زوبێر ڕەسووڵ، دکتۆرا لە سیاسەتەکانی ڕۆژهەڵاتی ناوه‌ڕاست- زانکۆی ئێکسیتر و مامۆستا لە کۆلێژی زانستە سیاسییەکان- زانکۆی سەڵاحەددین

کورد لەبەر نەبوونی کیانێکی دەستووری و دامەزراوەیەکی سیاسیی نێودەوڵەتی، تا ئێستا بەدەگمەن توانیویەتی کاراکتەرێکی سیاسیی لەسەر ئاستی هەرێمیدا هەبێت. ڕاستە پێش ڕاپەڕین کورد خاوەن سەرکردەی سیاسیی دیار بوون لە ناوچەکە، بەڵام ئەوکات سەرکردە سیاسییە کوردەکان لەبەر نەبوونی دامەزراوەیەکی دەستووری لە چوارچێوەی دەوڵەتدا و هەژموونی دەوڵەت بەسەر پەیوەندییە نێودەوڵەتییەکاندا، هەمیشە وەک کارتێکی سیاسیی کاتی و لە ئاستێکی ناڕەسمیدا لەلایەن وڵاتانەوە مامەڵەیان لەگەڵدا کراوە. پەیوەندیی هێزە هەرێمییەکانیش لەگەڵ ئەم سەرکردە کوردانەدا زیاتر پەیوەندیی نهێنی بوون و هەرگیز بەفەڕمی و لە چوارچێوەی پڕۆتۆکۆڵە نێودەوڵەتییەکان مامەڵەیان لەگەڵ نەدەکرا. نەک هەر ئەوە، بەڵکوو یەکێتی و پارتی تا ساڵی ٢٠١٤ش هەر لە لیستی تیرۆری ئەمریکادا بوون؛ ئەمە سەرەڕای ئەو ڕۆڵە گرنگەی کە ئەو دوو لایەنە هەیانبوو لە هاوکاریکردنی ئەمریکا و هێزەکانی هاوپەیمانان لە ڕووخاندنی ڕژێمی بەعس لە ٢٠٠٣. چونکە بەشێکی زۆری ڕێکخراو و هێزە سیاسییە شۆڕشگێرەکانی دژ بە ڕژێم و دەوڵەت، بە ڕێکخراوی تیرۆرستی هەژمار دەکران؛ بۆ نموونە پارتی کرێکارانی کوردستان تا ئێستایش قوربانیی بەشێک لەو تێگەیشتنەی سیاسەتی نێودەوڵەتی و پەیوەندییە نێودەوڵەتییەکانە.

ڕووخانی ڕژێمی بەعس لە ٢٠٠٣ سەردەمێکی زێڕین بوو بۆ دەرکەوتنی سیاسییە کوردەکان کە بتوانن لە چوارچێوەیەکی سیاسی و دەستووریی پەیوەندییە نێودەوڵەتییەکان دەربکەون و ڕۆڵی سیاسی بگێڕن. هەر لەو ماوەیەدا لەسەر ئاستی هەرێمی کوردستان و سیاسەتی کوردیش، مەسعوود بارزانی وەک کەسایەتییەکی دیاری سیاسی دەرکەوت و توانیی نەک تەنیا لە ئاستی عێراق بەڵکوو لەسەر ئاستی هەرێمیش ڕۆڵێکی دیار بگێڕێت؛ بە جۆرێک لە ٢٠٠٣ تاوەکوو ٢٠١٧ بارزانی وەک نوێنەر و مەرجەعی سیاسەتی کوردی لە عێراق و ناوچەکەدا سەیر دەکرا و ڕۆڵێکی کارایشی بینی لە نووسینەوەی دەستووری عێراق، دروستبوونی ئەنجومەنی حوکم و لێکنزیکردنەوەی لایەنە عێراقییەکان و پرۆسەی ئاشتەوایی لە تورکیا؛ چەندین دۆسیەی تریش کە نەخراونەتە بەردەم ڕاگەیاندن. بە هەمان شێوە مام جەلال ڕۆڵێکی کارا و درەوشاوەی لە سیاسەتی عێراق و ناوچەکەیشدا بینی. كه‌ بیرەوەرییەکانی پۆل بڕیمەر و کۆندۆلیزا ڕایس، لەم دوایەیشدا كتێبه‌کەی غەسان شەربل (زیارت لجروح العراق) دەخوێنیتەوە، هەست بەو ڕۆڵە گەورەیەی مام جەلال دەکەیت لە سیاسەتی عێراق و ناوچەکەدا؛ تا ئەو ئاستەی زۆربەی سەرۆکوەزیرانەکانی عێراق بە پاڵپشتیی بارزانی و تاڵەبانی دیاری دەکران.

