانكۆى سه‌ڵاحه‌ددين
ده‌سپێك
مه‌به‌ست له كشانه‌وه‌كه‌ى "ترامپ"، بڕيارى كشانه‌وه‌ى سه‌رۆكى ئه‌مريكايه له ڕێككه‌وتننامه‌كه‌ى په‌يوه‌ست به "به‌رنامه‌ى ئه‌تۆمیى ئێران" له‌گه‌ڵ وڵاتانى 5+1. ئه‌و ڕێككه‌وتننامه‌يه كه له ساڵى 2015 مۆر كرابوو، بريتى بوو له پێدانى جياوكى ئابوورى به ئێران له هه‌مبه‌ر ده‌ستهه‌ڵگرتنی ئه‌و وڵاته له گه‌شه‌پێدانى به‌رنامه ئه‌تۆمیيه‌كه‌ى. بۆيه هه‌روه‌ك چۆن له دواى ئيمزاكردنى ئه‌و ڕێككه‌وتننامه‌يه هه‌ناسه‌يه‌ك هاته‌وه به‌ر ده‌مارى ئابووریى ئێران، ئاوایش به بڕيارى كشانه‌وه‌ى ئه‌مريكا له‌و ڕێككه‌وتننامه‌يه، هه‌مان ئه‌و ده‌ماره‌ى ئابووریى ئێران تووشى له‌كاركه‌وتن ده‌كات. به ديوێكى ديكه، ئه‌گه‌ر 14ى ته‌مووزى ساڵى 2015 ته‌كانێك بووبێت بۆ سه‌رپێخستنه‌وه‌ى ئابووریى ئێران، ئه‌وا 8ى ئايارى ساڵى 2018 ده‌سپێكى گورزێكى گه‌وره بوو بۆ ئابووریى ئه‌و وڵاته.
له 14ى ته‌مووزى ساڵى 2015 كاتێك كه ڕێككه‌وتنه‌كه مۆر ده‌كرێت، ڕاسته‌وخۆ به‌هاى "تومه‌نى ئێران" به‌رز بووهوه؛ هه‌روه‌ها ته‌نیا ساڵێك له دواى ڕێككه‌وتنه‌كه ئاستى گه‌شه‌سه‌ندنى ئابووریى ئێران به ڕێژه‌ى 6% به‌رز بووهوه. ئه‌مه سه‌ربارى ئه‌وه‌ى كه به‌پێى ڕێككه‌وتنه‌كه، ئێران بۆى هه‌بوو كه 100%ی مافى خۆى له به‌رهه‌مى نه‌وت هه‌نارده بكات. هه‌روه‌ها په‌يوه‌ندييه بارزگانييه‌كانى ئاسايی بكاته‌وه، به‌تايبه‌تى په‌يوه‌ندييه بازرگانييه‌كانى له‌گه‌ڵ وڵاتانى ئه‌وروپا.
كاتێكيش كه "ترامپ" له 8ى ئايارى ساڵى 2018 بڕيارى كشانه‌وه له ڕێككه‌وتنه‌كه ده‌دات، هه‌ر ده‌موده‌ست به‌هاى "دراوى ئێران"ى دابه‌زاند. هه‌روه‌ها نرخى نه‌وتى له جيهان به‌رز كرده‌وه؛ ته‌نانه‌ت كۆمپانياكانى وڵاتى چين هه‌ر زوو ڕايان گه‌ياند كه ئه‌گه‌ر كۆمپانيا ئه‌وروپييه‌كان له ئێران بكشێنه‌وه، ئاماده‌ن شوێنى "كۆمپانيا ئه‌وروپييه‌كان" بگرنه‌وه. له‌و سۆنگه‌يه‌وه، ئه‌و وتاره تيشك ده‌خاته سه‌ر ئه‌و "لێكه‌وته هێژموونييانه‌ى" كه به هۆى بڕياره‌كه‌ى "ترامپ"ه‌وه ده‌كه‌وێته سه‌ر ئه‌ستۆى ئابووریى ئێران؛ هه‌روه‌ها ده‌كه‌وێته سه‌ر ئه‌و كۆمپانيانه‌ى كه كار و وه‌به‌رهێنايان له‌و وڵاته‌يه.
