د. زوبێر ڕەسووڵ، دکتۆرا لە زانستە سیاسییەکان و پەیوەندییە هەرێمییەکان

ئاشکرایە کە فرۆشتن و  وەبەرهێنان  لە کەرتی وزە، پێگەیەکی سیاسی و دیپلۆماسی و ئابووریی لە پەیوەندییە هەرێمی و نێودەوڵەتییەکاندا بە هەرێمی کوردستان بەخشیوە؛ بە جۆرێک ئەوەی هەرێمی کوردستانی لە بەشەکانی تری عێراق جیا دەکردەوە، کۆنترۆڵی هەرێمی کوردستان بوو بەسەر فرۆشتن و بەستنی گرێبەست لەگەڵ کۆمپانیا جیهانییەکاندا. ئەمە وای کرد کە حکوومەتی هەرێمی کوردستان بەردەوام پێگەیەکی سیاسیی فەرمیی لەناوەندە دیپلۆماسییەکاندا هەبێت؛ لە سەکۆی ئابووری و ئاسایشییەکانی جیهانیشدا بەشدارییان هەبێت (بۆ نموونە، کۆڕبەندی داڤۆس، کۆنفڕانسی میونشن، لۆبیکردن لە وڵاتانی وەک ئەمریکا و ئەوروپا و...)، بە جۆرێک کە نوخبەی حوکمڕان حسابی پێگەی دەوڵەتیان بۆ بکرێت. بەڵام شکستهێنانی‌ هەرێمی کوردستان (لایەنە سیاسییەکان) لە مامەڵەکردن لە دوای ڕیفراندۆم، بەدیاریکراوییش ڕووداوەکانی ١٦ی ئۆکتۆبەر، زۆر لە سەنگ و پێگەی سیاسی و سەربازی (پێشمەرگە)ی هەرێمی کوردستان کەم کردەوە؛ بە جۆرێک هەرێمی کوردستان هەموو ئەو سەرمایە سیاسی و ئابووری و سەربازییەی لە دوای ٢٠٠٣ بەدەستی هێنابوو، لە ١٦ی ئۆکتۆبەر لەدەستی دا. ڕووداوی ١٦ی ئۆکتۆبەر دەرفەتی بۆ بەغدا و ئەنقه‌ره‌ و تارانیش خۆش کرد کە ئیتر بە چاوێکی تر سەیری هەرێمی کوردستان بکەن، کە دەکرێت لە هەر کاتێکدا بیانەوێت هەرێمی کوردستان لە پەلوپۆ بخەن.

لەو ساتەوە تا ئێستا بەغدا و تاران سێرەیان لە لێدانی ئەم پێگە سیاسی و ئابووری و دیپلۆماسییەی هەرێم گرتووە لە ڕێگه‌ی قەدەغەکردنی فرۆشتنی نەوت یاخود سەندنەوەی سێکتەری وزە لە هەرێمی کوردستان. ئەمەیش بە بەرنامەڕێژی لە ڕێگه‌ی دامەزراوە فەرمییەکانی حکوومەتی عێراقەوە دەکرێت، بەتایبەت دوای ئەوەی دادگه‌ی باڵای فیدراڵی، لە ٢٢ی مانگی شوباتی ٢٠٢٢  بڕیاری دا بە نادەستووری ناساندنی یاسای نەوت و گازی هەرێمی کوردستان. ئەوەی من مەبەستمە لەو بابەتەدا بیورووژێنم ئەوەیە کە، دوای ڕادەستکردنەوەی ئەم شادەمارە سیاسی و ئابووری و دیپلۆماسییەی حکوومەتی هەرێمی کوردستان بە بەغدا، هەرێمی کوردستان پێویستی بە میکانیزمێکی تر و سیاسەتێکی ترە بۆ مامەڵەکردن لەگەڵ عێراق و دراوسێکانیدا.  