بەڵام دوای ١٦ ئۆکتۆبەر پێگەی هەرێمی کوردستان و سیاسەتی کوردی لە عێراق و ناوچەکەیشدا زیانێکی گەورەی پێ دەکەوێت؛ بە جۆرێک کە لای زۆربەی توێژەر و چاودێرانی سیاسی، ئەستەم بوو شتێک بمێنێتەوە بە ناوی هەرێمی کوردستان. بەرەبەیانی ١٦ی ئۆکتۆبەر من و چەند کوردێک لە زانکۆی ئیکسیتەر بووین. ئەو دۆخەی لە کەرکووک و ناوچە دابڕینراوەکان بینیمان زۆر ناخهەژێن بوو! "گارێس ستانسفێلد" کە هەم سەرۆکی پەیمانگه‌ی دیراساتی عەرەبی و ئیسلامی بوو، هەم شارەزایەکی دیاری سیاسەتی کوردیش بوو، بەرەوڕوومان هات و گوتی: "تازە هەرێمی کوردستان تەواو؛ ئەستەمە لەمەودوا شتێک بمێنێت بە ناوی هەرێمی کوردستان." لە ١٦ی ئۆکتۆبەر هەماهەنگییه‌کی هەرێمیی زۆر هەبوو، بەتایبەت لەسەر ئاستی تورکیا و ئێران و عێراق، کە کۆتایی بە هەرێمی کوردستان بێنن وەک کیانێکی فیدڕاڵی لە عێراق، بەڵام ئەمریکییەکان و فەڕەنسا و ئەڵمانیایش دژی ئەم هەوڵە بوون. هەر زوو ئەو پەیامەیشیان بە عێراق و وڵاتانی هەرێمیش گەیاند کە ئەوان لەگەڵ نەمانی هەرێمی کوردستان نین، بەڵکوو لەگەڵ بوونی کوردستانێکی بەهێزن لە چوارچێوەی عێراقێکی یەکگرتوودا.

دۆخی دوای ١٦ی ئۆکتۆبەر نەک هەر لە ڕووی هەرێمییەوه‌ هاوکار بوو بۆ نەهێشتنی هەرێمی کوردستان، بەڵکوو لە ناوخۆیشدا ململانێی یەکێتی و پارتی گەیشتە ئەوپەڕی؛ تا ئاستی بیرکردنەوە لە تێکەڵبوونەوە لەگەڵ عێراقدا. سەرەڕای وازهێنانی مەسعوود بارزانی لە سەرۆکایەتیی هەرێم، بەڵام نێچیرڤان بارزانی دەرفەتیکی دۆزییەوە بۆ دووبارە دروستکردنەوەی کۆدەنگیی سیاسی لە نێوان حزبە سیاسییەکان؛ لە کاتێکدا بەھۆی ڕووداوەکانی شازدەی ئۆکتۆبەر لە دوای ڕیفراندۆم ئاستەنگی زۆر ھەبوون ھێزە سیاسییەکان بگەڕێنەوە سەر مێزی گفتوگۆ، بەڵام نێچیرڤان بارزانی توانیی ئەم بەربەستە سیاسییە بشکێنێ و یەکەم دیمەنی سەرجەم حزبە سیاسییەکانی ھەرێمی کوردستان لە دوای ڕیفراندۆم نیشانی عێراق و وڵاتانی ناوچەکە بدات. ئەمە هەنگاوێکی گرنگ بوو لە سیاسەتی کوردی لە عێراقدا. ڕاستە مەیلی ئەمریکییەکانی لەگەڵ بوو، بەڵام ئەگەر کورد هەر بەردەوام بوایە و نەیتوانیبایە لەو ماوەیەدا -بەتایبەت یەکێتی و پارتی- هاوکۆک بن لەسەر بەڕێوەبردنی حکوومەت، ئەوا ئەمریکییەکانیش مەرج نەبوو لەسەر ئەو هەڵوێستەی خۆیان هەر بەردەوام بن، چونکە ئەمریکییەکانیش لە ڕاستیدا مامەڵە لەگەڵ واقعدا دەکەن.

