بارزان جەوهەر سادق، دکتۆرا لە سیسته‌مى سیاسى، مامۆستاى زانستە سیاسییەکان- زانکۆى سەڵاحەددین- هەولێر

پێشەکى

سەرەڕاى ئەوەى دەستوورى عێراق لە ماددەى (١٢١/بڕگە٤) ڕێگەى بە پەیوەندیى دەرەکیى هەرێمى کوردستان داوە، بەڵام ئەگەر لەو بڕگەیه‌ ورد بینەوە، دەبنین کە ناڵێت پەیوەندیى سیاسى، بەڵکوو ڕێگە دەدات بە بەستنى پەیوەندى "لە ڕێگەى باڵوێزخانە و نێردە دیپلۆماسییەکان بە مەبەستى بەدواداچوونى کاروبارى ڕۆشنبیرى و کۆمەڵایەتى و گەشەپێدان." بەر لە هەموو شتێک باوەشە گەرمە سیاسییەکەی ماکرۆن کۆمەڵێک ئاماژەی گرینگی سیاسی لەخۆ دەگرێت. ئەى باشە چ سیحرێک لە پشت پەیوەندیى ئەو دوو سەرۆکەوه‌یه‌؟ پرسیارى جددى ئەوەیە: بۆچى ماکرۆن چاوى بڕیوەتە نێچیرڤان بارزانى لەناو ئەو هەموو سەرکردە بەهێزەى ترى ڕۆژهەڵاتى ناوەڕاست؟ فاکتەرەکانى پشت گرنگیدانى فەڕەنسا بە هەرێمى کوردستان چین؟ ئەم پرسیارانە مێنتاڵیتیى تاکى کورد و سیاسەتوان و میدیاکارانى بیانیى سەرقاڵ کردوون! ئەم وتارە لە خوارەوە شڕۆڤەی خێراى ئەم پرسانە دەکات.

یەکەم: پارادیپلۆماسى چییە؟ بۆچى هەرێمى کوردستان پشتى پێ دەبەستێ؟

بەهۆى ئەوەى هەندێک لە ئەکتەرە نادەوڵەتییەکان خاوەن ماف و هێز و وزەیەکى تایبەتین و دەرفەتێکى جیۆپۆلیتیکى یان جیۆسیاسى، چانسى دەوڵەتى سەربەخۆى پێ نەبەخشیون، بۆیە زیاتر لەو چوارچێوە یاسایییەى بۆیان دیاری کراوە لە بوارى دیپلۆماسى پەڵدەهاوێن و لە بەرامبەریشدا ئەکتەرە دەوڵەتى و نادەوڵەتییەکان مامەڵەیان لەگەڵدا دەکەن. واتە بەو پڕۆسێس و هەنگاوە ئاڵوگۆڕییە سیاسى، دیپلۆماسی، ئابوورى و که‌لتوورییە دەگوترێت کە هەرێمێکى نادەوڵەتى یان ئەکتەرەکانى ترى نادەوڵەتى لە بوارى پەیوەندییە نێودەوڵەتییەکان بۆ بەدەستهێنانى زیاترى بەرژەوەندییەکانیان پەیڕەوى دەکەن.

دیپلۆماسییەتى ماوەى چەند ساڵى ڕابردووى هەرێمى کوردستان بەتەواوى دەچێتە چوارچێوەى پارادیپلۆماسییەوە، چونکە خاوەن مافێکى سروشتیى دەوڵەتى سەربەخۆیە؛ هەر لە خەبات و قوربانیدانى سەدان ساڵەى گەلەکەى و مێژوو و جوگرافیاوە بگرە، هەتا ڕیفراندۆمی خەڵک بۆ سەربەخۆیى و ئامادەییى سیسته‌مى سیاسى و بارودۆخى دیفاکتۆى ئێستاى. ئەمەیش بە شێوەیەکى سروشتى، وێنەیەکى ڕوونى لە لاى ئەکتەرەکانى ترى کۆمەڵگەى نێودەوڵەتى دروست کردووە کە ڕێککەوتن و دیپلۆماسییەت لەگەڵ بەغدا بە ماناى گەیشتنە ئەنجامى کۆتایی نییە لەگەڵ هەولێریش، بۆیە بەناچارى بۆ هەر گفتوگۆ و دانوستاندنێک لەگەڵ عێراق، بۆ لێکحاڵیبوون و سەرکەوتنى پڕۆسە دیپلۆماسییەکە، دەبێ ڕوو لە هەرێمیش بکەن. بۆ ئەڕگیومێنتى ئەم بۆچوونانەیش، بڕواننە پەیوەندییە دیپلۆماسییەکانى دەوڵەت و ئەکتەرە نادەوڵەتییەکان لەگەڵ هەرێمى کوردستان، بەتایبەت لە سەردەمى هاتنى داعش و پێش ڕیفراندۆم کە چۆن جارى وا هەبوو سێ وەزیرى دەرەوەی سێ وڵاتى ئەوڕوپى بە یەک فڕۆکە دەهاتنە هەولێر؛ یان لەم دوایییانەیشدا کە ئیمانوێل ماکرۆن دێتە بەغدا و دەڵێ دەبێ بچمە هەولێریش، ئەگەریش هەر دەرفەت نەبێ یان نەدرێ، دەبێ سەرۆکى هەرێم بەجیا ببینێ. کەواتە هەرێمى کوردستان بەهۆى هەموو ئەو تایبەتمەندییانەى هەیەتى وای کردووە، هەڵسوکەوتێکى سەروو دەسەڵاتى فیدڕاڵى بکات کە دەچێتە چوارچێوەى پارادیپلۆماسى و، ئەم بوارە دیپلۆماسییە هەرێمى کوردستانى هەم دروست کرد و هەم بەزیندوویى دەیهێڵێتەوە.