هەڵبەتە ئەوەی لە پرسی سەندنەوەی دۆسیەی نەوت و گاز لە هەرێمی کوردستان جێگه‌ی مەترسییە، تەنیا ئەو بڕە نەوتە نییە کە ئێستا ڕێکكەوتنی لەسەر کراوە، بەڵکوو چەندان کێڵگەی نەوت و گازی تر لەناو خاکی هەرێمی کوردستاندا هەن کە هێشتا وەبەرهێنانیان تێدا نەکراوە؛ ئیتر لەمەودوا عێراق مافی تەسەڕوفی بەسەر ئەو کێڵگانەیشدا دەبێت. نەک هەر ئەوە، بەڵکوو مەترسیی ئەوەیش لە ئارادایە کە عێراق هەنگاو بە هەنگاو داوای شتی تریش بکات، وەک:  کۆنترۆڵ بەسەر دەروازە سنوورییەکان، سەرچاوە گومرگییەکان و فڕۆکەخانەکان و باج  و دواتریش پێداچوونەوە بە لیستی کارمەندان و ژمارەی هێزەکانی پێشمەرگە و پۆلیس بکرێت، هەروەها هەوڵ بدات بە ناوی وردبینیی دارایییەوە ساڵانە کۆنترۆڵکردنی گشتیی مووچە و خەرجییەکانی دیکەیش بکات‌؛ یان بەغدا خۆی لە پێدانی مووچە به‌ هاووڵاتیانی كوردستان بدزێته‌وه‌ بە بیانووی ناشه‌فافی و گەندەڵی له‌ هه‌رێمی كوردستان بۆ ئەوەی گوشاری خەڵک لەسەر حکوومەتی هەرێم زیاتر بکات و وەک کارتێکی سیاسی بەکاری بهێنێت. بێجگە لەوە، دوور نییە لە ئەگەری دەرچوونی بەرەی ئۆپۆزیسیۆن لە تورکیا، ئه‌نقه‌ره‌ پەیوەندی و هەماهەنگی لەگەڵ سووریا و ئێران و عێراقیش پتەوتر بکات، کە ئەمەیش دەبێتە جۆرێک لە گوشار لەسەر هەرێمی کوردستان؛ بەتایبەت لە ئەگەری ڕاکێشانی هێڵێکی تر بۆ هەناردەکردنی نەوتی هەرێم و عێراق و نوێکردنەوەی هێڵی کەرکووک- بانیاس- هێڵی سووریا. کە ئەمەیش دیسان لە بەرژەوەندیی هەرێمی کوردستاندا نییە.

هەڵکەوتەی جیۆپۆلیتیکیی کوردستان بە درێژاییی مێژووی سیاسیی کورد، کاریگەریی زۆری هەبووە لەسەر پرسی کورد بەگشتی و، لێکەوتە سیاسییەکانیشی تاوەکوو ئێستایش بەردەوامن. لە ئاستی ناوخۆدا ئەم لێکەوتانە کاریگەریی بەردەوامیان هەبووە لەسەر پەیوەندیی نێوان حزبە سیاسییە کوردییەکان لە گشت بەشەکاندا؛ لە ئاستی هەرێمییشدا وای کردووە زۆربەی حزبە کوردییەکان کاریگەریی وڵاتانی دراوسێ، یان ئەجێندای بیانییان لەسەر بێت؛ به‌ ڕادده‌یه‌ك كه‌ زۆرێک لە مێژوونووسە سیاسییە ڕۆژاوایییەکانیش، کۆکن لەسەر ئەوەی کە مێژووی کورد "دیلی جوگرافیا"یە.  ئەمە لە کاتێکدایە کە گشت بەشەکانی کوردستان ناوچەی داخراو و دەورەدراون بە دەوڵەتی نەیار؛ هیچ کام لە بەشە دابەشکراوەکانی کوردستان خاوەن پێگەی دەوڵەت نین. لە دۆخێکی لەم شێوەیەدا سیاسەتکردن و پەیوەندیی سیاسیی هاوتا لەگەڵ وڵاتانی دراوسێدا کارێکی فرە ئەستەمە. من دڵنیام بەشێکی زۆری هێزە کوردییەکان ئەگەر بە حەزی خۆیان بێت، دڵخۆش نین بەو پەیوەندی و پابەندبوونانەی کە لەگەڵ وڵاتانی دراوسێدا هەیانە، بەڵام واقعی سیاسی ئەوەی بەسەردا سەپاندوون. لە سیاسەتیشدا بازدان بەسەر واقعدا هەمیشە دەرەنجامی خراپی هەبووە.