ئەوەی من مەبەستمە لەم نووسینەدا تاوتوێی بکەم ئەوەیە کە، لە دوای ١٦ی ئۆکتۆبەر، بەتایبەتیتریش دوای دەستبەکاربوونی نێچیرڤان بارزانی وەک سەرۆکی هەرێمی کوردستان، هەروەها له‌ غیابی هەر یەکە لە مەسعوود بارزانی و مام جەلال و نەوشیروان مستەفا، ئەستێرەی سیاسیی نێچیرڤان بارزانی لەسەر ئاستی هەرێمی کوردستان و ناوچەکەیشدا ڕوو لە هەڵکشانە. ئێستا نێچیرڤان بارزانی بەهێزترین کەسایەتیی سیاسییە کە نوێنەرایەتیی سیاسیی کورد دەکات لە عێراق و ناوچەکه‌دا.

"چوارشه‌ممه‌ 2021/6/23  شا عه‌بدوڵڵاى دووه‌م، شاى شانشينى ئوردني هاشمى، له‌ كۆشكى حوسه‌ينييه‌ له‌ عه‌ممان،

پێشوازى له‌ به‌ڕێز نێچيرڤان بارزانى، سه‌رۆكى هه‌رێمى كوردستان كرد."       سەرچاوە: ماڵپەڕی سەرۆکایەتیی هەرێمی کوردستان

هەڵبەتە چەند فاکتەرێک کاریگەرییان هەبووە لەسەر باڵابوونی پێگەی نێچیرڤان بارزانی لە سیاسەتی هەرێمیدا: یەکەمیان، ئەو پێگە سیاسییە فەڕمییەیە کە وەک سەرۆکی هەرێمی کوردستان هەیەتی؛ واتا وڵاتانی ناوچەکە مامەڵە لەگەڵ کاراکتەرێکی سیاسی دەکەن کە ڕەوایەتیی سیاسی و یاساییی هەیە لە ناوچەکەدا. دووەم، بەشێک لە وڵاتانی هەرێمی لە سەرکردە عێراقییەکان نائومێد بوون، بەتایبەتیش وڵاتانی کەنداو، چونکە تا ئێستا چەندین جار پشتگیریی چەند کەسایەتییەکیی عێراقییان کردووە، وەک عادل عەبدلومەهدی، مستەفا کازمی؛ بەڵام ئەمانە لە ڕاستیدا هیچ ڕۆڵێکی ئەوتۆیان نەگێڕاوە؛ ئەمەیش بە حوکمی لاوازیی پێگەی سیاسییان لە پرۆسەی سیاسیی عێراقدا. خاڵی سێیەم، هێزە ئەوروپی و ئەمریکییەکانیش تا ئاستێک بێئومێد بوونە لە پشتگیریکردنی کەسایەتییەکی سیاسی لە عێراقدا کە دۆستی خۆیان بێت و خاوەن پێگەیەکی بەهێزیش بێت؛ هەر یەکە لە مستەفا کازمی و دکتۆر بەرهەم ساڵح نەیانتوانی ئەو ڕۆڵە بگێڕن. ئێستا کەسایەتییەکی سیاسیی بەهێز، جگە لە نێچیرڤان بارزانی کە دۆستی ئەمریکییەکان بێت، لە عێراقدا بوونی نییە.