دووەم: وێستگە گرنگەکانى پارادیپلۆماسییەتى فەڕەنسا و هەرێمى کوردستان

ئەگەر خوێنەر بە مێژووى پەیوەندیى ئەم دوو ئەکتەرەوه‌ ماندوو نەکەین، دەبێ ئەوە به‌بیر خۆمان بێنینەوە کە هەرچى ئێستا هەرێم هەیەتى، بەهۆى هاوکاریى سەربازى، سیاسى، دیپلۆماسى و مرۆییى فەڕەنساوە بووە، بۆچى؟

• دەستپێشخەریى فەڕەنسا بۆ ڕزگاریى یەکجاره‌كیى هەرێمى کوردستان

دروستکردنى ناوچەى دژەفڕین و بڕیارى ٦٨٨ و دواتر پارێزگارى و هاوکارى لە دروستکردنى دامەزراوەکانى هەرێم هەتا ئەمڕۆ، بەهۆى فەڕەنساوە بووە و ئەمە هیچى کەمتر نییە لە هەوڵى بزووتنەوەى ڕزگاریخوازى کورد بۆ ڕزگارى یان ڕاپەڕینى جەماوەى لە ساڵى ١٩٩١ و، دواتر لە ساڵى ١٩٩٢ بونیادى کیانى هەرێمى کوردستان.  

• بونیادنانى سیسته‌مى سیاسیى هەرێمى کوردستان لەسەر مۆدێلى فەڕەنسى

فەڕەنسا لە دواى زامنکردنى ئاسایشى هەرێمەکە لە ڕێگەى ئەنجومەنى ئاسایش، کاریگەریى کردە سەر بونیادنانى دامەزراوە فەرمییەکان و ئەگەر سەرنج بدرێتە سیسته‌مى سیاسیى هەرێمى کوردستان، هەست بەوە دەکرێت کە فەلسەفەى سیاسیى سیسته‌مەکە لە هەموو وڵاتانى تر، زیاتر لە فەڕەنساوە نزیکە. لە توێژینەوەیەکى کورت دەربارەى بەراوردى هەردوو دەسەڵاتى جێبەجێکردن لە نێوان سیسته‌مى سیاسیى فەڕەنسا و هەرێمى کوردستان ئەوەمان سەلماندووە کە، زیاتر لە ٥٣ لێکچوون و هاوبەشى هەیە لە نێوان دەسەڵاتەکانى سەرۆکى فەڕەنسا و سەرۆکى هەرێمى کوردستان لە لایەک و دەسەڵاتى هەردوو حکوومەت لە لایەکى ترەوە؛ ئەمە جگە لە لێکچوونى هەردوو وڵات لە دەسەڵاتى دادوەرى. سەرۆکى هەردوو وڵات ڕاستەوخۆ لەلایەن خەڵکه‌وه‌ هەڵدەبژێردرێن؛ سەرۆکى هێزە چەکدارەکانن؛ دەتوانن سەرۆکایەتیى دانیشتنەکانى ئەنجومەنى وەزیران بکەن چونکە سەرۆکى باڵاى دەسەڵاتى ڕاپەڕاندنن؛ نوێنەرایەتیى گەل دەکەن لە ناوەوه‌ و لە دەرەوە؛ مۆڵەتى کارکردن بە دیپلۆماتە بیانییەکان دەدەن لە وڵاتەکانیان؛ دەسەڵاتى هەڵوەشاندنەوەى پەرلەمانیان هەیە و هتد.