هەرێمی کوردستان لەبەر ئەوەی کارتی سیاسی و ئابووری و جیۆپۆلیتیکییشی بەدەستەوە نییە، بە حوکمی پێگە سیاسییەکەیشی کە دەوڵەت نییە، ناتوانێت کارتە سیاسییەکانی بەکار بهێنێت. ئەمەیش وا دەکات هەنگاو بە هەنگاو بەرە پووکانەوە بڕوات، بەتایبەت دوای نەمانی دۆسیەی وەبەرهێنان و فرۆشتنی نەوت لەدەست هەرێمی کوردستان. لەم سۆنگەیەوە هەرێمی کوردستان پێویستی بە سیاسەتێکی نوێ هەیە بۆ مامەڵەکردن لەگەڵ ئەم دۆخە نوێیە. بۆ ئەمەیش دەبێت لە چەند ئاستێکدا پێداچوونەوە بە سیاسەتەکانی بکات:

یەکەم، لە ئاستی پێکهاتە سەرەکییەکانی ناو پڕۆسەی حوکمڕانیی عێراق، هەرێم دەبێت لەمەودوا لە گۆشەیەکی ترەوە مامەڵە لەگەڵ پێکهاتە سەرەکییەکان، بەتایبەت سوننەکان بکات. وەک دیارە سوننەکان تا ئێستا وەک پێویست تێکەڵ بە پڕۆسەی حوکمڕانیی عێراق نەبوون. شیعەکان ڕۆژ بە ڕۆژ هەژموونیان زیاتر دەبێت بەسەر تەواوی سیسته‌می سیاسی و جەمسەرە سەرەکییەکانی حوکمڕانیی عێراق؛ بە جۆرێک کە خەریکە لە پاڵ هەژموونە سیاسییەکادا هەژموونێکی که‌لتووری و ئایینی بەسەر دەوڵەت و دامەزراوە سیاسی و یاسایییەکاندا دەسەپێنن، هاوشێوەی دروستکردنی "ڤاتیکانێکی شیعە" لە عێراقدا. ئەوەی بە بەغدا و پارێزگاکانی باشوور و هەتا بەشێک لە ناوچە سوننییەکانیشدا گوزەر بکات، هەست بەو هەژموونە که‌لتووری و مەزهەبییە دەکات. بۆیە لەمەودوا هەرێمی کوردستان دەبێت لینکێکی سیاسیی بەردەوامی لەگەڵ سوننەکان هەبێت، بەتایبەت لەناو پەرلەمان و لە ئاستی کەسایەتییە سیاسی و خێڵەکییەکانیشدا. هەڵبەتە ئەوە بەو مانایە نییە کە دەبێت هەرێمی کوردستان لە بەرەی سوننەکان بێت، نەخێر، بەڵکوو دەبێت بە هەمان شێوە لینک و پەیوەندییەکی سیاسیی بەردەوامی هەبێت لەگەڵ شیعەکانیش، بەتایبەت شیعەی حوکمڕان. چونکە خۆگۆشەگیرکردن لەناو هەرێمی کوردستان ئەوەندەی تر هەرێم لاواز دەکات، بەتایبەت بەهۆی ئەو ناکۆکییە بەردەوامانەی نێوان لایەنە سیاسییەکان. واتا بە ئەندازەی گرنگیدان بە لایەنە کوردییەکانی هەرێمی کوردستان، گرنگیدان بە لایەنە سیاسییە سوننییەکانیش گرنگە بۆ ئەوەی هەرێمی کوردستان بتوانێت پێگەی سیاسیی خۆی لە عێراقی شیعە سێنتڕالدا بپارێزێت. چونکە لەمەوداوا هەرێمی کوردستان دەبێت لە هاوپەیمانیی بەردەوام دابێت لەگەڵ یەکێک لە دوو پێکهاتە سەرەکییەکەی عێراق (سوننە و شیعە) بۆ ئەوەی ئەو ناهەوسەنگییەی هێز لە پڕۆسەی سیاسیی عێراقدا، کە دوای نەمانی دۆسیەی نەوت بەدەست هەرێمی کوردستانەوە دروست دەبێت، هاوسەنگ بکاتەوە.