ڕۆڵى دامه‌زراوه داراييیه‌كانى ئه‌مريكا له دروستكردنى لێكه‌وته‌ى هێژموونى
زۆربه‌ى وڵاتان يه‌ده‌كى نه‌ختينه‌ى خۆيان له "بانكى نێوده‌وڵه‌تى" به دراوى ئه‌مريكى ده‌خوێنن، له كاتێكدا كه به‌شێك له وڵاتان له برى دراو زێڕيان خه‌واندووه. ئه‌و خه‌واندنه، بۆ ئه‌و مه‌به‌سته‌يه كه دراوى ناوخۆيیى ئه‌و وڵاتانه ڕه‌وايه‌تیى نێوده‌وڵه‌تييان هه‌بێت و، به‌هاى نه‌ختينه‌ى ئه‌و دراوانه پارێزاو بێت و، وڵاتان بتوانن ئاڵوگۆڕى پێ بكه‌ن. ئه‌وه‌یش به‌پێى ڕێككه‌وتننامه‌ى نێوده‌وڵه‌تى ڕێك خراوه، كه ناوى نرا به ڕێككه‌وتننامه‌ى "بريتن وۆدز" (Bretton Woodz). ڕێككه‌وتننامه‌ى "بريتۆن وۆدز" له ساڵى 1944 له دارستانێك به‌ناوى دارستانى بريتۆن، سه‌ر به ويلايه‌تى "نيوهامبشه‌ر"ى ئه‌مريكا به‌سترا.
له‌و ڕێككه‌وتننامه‌يه‌دا، نوێنه‌رانى 44 وڵات له‌سه‌ر ئه‌وه ڕێك كه‌وتن كه پێويسته "سيسته‌مى دارايیى جيهانى" هه‌بێت بۆ ڕێكخستن، به‌رقه‌راركردنى دراوى وڵاتان، جێگيربوونى ئه‌و دراوانه، گه‌شه‌پێدانى "بازرگانیى جيهانى" و چۆنێتیی قه‌رزوه‌رگرتن. له‌و سۆنگه‌يه‌وه، ئه‌و وڵاتانه ڕێك كه‌وتن له‌سه‌ر ئه‌وه‌ى كه بۆ ئه‌وه‌ى به‌هاى دراويان پارێزراو بێت و، له كاتى ئاڵوگۆڕكردن به دراوه‌كان جێگه‌ى متمانه‌ى وڵاتان بێت، ئه‌وا پاره‌ى نه‌ختينه‌ى خۆيان به "دۆلار" يان به "زێڕ" ده‌خوێنن. بۆيه به‌شێكى زۆر له وڵاتان، دۆلاریان له بانكى نێوده‌وڵه‌تیدا خه‌واندووه و، به‌شێكى كه‌ميش زێڕيان خه‌واندووه. دواجار ئه‌و ڕێككه‌وتننامه‌يه جياوكێكى جيهانیى دايه دراوى ئه‌مريكى و، دۆلار بووه دراوێكى جيهانى؛ ئه‌مه‌يش له به‌رژه‌وه‌ندیى ئابووریى ئه‌مريكا و سياسه‌تى ئه‌مريكا شكايه‌وه، كه ئه‌و وڵاته له كاتى پێويستدا ئه‌و جياوكه بۆ ململانێكانى له هه‌مبه‌ر "هێزه دژه‌كانى" به‌كار بهێنێت.
له لايه‌كی تریشه‌وه، زياتر له 50% له ئاڵوگۆڕى "بازرگانیى جيهانى" به دراوى ئه‌مريكى (دۆلار) ده‌كرێت. ئه‌مه‌يش ماناى ئه‌وه‌يه كه ئه‌مريكا ده‌توانێت له ڕێگه‌ى داموده‌زگه داراييیه‌كانى وه‌ك "وه‌زاره‌تى خه‌زێنه"ى ئه‌و وڵاته سزاى جيهانى (Sanctions Extraterritorial) به‌سه‌ر هه‌ر ئاڵوگۆڕێكى بازرگانیى جيهانى بسه‌پێنێت، چونكه هه‌ر وڵاتێك ياخود كۆمپانيايه‌ك ئه‌گه‌ر بێه‌وێت به دراوى "دۆلار" ئاڵوگۆڕى بازرگانى بكات، پێويسته ئه‌ژمارێكى بانكى نێوده‌وڵه‌تى (International Account Bank) له ئه‌مريكا بكاته‌وه، كه دواجار ئه‌و كۆمپانيا و وڵاتانه بۆ هه‌ر ئاڵوگۆڕێكى بازرگانى، ده‌كه‌ونه ژێر ياسا و ڕێسا و مه‌رجه‌كانى "سيسته‌مى دارايیى ئه‌مريكا".