هەرێمى کوردستان خاوەن دەستوور نییە، بەڵام کۆمەڵێک یاساى بنەڕەتیى هەیە کە سروشتی دەستوورییان هەیە و تاوەکوو ئێستا جێبەجێ دەکرێن و دەستوورى عێراقیش بە دەق، دانى بەم یاسایانەدا ناوە. کێ ئەم یاسایانەى نووسیوەتەوە و بۆچی ئەم یاسا بنەڕەتییانە ئەوەندە بە یاساکانى فەڕەنسا دەچن؟ گومان لەوەدا نییە کە فەڕەنسا خاوەن بیرمەندى گەورەى یاسایى وەکوو "مۆنتسیکۆ"یە و وڵاتانى تر لە داڕشتنى یاساکانیان سوودیان لە فەڕەنسا وەگرتووە، بەڵام ئەوەى زیاتر ئەم لێکچوونەى نێوان فەڕەنسا و هەرێمى دروست کردووە بریتییە لە یاساداڕێژەرەکانى وه‌كوو "د. سه‌عدى بەرزنجى" کە "ڕاگرى کۆلێژى یاساى زانکۆى سەڵاحەددین" بووە و یاساى لە فەڕەنسا خوێندووە و بەشداریى کارى هەبووە لە نووسینەوەى یاسا بنەڕەتییەکانى هەرێمى کوردستان لە دواى ساڵى ١٩٩٢.

• پاڵپشتیى هەرێم لە شکاندنى داعش و بیروباوەڕى توندڕەوى

فەڕەنسا لە بوارى نێودەوڵەتى بە گەورەترین دەوڵەتى عەلمانى و دژ بە بیرى توندڕەویى ئایینى دادەنرێت و سەرمەشقى بەستنى کۆڕ و کۆنفرانس و گردبوونەوە نێودەوڵەتییەکانى کردووە بۆ لێدان لەم بیره‌ تاریکانە. لە سەروبەندى ئامادەکارى بۆ ڕووبەڕووبوونەوەى داعش، لە لەندەن کۆنفڕانسێكی به‌رفراوان بۆ چۆنێتیی ڕووبەڕووبوونەوه‌ له‌گه‌ڵ داعشدا بەسترا، بەڵام پێشمەرگە و هەرێمى کوردستان بەشدارییان پێ نەکرا؛ لە بەرامبەردا زۆرى نەبرد فەڕەنسا دەستپێشخەرییەکى ڕووبەڕووبوونەوەى داعشى ڕاگەیاند و بەفەرمى بەرپرسانى هەرێمى بانگێشت کرد بۆ ئەوەى هاوبەشى هێزە نێودەوڵەتییەکانى هاوپەیمانى دژی داعش بن. واتە فەڕه‌نسا هەمیشە گەورەتر لە قەبارەى هەرێم و بە چاوێکى پاڕادیپلۆماسییانە ڕوانیویەتییە هەرێمى کوردستان و لە وێستگە گرنگەکان بەجێی نەهێشتووە.

• شکاندنى گەمارۆى کوڵەمەرگى لەسەر هەرێم

لە دواى ڕووداوى ١٦ى ئۆکتۆبەرەوە کە نیوەى خاکى هەرێم لەدەست چوو، لەلایەن وڵاتانى نەیارى هەرێم به‌ ده‌رفه‌ت زانرا کە کۆتایى بەو  هەرێمە، کە لە سێ دەى ڕابردوودا بۆتە پەناگەى کوردانى پارچەکانى ترى کوردستان و سەرکردایەتیى پرسى کورد دەکات، بهێنرێت. دواى بێهیوابوونى سەرکردەکانى هەرێم، نێچیرڤان بارزانى بە هاوکاریى ئیمانوێل ماکرۆن توانى سیاسەتى شکاندنى ئەو گەمارۆ مەترسیدارە بکات و هەرێمى کوردستان لە مەرگ دەرباز بکات. مێژووى باشوورى کوردستان هەوڵەکانى خاتوو "میتران" لە سەرەتاى دروستبوونى هەرێم و دەستپێشخەریى ئیمانوێل ماکرۆن لە ساڵى ٢٠١٧ بۆ ڕزگارى و ژیانەوەى هەرێمى کوردستان لەبیر ناکات.