ئاستی دووەم، دەبێت هەرێمی کوردستان هەوڵ بدات کە نەک تەنیا ئامادەیی، بەڵکوو کاریگەرییشی هەبێت بەسەر بەشێک لە دامەزراوە فەرمییەکانی عێراق، بەتایبەت لە دامەزراوە سەربازی، یاسایی و ئەمنییەکان؛ واتا بەکارهێنانی دامەزراوە سیاسی و یاسایی و سەربازییەکانی عێراق بۆ بەهێزگردنی ئامادەییی هەرێمی کوردستان لە بەغدا؛ ئەمە بێجگە لەو پۆستە سیاسییانەی کە بەرکەوتەی کوردن لە بەغدا، بەڵام بەزۆری بەبەتاڵی جێ دەهێڵدرێن. لەمڕۆ بە دواوە هەرێمی کوردستان کاری زۆر بە دامەزراوە فەرمییەکانی حکوومەتی عێراق دەبێت، بۆیە هاوشێوەی ٢٠٠٣، دەبێت هەرێمی کوردستان و کورد بگەڕێنەوە بۆ دەستگرتن بەسەر بەشی خۆیان لە دامەزراوە فەرمییەکانی عێراق. بەڵام نابێت ئەو پۆستانە هەروا ببەشرێنەوە بۆ مەرامی مووچە و داهات بەسەر کەس و لایەنە سیاسییەکاندا، بەڵکوو دەبێت بەردەوام چاودێری بکرێن و لە بەرژەوەندیی هەرێمی کوردستان کار بکەن؛ بەو مانەیەی هەرێمی کوردستان بۆ قەرەبووکردنەوەی ئەو هێزەی لەدەستی داوە (بەتایبەت بە هۆکاری لەدەستدانی دەسەڵات بەسەر دۆسیەی فرۆشتنی نەوت)، هەرێم دەبێت بگەڕێتەوە بۆ ناو دامەزراوەکانی دەوڵەتی عێراق کە پێشتر لەلایەن هەرێمەوە فەرامۆش کرابوون و پێگە و شەرعییەتیان لە خزمەت هەرێمی کوردستان بەکار بهێنێت.  

ئاستی سێیەم، سوودوەرگرتن لە عەرەبە نیشتەجێبووەکانی هەرێمی کوردستان. وەک دەزانین بەشێکی زۆری عەرەب نەک تەنیا ئاوارەکانی دەستی داعش و میلیشیا شیعەکان، بەڵکوو بەشێکی زۆریشیان بۆ ژیان و بزنس و کار ئێستا لە هەرێمی کوردستان دەژین. نەک هەر ئەوە بەڵکوو موڵکی زۆریشیان لە هەرێمی کوردستان کڕیوە، کە زۆر جار وەک هەڕەشەیەک لەسەر هەرێم سەیر دەکرێن؛ بە جۆرێک گەر وا بڕوات، بەتایبەت لە ئەگەری ناسەقامگیریی سیاسی یان تێکچوونی ئاوهەوا و بەبیابانبوون کە هەڕەشەیەکی گەورەیە ئێستا لە پارێزگاکانی ناوەڕاست و باشووری عێراق، ئەوا بە ئەگەری زۆر کۆچی عەرەبەکان بۆ هەرێمی کوردستان زیاتریش دەبێت. عەرەبەکان لە کار و بزنس زۆر لە کورد شارەزاترن؛ بە تێپەڕبوونی کات دەبنە هێزی سەرەکیی کار لە هەرێمی کوردستان. هەڵبەتە ئەمە دەکرێت هەڕەشەیەک بێت لەسەر هەرێمی کوردستان، بەڵام دەکرێت ببێتە دەرفەتێکیش و وەبەرهێنانی سیاسییان پێ بکرێت وەک بەربەستێک لە بەردەم سەپاندنی هەژموونی بەغدا بەسەر هەرێمی کوردستان؛ بەتایبەت کە نوخبەیەکی سیاسی و بازرگانی و سەرۆک خێڵەکان بەرژەوەندییان لە هەرێمی کوردستان بۆ دروست بووە. هەرێمی کوردستان دەبێت کەناڵیکی پەیوەندیی لەگەڵیان هەبێت، بە جۆرێک کە بتوانێت کاریگەریی سیاسیی بەسەریانەوە هەبێت.