بۆيه كاتێك كه "وه‌زاره‌تى خه‌زێنه‌ى" ئه‌مريكا هه‌ر هه‌ڵويستێك له دژى ئێران وه‌رگرێت بۆ سه‌پاندنى سزا دارايى و بازرگانييه‌كان، ئه‌وا پێويسته ئه‌و لايه‌نانه‌یش پێوه‌ى پابه‌ند بن كه ئه‌ژمارى بانكیيان له ئه‌مريكا هه‌يه و، مامه‌ڵه به دراوى ئه‌و وڵاته ده‌كه‌ن؛ ئه‌گه‌رنا وه‌زاره‌تى ناوبراو ده‌توانێت سزا به‌سه‌ر ئه‌و لايه‌نانه‌یش بسه‌پێنێت، چونكه له‌و حاڵه‌ته‌دا ئه‌و لايه‌نانه به‌وه تۆمه‌تبار ده‌كرێن كه به مه‌رج و ڕێسا و ياساكانى "وه‌زاره‌تى خه‌زێنه‌ى" ئه‌مريكاوه پابه‌ند نه‌بوون. بۆ نموونه، له ساڵى 2012، كاتێك كه وه‌زاره‌تى ناوبراو بڕيارى دا كه به هیچ شێوه‌يه‌ك نابێت بانكه‌كانى وڵاته‌كه‌ى دۆلار بفرۆشنه وڵاتى ئێران، هه‌روه‌ها نابێت ئه‌و بانكانه پاڵشتیى دارايیى ئه‌و كۆمپانيايانه بكه‌ن كه نه‌وتى ئێران ده‌كڕن، ڕاسته‌وخۆ بڕياره‌كه به‌سه‌ر ئه‌و كۆمپانيا و وڵاتانه‌ى كه لق و "ئه‌كاونتى بانكيبان" له ئه‌مريكا هه‌يه، گشتێنرا. له‌و بڕياره‌دا، ئاماژه بۆ ئه‌وه كرا كه پێويسته ئه‌و كۆمپانيایانه به بڕياره‌كه‌وه پابه‌ند بن. كاتێك كه كۆمپانيايه‌ك ياخود وڵاتێك به بڕياره‌كه‌وه پابه‌ند نه‌بوو، ئه‌وا ئۆفيسێك به‌ناوى OFAC ده‌ستنيشانكردن و سزادانى ئه‌و كۆمپانيانه‌ى كه سه‌رپێچييان كردووه، جێبەجێ دەکات.
سزا‌كانى ئه‌مريكا بۆ ئه‌و كۆمپانيانه‌ى كه پابه‌ند نابن به ڕێساكانى "وه‌زاره‌تى خه‌زێنه"وه، به دوو جۆره: يان گرێبه‌ستى په‌يوه‌ندیى نێوان ئه‌و كۆمپانيانه و بانكه‌كانى ئه‌مريكا هه‌ڵده‌وه‌شێته‌وه، كه دواجار ده‌بێته مايه‌ى له‌ده‌ستدانى سه‌رمايه‌ى كۆمپانياكان له "بانكه‌كانى ئه‌مريكا"؛ ياخود بڕى 9 مليار دۆلار وه‌ك سه‌رپێچى له‌و كۆمپانيانه وه‌رده‌گيرێت، وه‌ك چۆن له ساڵى 2014 ئه‌و بڕه پاره‌يه وه‌ك سه‌رپێچى به‌سه‌ر كۆمپانياى BNP-Paribasى فه‌ڕه‌نسى سه‌پێنرا، كاتێك كه كۆمپانياى ناوبرا به‌بێ پابه‌ندبوون به بڕياره‌كانى "وه‌زاره‌تى خه‌زێنه‌ى" ئه‌مريكا، چه‌ند گرێبه‌ستێكى كاریی له هه‌ر يه‌ك له وڵاتانى ئێران، كۆبا، سوودان ئه‌نجام دا.