سێیەم: بۆچى ماکرۆن گرنگى بە نێچیرڤان بارزانى دەدات؟

سیاسەت لەسەر بنەماى سۆز و عاتیفه‌ بونیاد نانرێت و تا دێت فاکتەرى بەرژەوەندى، پەیوەندییە نێودەوڵەتییەکان دیسپلین دەکات. بەشێک لە تیۆریستەکانى پەیوەندییە نێودەوڵەتییه‌كان ئامۆژگاریى سیاسەتوانەکان دەکەن کە بەدواى کارەکتەرە ڕاستەقینەکانى پشت دروستکردنى بڕیارەکان بگەڕێن، یان هەندێکیان لەنێو تیۆرى ڕەفتارگەراییدا پێیان باشە بایەخ بە خوێندنەوەى ڕەفتارى بڕیارسازەکان بدرێت. ماکرۆن له‌سه‌ر بنه‌مای ئەم بیرۆکانە چاوى بڕیوەتە نێچیرڤان بارزانى و پێی وایە کە تاکە سەرکردەیە کە لە یەک کاتدا پەیوەندیى بەهێزى لەگەڵ هێزە سیاسییەکانى ناوخۆى هەرێمى کوردستان لە لایەک و هێزەکانى ترى سیاسیى عێراقى لە لایەکى تر هەیە. ئه‌و، ئەندازیارى بونیادنانى هەرێمێکى کاوڵ و ڕەخساندنى دەرفەت بە وەبەرهێنى فەڕەنسى و بیانى و دروستکردنى کۆمەڵگەیەکى دیموکرات و خاوەن هەستى پێکەوەژیانى ئاشتییانەى هەموو ئایین و مەزهەب و نەتەوەکانە. لە یەک کاتدا باشترین پەیوەندیى لەگەڵ ئێران و شیعەکان لە لایەک و  تورکیا و سعوودیا و ئیمارات و سوننەکانیش لە لایەکى ترەوە هەیە. بەهۆى هەوڵەکانى ئەوه‌وه‌ مەسیحییەکانى عێراق و هەرێم بەئارامى دەژین؛ ئه‌و سەکردایەتیى پێشوازیى پاپاى بە باشترین و جوانترین شێوە کرد.

چوارەم: ئەم جارە ماکرۆن و نێچیرڤان بارزانى خەریکى چین؟

سەرکردەیەک بەو هەموو تایبەتمەندییەى سەرەوە و لەناو ئەو گێژاوەى ڕۆژهەڵاتى ناوەڕاستدا، بۆ ماکرۆن گرنگە. لێکنزیکبوونەوەى زیاترى چین و ئێران و مۆرکردنى ڕێککەوتنى ٢٥ ساڵە و لەو لایشەوە هەنگاوە جددییەکانى چین بۆ ڕوشنکردنەوەى ڕێگه‌ى ئاوریشم-کە بە عێراق و هەرێمى کوردستاندا تێ دەپەڕێ- ڕووداوى کاریگەر لە ناوچەکە دروست دەکەن. جگە لەمەیش ڕێککەوتنى سەدە و پرۆژەی شامى نوێ و چەندین ڕووداوى تر لە نێوان سوننەکان لەگەڵ ئیسڕائیل، بە هەمان شێوە گۆڕانێکى هاوکێشەیى دروست دەکه‌ن. لە بەرى تورکیایشەوە، لێکنزیبوونەوەى تورکیا، ئێران، ڕووسیا و سووریا لە دژى پرسى کورد و ڕۆژاواى کوردستانە. واتە لە هەر چوار لاى هەرێمى کورستان گۆڕانى گەورە ڕوو دەدەن.

لەو لایشەوە، داعش لە ناوخۆى هەرێمى کوردستان و سنوورەکانى لەگەڵ سوننە و شیعەکان دەستى بە چالاکى و جووڵانەوە کردووە و فەڕەنسا بەبەردەوامى ئامادەییى هەبووە له‌ لێدانى داعش لە سەرەتاى دروستبوون و بەهێزبوونییه‌وه‌ لە عێراق و، لە ئێستایشدا لە زنجیرە چیاى قەرەچۆغ.