ئاستی چوارەم، خۆبەخاوەنکردن لە پرسی کورد لە گشت بەشەکانی کوردستان و جیهانیشدا. هەرێمی کوردستان دەبێت سەرکردایەتیی پرسی کورد بکات لە هەموو بەشەکانی تری کوردستان؛ ئەمە پێوسیتی بە ستراتیژێکی نیشتمانی و دووربینانە هەیە. وا باشە سیاسەتی هەرێمی کوردستان ئەوە بێت کە پاڵپشتی لە دانپێدانان بە بوونی سیاسیی کورد بکات لەم وڵاتانە؛ بە جۆرێک کە مافی پێکهێنانی حزب و بەشداریی سیاسی و نوێنەرایەتییان هەبێت بۆ ئەوەی پەنا نەبەنە بەر هێزی چەکداری، بەتایبەت کە ئێستا خەباتی چەکداری بەزۆری دەچێتە خانەی تیرۆرەوە؛ ئەمە جگە لەوەی ئەوەندەی خزمەت بە مانەوەی ڕژێمەکانی دژ بە کورد دەکات، ئەوەندە خزمەت بە پرسی کورد ناکات؛ بۆ هەرێمی کوردستانیش ئەوکات ئاسایی دەبێت گەر پاڵپشتی لە جووڵانەوەیەکی دانپێدانراو بکات. باشترین نموونە هەدەپەیە لە تورکیا. دووبارەبوونەوەی ئەزموونی هەدەپە لە سووریا و ئێرانیش گرنگه‌؛ ئەمە دەکرێت بکرێتە ستراتیژیی هەرێمی کوردستان بۆ مامەڵەکردن لەگەڵ پرسی کورد لە ناوچەکەدا.

لە کۆتاییدا دەمەوێت بڵێم کە پێشتر هەرێم کارتی گوشاری زۆر بوو لە بەرامبەر بەغدا و پێویستی بە بەغدا نەبوو، بەڵام لە دوای سەرپەرشتیکردنی مەلەفی نەوت لەلایەن بەغداوە، هەرێم دەبێت لەسەر دوو ئاست بە دوای جووڵەی سیاسی بگەڕێت: یەکەم، لە ئاستی ناوەخۆی عێراق بە هەماهەنگیکردن لەگەڵ لایەنە سیاسییەکانی ناو پڕۆسەی سیاسی، بە کورد و عەرەبەوە. دووەم، لە ئاستی پاڵپشتیکردنی لە پرسی کورد لە دەرەوەی هەرێمی کوردستاندا؛ بە جۆڕیک هەرێم ببێتە مەرجەع و ناوەندێک بۆ پاڵپشتیکردن لە پرسی کورد لە دەرەوەی خەباتی چەکداری. خاڵی دووەم، ڕاستە کە هەندێک ئەستەمە بەڵام مەحاڵ نییە. پشتگیریکردن لە پرسی کورد بەئاشتییانە و لە دەرەوەی خەباتی چەکداری، ڕێگه‌یەکە دروستە، چونکە خەباتی چەکداری لە سەردەمی ئێستادا زیاتر پاساو دەداتە نەیارانی پرسی کورد کە دژایەتیی ئەم پرسە بکەن تا ئاستی بەکارهێنانی هێز، بەڵکوو هەندێک جار دەبێتە هۆی ماناوە و پاڵپشتییش بۆ ئەم ڕژێمانە لە ناوخۆدا؛ بۆ نموونە ئەردۆغان لەم بیست ساڵەی دواییدا بۆ قایمکردنی پێگەی خۆی لە دەسەڵات، سوودی زۆری لە دژایەتیی پەکەکە بینیووە.

لە دەرەنجامدا، هەرێمی کوردستان دەبێت هەموو هەوڵێک بدات کە هێڵەکانی فرۆشتنی نەوت و کەناڵی وشکانی و بازرگانی، کە عێراق بە تورکیا و سووریا دەبەستێتەوە، بە ناو خاکی هەرێمدا بڕۆن، بەپێچەوانەوە واتا پەراوێزخستنی هەرێمی کوردستان. لە بەرامبەردا هەرێمی کوردستان دەبێت تا ئاستی کێشە دروستکردن بۆ فرۆشتنی نەوت و پرۆژەکانی پەراوێزخستنی هەرێمی کوردستان بڕوات، ئینجا چ بە تەنیا بیکات یان لە ڕێگه‌ی پاڵپشتیی سوننەکان و نانەوەی ئاژاوەی سیسته‌ماتیک بۆ ڕێگرتن لە بەردەم هەر پرۆژەیەک کە ئامانجی دژایەتیی بەرژەوەندییە نیشتمانییەکانی هەرێمی کوردستان  بێت.