دۆخى ئه‌و كۆمپانيا بيانيیانه‌ى كه له ئێران كار ده‌كه‌ن
هه‌ڵبه‌ته بڕياره‌كه‌ى "ترامپ" به شێوه‌يه‌كى ده‌موده‌ست سزا به‌سه‌ر ئه‌و كۆمپانيانه‌ى كه له ئێران كار ده‌كه‌ن ناسه‌پێنێت، به‌ڵكوو جێبه‌جێكردنى ئه‌و بڕياره و سه‌پاندنى به‌سه‌ر كۆمپانياكان، به شێوه‌ى ماوه‌يى ده‌بێت. به ديوێكى ديكه، له دواى بڕياره‌كه‌ى "ترامپ"، واته له دواى 8ى ئايارى ساڵى 2018 مۆڵه‌تێكى 90 ڕۆژه به‌و كۆمپانيايانه‌ى كه له بواره‌كانى كانزا و پيشه‌سازى كار ده‌كه‌ن، ده‌درێت، تا له‌و ماوه‌يه‌دا له بازاڕه‌كانى ئێران بكشێنه‌وه. هه‌رچى ئه‌و كۆمپانيایانه‌یشه كه له بوارى نه‌وت و گاز گرێبه‌ستيان له‌گه‌ڵ "حكوومه‌تى ئێران" هه‌يه، مۆڵه‌تى 180 ڕۆژيان پێ ده‌درێت تا پاشه‌كشه له گرێبه‌سته‌كانيان بكه‌ن. له لایه‌كی دیكه‌یشه‌وه هيچ كۆمپانيايه‌ك به مه‌به‌ستى وه‌به‌رهێنان له بازاڕه‌كانى ئێران له دواى بڕياركه‌وه، بۆى نييه گرێبه‌ستى نوێ له‌گه‌ڵ حكوومه‌تى ئه‌و وڵاته ببه‌ستێت.
لێكه‌وته هێژموونيیه‌كانى بڕياره‌كه‌ى ترامپ له‌سه‌ر ئابووریى ئێران
ئه‌گه‌ر ئه‌و بڕياره‌ى "ترامپ" بچێته بوارى جێبه‌جيكردنه‌وه و، كۆمپانيا "ئه‌وروپييه‌كان" له گرێبه‌سته‌كانيان له‌گه‌ڵ "حكوومه‌تى ئێران" پاشه‌كشه بكه‌ن، ئه‌وا ڕاسته‌وخۆ ئه‌و وڵاته به ڕێژه‌ى 35% وه‌به‌رهێنان له‌ده‌ده‌ست ده‌دات. ئه‌مه‌يش له كاتێكدايه كه هيشتا بڕى 42 مليار دۆلار "وه‌به‌رهێنانى ئه‌وروپى" به‌ته‌واوه‌تى نه‌گه‌يشتۆته نێو "بازاڕى ئێران". ئه‌و بڕه له قه‌باره‌ى وه‌به‌رهێنان، بڕيار وا بوو له دواى ڕێككه‌وتنه‌كه‌ى ساڵى 2015ى نێوان ئێران و وڵاتانى 5+1 سه‌باره‌ت به "به‌رنامه‌ى ئه‌تۆمیى ئيران" بگاته ئه‌و وڵاته.