نابێت بیرمان بچێت کە هێزە کوردییەکان ڕۆڵێکی باشیان بینی لە دروستکردنی بەربەست بۆ ئەو بڕیارەی پەرلەمانی عێراق کە داوای دەرکردنی ئەمریکییەکانی دەکرد. خاڵیکی تر کە دەکرێت وەک خاڵی بەهێزی نێچیرڤان بارزانی سەیری بکەین ئەوەیە کە، جۆرێک لە کۆدەنگیی هەرێمی لەلایەن ئێران و تورکیا و وڵاتانی عەرەبییش لەسەر پێگەی نێچیرڤان بارزانی لە عێراقدا هەیە، چونکە توانیویەتی بەڵانسی نێوان ئەو ‌هێزانە بپارێزیت. لە ڕاستیدا ئەستەمە لە یەک کاتدا دۆستی تورکیا و دۆستی ئیرانیش بیت؛ دۆستی ئیران و دۆستی ئەمریکایش بیت؛ پەیوەندیت هەبێت لەگەڵ ڕۆژاڤا و، لەگەڵ تورکیایش؛ ئەم توانای ئیدارەدانە سیاسییە، لە ڕاستیدا زۆر ئەستەمە. لەسەر ئاستی ناوخۆی هەرێمی کوردستانیش نێچیرڤان بارزانی، چ بەپێ پۆستە حکوومییەکەی بێت یان پێگە بەهێزە حزبییەکەی، کۆدەنگیی ناوخۆی لایەنە کوردییەکانیشی لەسەرە. ئەمەیش فاکتەرێکی فرە گرنگە.

 هەڵبەتە، ئێمە دەبێت ئەو ڕاستییە بزانین کە کورد لە سەردەمێک سیاسەت دەکات کە ناتوانێت بەرامبەر هێزی دیپلۆماسیی ئەو وڵاتانە ڕاوەستێت. دروستکردنی هاوسەنگی لە هەرێمیکی سەختی پڕکێشەدا هونەرێکی سیاسی و دیپلۆماسییە کە کورد لە هەر نەتەوەیەکی تری ناوچەکە زیاتر پێویستیی پێیەتی بۆ مانەوەی کیانی هەرێمی کوردستان. ئەم سەردانانەی نێچیرڤان بارزانی بۆ هەر یەکە لە فەڕه‌نسا، ئەمریکا، ئیماڕاتی عەڕەبی و ئوردن و بینینی چەندان سیاسیی پایەبەرزی وڵاتانی ناوچەکە، ئاماژەیەکە بۆ باڵابوونەوه‌ی کەسایەتی و، پێگەی سیاسیی سەرۆکی هەرێمی کوردستان وەک کاراکتەرێکی ئه‌کتیڤ کە ئاستی هەرێمی کوردستان، تێ دەپەڕێنێت بۆ ئاستی عێراق و ناوچەکە. ئەوەی جێگه‌ی سەرنجە ئەوەیە کە، بەشێکی زۆر لەم وڵاتانە وەک سەرکردەیەکی عێراقی مامەڵە لەگەڵ نێچیرڤان بارزانی دەکەن کە بتوانێت لە دۆخی عێراقدا هاوکارییان بێت.

عێراق نەک هەر لە دۆخێکی سیاسیی خراپدایە، بەڵکوو لە قەیرانی بوونی سەرکردەیەکی سیاسییشدایە کە جێگه‌ی متمانەی وڵاتانی عەڕەبی و ئەمریکی و ئەوروپییەکانیش بێت؛ بە جۆرێک کە هاوکاریی جێبەجێکردنی سیاسەتی ئەوان بێت لە عێراقدا. هەڵبەتە ئەمە لە کاتێکدایە کە ئێستا ئیدارەی جۆ بایدن ئەگەر لە عێراق و ناوچەکەدا نەشکشێتەوە، بەڵام ئامادەییی خۆیان سنووردار دەکەن و ئامادەکاری دەکەن بۆ بوونی کاریگەری لە ڕێگه‌ی چەند سەرکردەیەکی ناوچەکە کە بتوانێت جێدەستی لە عێراقدا هەبێت. کەسایەتی و پێگەی نێچیرڤان بارزانی ئێستا قبووڵکراوە نەک تەنیا لای ئەمریکییەکان، بەڵکوو لای وڵاتانی وەک ئێران و تورکیایش. وای دەبینم کە ئەم ڕۆڵەی ئێستای سەرۆکی هەرێمی کوردستانیش هەنگاوێکە بەو ئاڕاستەیەوە.