ئەمانەى سەرەوە لەسەر ئاستى هەرێمى و نێودەوڵەتى بوون و، لەسەر ئاستى ناوخۆ ماکرۆن پڕۆژەى سەروەریى عێراقى ڕاگەیاندووە و بە دواى کارەکتەرە کاریگەرەکانى وەکوو سەرۆکى هەرێمەوەیە بۆ ئەوەى عێراق بەرەو دامەزراوەییبوون بچێت، یان هیچ نەبێت لەم قۆناغە لە ئاشتى و سەقامگیریدا بژیت. لە ماوەى ڕابردوودا دەرکەوتووە کە فەڕەنسا بەپێچەوانەى ئەمریکا، کە کار لەسەر بەهێزبوونى کەسێتی، یان خودى بەرپرسى دامەزراوەکە دەکات (وەکوو پشتگیریى ئێستاى کازمى)، فەڕەنسا بایەخ بە بەهێزبوونى دەستوور و دامەزراوەکان دەدات، چونکە پێی وایە کە کەسایەتییەکان دەچن و دامەزراوەکان دەمێننه‌وه‌ و ئەو قەیرانانەى بێکارى، هەژارى، گەندەڵى، گرژى و جەنگى ناوخۆییى عێراق هەمووى بەهۆى لاوازیى دامەزراوەکان و هەڵسوکەوتى نابەرپرسانەى بەرپرسەکانى عێراقن.

ماکرۆن واى بۆ دەچێ کە دەبێ ئاشتى و سەقامگیرى هەبێت، ئه‌وجا بیر لە بەهێزبوونى دامەزراوەکان و سەربەخۆییى هێزە چەکدارەکان و دواجاریش بونیادنان و گەشەسەندنى وڵاتەکە بکرێتەوە. بە ڕێکەوت نازانرێت کە ڕاستەوخۆ لە دواى دیدارى سەرۆکى فەڕەنسا و هەرێمى کوردستان، بوودجەى عێراق پەسەند کرا! وەبەرهێنانى ملیاران دۆلارى فەڕەنسییەکان لە عێراق لە چەند ڕۆژى داهاتوو بەبێ پلانى پێشوەختە نییە و چاوەڕوانى ڕووداوى گرنگتری سیاسى و ئابوورى دەکەین لە عێراق و هەرێمى کوردستان کە فەڕەنسا سەرکردایەتیى دەکات.

هەلێک بۆ فەڕەنسا هاتۆتە پێشەوە کە لە دواى کوژرانى "قاسم سلێمانی"یەوە شیعەکانى عێراق و ئێرانییەکانیش لەژێر پەردەوە هەموو هەوڵێک دەدەن- بە گوشارى سەربازیشه‌وه‌- کە ئەمریکا لە عێراق بكەنە دەرەوە. هەرچەندە شیعەکان لە پەرلەمان بڕیارى دەرکردنى هەموو هێزە بیانییەکانیان داوە، بەڵام ئەمە بەدیاریکراوى مەبەست ئەمریکایە نەک فەڕەنسا و بریتانیا، کە پەیوەندییەکانیان لەگەڵ عێراق لە ڕووى مێژوویى و لە ئێستایشدا لە ڕووى ئابوورى و سیاسییه‌وه‌ جۆرێکى ترە و لەگەڵ ئێرانیش بە شێوەى ئەمریکا مامەڵە ناکەن. بۆیە فەڕەنسا بە حوکمى ئەو هێزە نێودەوڵەتییەى هەیەتى، کە ئەندامى ئەنجومەنى ئاسایشە و ئەندامى ناتۆیە و لە دواى "برێگزێت"یشه‌وه‌ لەگەڵ ئەڵمانیا بەهێزترین وڵاتى یەکێتیى ئەوڕوپان، دەتوانێت ڕۆڵێکى کاریگەر لە عێراق و لوبنان بگێڕێت و ئەگەر سەرنج بدرێـتە هەنگاوە دیپلۆماسییەکانى ئەم دوایییانەى ماکرۆنیش، ئەمە بەدى دەکرێت.

کۆبەند

سیاسەت دوو دیوى هەیە؛ دیوە شاردراوەکەى زۆر فراوانتر و گەورەترە لەوەى بە چەند لێدوانێکى میدیایى یان شیکردنەوەیەک و پێشبینییەک بخرێتە ڕوو. ئاماژە جیاوازەکانى ئەم جارەى زمانى جەستەى ماکرۆن، هەندێک لەو دیوە شاردراوانەمان بۆ ئاشکرا دەکەن و پێمان دەڵێن کە فەڕەنسا بەتەماى ڕۆڵبینینێکى زیاترە لە ناوچەکە و، نێچیرڤان بارزانى وەکوو نوێنەرى شەرعى و یاساییى خەڵکى کوردستان دەبێتە ئەکتەرى سەرەکى و کاریگەرى هاوکێشە هەرێمییەکانى ناوچەکە لە داهاتوودا.