كاريگه‌ریى كشانه‌وه‌ى وه‌به‌رهێنه‌رانى "ئه‌وروپى" له "بازاڕه‌كانى ئێران"، گورزێكى ئابووریى گه‌وره‌يه به‌ر ئابووریى ئێران ده‌كه‌وێت، چونكه له لايه‌ك ته‌واوى ئه‌و پڕۆژانه‌ى ئه‌و وه‌به‌رهێنه‌رانه كاريان تێدا ده‌كرد ڕاده‌وه‌ستن؛ كه دواجار كه‌رتى گشتى و كه‌رتى تايبه‌ت له ئێران، ناتوانن ئه‌و بۆشايیيه پڕ كه‌نه‌وه. له لایه‌كی تریشه‌وه هه‌ر به هۆى كشانه‌وه‌ى وه‌به‌رهێنه‌ران و له‌كاركه‌وتنى پرۆژه‌كانيان، به هه‌زاران "هاووڵاتیى ئێران"يش له‌كار ده‌كه‌ون. هه‌روه‌ها يه‌كێكی تر له ده‌رهاويێشته‌كانى بڕياره‌كه‌ى "ترامپ" بۆ سه‌ر ئابووریى ئه‌و وڵاته، بريتيیه له دابه‌زينى به‌هاى "دراوى ئێرانى" له به‌رامبه‌ر به‌هاى "دۆلارى ئه‌مريكى" به ڕێژه‌ى 50%.
دابه‌زينى به‌هاى "تومه‌نى ئێرانى" بارى بژێوى ئێرانييه‌كان. به‌تايبه‌تى چينى "مووچه‌خۆر" قورستر ده‌كات، چونكه له‌و چه‌شنه باره‌دا نرخى كاڵاكان به‌رز ده‌بێته‌وه و هێزى تومه‌نيش بۆ كڕينى كاڵاكان نزم ده‌بێته‌وه. جگه له‌مه‌يش، ئه‌و بڕياره‌ى "ترامپ" كاريگه‌ریى زۆر ده‌كاته سه‌ر ڕێژه‌ى هه‌نارده‌ى نه‌وت و گازى ئێران بۆ "بازاڕه‌كانى جيهان"؛ به شێوه‌يه‌ك كه ده‌بێته مايه‌ى كه‌مبوونه‌وه‌ى ئه‌و ڕێژه‌يه له 100% بۆ 75-80%. "ئابووریى ئێران" وه‌ك ئاشكرايه به ڕێژه‌ى 80% سه‌رچاوه‌كه‌ى هه‌نارده‌ى نه‌وت و گازه. بۆيه هه‌ر كه‌مبوونه‌وه‌يه‌ك له ڕێژه‌ى هه‌نارده‌ى "وزه‌ى ئێران" بۆ ده‌ره‌وه، ده‌بێته مايه‌ى كه‌مبوونه‌وه‌ى "داهاتى نه‌ته‌وه‌يى"ی ئێران، كه دواجار زيان به ئابووریى ئه‌و وڵاته ده‌گه‌یه‌نێت.
كۆتايى
ئه‌مريكا، هه‌روه‌ك زۆرێك له پسپۆڕانى په‌يوندييه نێوده‌وڵه‌تييه‌كان به هێزى مه‌زن Super Power)) ناوزه‌ديان كردووه، يه‌كێك له تايبه‌تمه‌ندييه‌كانى ئه‌و هێزه مه‌زنه ئه‌وه‌يه كه له چه‌ندين ڕه‌هه‌نده‌وه ((Multi Dimensions ده‌توانێت ڕكاربه‌ریى هێزه به‌رهه‌ڵستكاره‌كانى بكات و بيانخاته خانه‌ى گۆشه‌گيرييه‌وه و دۆرپێچيان بكات.
يه‌كێك له‌و ڕه‌هه‌ندانه، بريتيیه له داموده‌زگه "داراييیه‌كان"ى ئه‌و وڵاته، كه ڕۆڵێكى بێوێنه له دۆرپێچكردنى ئابووریى ئێران ده‌بينن؛ هه‌روه‌ك چۆن له ساڵانى ڕابردوویشدا له به‌رپاكردنى جه‌نگێكى دارايى له‌گه‌ڵ وڵاتى چيندا به ناوى "جه‌نگى دراوه‌كان" ڕۆڵيان بينيوه، به مه‌به‌ستى ئاسته‌نگدروستكردن بۆ به‌رده‌م ئابووریى چين له ڕێى دراوى دۆلار و ده‌زگه داراييیه‌كانى خۆيه‌وه.
|
