د. زوبێر ڕەسووڵ، دکتۆرا لە زانستە سیاسییەکان و پەیوەندییە هەرێمییەکان

لە دوای ڕووخانی ڕژێمی بەعس لە ٢٠٠٣ تاوەکوو ٢٠١٧ پێگەی سیاسی و دپیلۆماسیی هەرێمی کوردستان هەڵکشانێکی خێرای بەخۆیەوە بینی؛ تا ئەو ڕاددەیەی كه‌ هەولێر خەریک بوو، دەبووە سەنتەر  (مرکز) و بەغداش وەک دەوروبەر (اطراف) وا بوو. لەم قۆناغەدا هێزی هەرێمی کوردستان لە دوو سەرچاوە ڕوانگەی گرتبوو: یەکەم، پرسی کورد کە هەرێمی کوردستان خاوەن پرسێکی جیاوازە لە عێراقدا؛ لەسەر ئەم بنەمایەیش خەڵکی کوردستان موڕاعاتی حکوومەتی هەرێمی كوردستان و حزبە سیاسییەکانیان دەکرد، لە هەڵبژاردنەکانیش خەڵک بەشداریی زۆرتری دەکرد کە بەزۆری لە دەورەبەری ٨٠٪ بوو. واتا حکوومەتی هەرێمی پاڵپشتیی ناوخۆییی زۆرتر بوو لە حوکمڕانیی بەغدا؛ ئەمەیش واتا بوونی شەرعییەتێکی بەهێز (strong legitimacy) کە ڕەگەزێکی گرنگە بۆ مانەوە و مامەڵەکردنی دونیای دەرەوە لەگەڵ هەرێمی کوردستان. سەرچاوەی دووەمیش بەرزیی نرخی نەوت بوو.

فرۆشی نەوت بوو کە ببووە سەرچاوەیەک بۆ بەهێزکردنی پێگەی سیاسی و دیپلۆماسیی هەرێمی کوردستان- کە ئەوکات ڕۆژانە دەگەیشتە نزیکەی ٨٠٠ هەزار بەرمیل-، چونکە نەوتی کەرکووکیش لەبەردەستی هەرێمی کوردستان بوو. بەڵام دوای ١٦ی ئۆکتۆبەر، هەردوو سەرچاوەکەی حوکمڕانی تووشی وشکبوون و لاوازبوون بوون. ئەم داڕمانە تا ئێستایش بەردەوامیی هەیە و حکوومەتی هەرێم لەژێر باریدا ڕاست نەبۆتەوە!

لە دوای "ڕیفراندۆمی سەربەخۆییی هەرێمی کوردستان" گۆڕانێکی بنەڕەتی لە پەیوەندیی هەرێمی کوردستان و بەغدا ڕووی داوە؛ هاوسەنگیی هێز لە بەرژەوەندیی بەغدا گۆڕا و، ئەو جارە بەغدا بووە سەنتەر و هەرێم بووە دەوروبەر. ١٦ی ئۆکتۆبەر ڕووداوێکی سادە نەبوو، بەڵکوو شکانی شکۆی سیاسی و دیپلۆماسیی هەرێمی کوردستان بوو؛ شکانی چیرۆکی بەهێزیی هەرێم و پەیوەندییە دیپلۆماسییەکانی بوو، بەتایبەت لەگەڵ ئەمریکا و تورکیا، کە بەشێکی زۆر لە چاودێران پێیان وا بوو ئەمریکا دواجار پشتی هەرێم دەگرێت و تورکیا و ئەردۆغانیش لە پشت ڕیفراندۆمی هەرێمی کوردستانن! ئەوەی من دەمەوێت لەو نووسینەدا لەسەری بوەستم ئەوەیە کە، لە دوای 16ی ئۆکتۆبەری ٢٠١٧ خەریکە ڕوانگەیەک لە بەغدا دروست دەبێ و باوەڕی وایە کە دەرفەتی ئەوە دروست بووە هەرێمی کوردستان بچێتەوە قاڵبی پارێزگاکان و ئەو دەسەڵاتەی پێشتر هەیبووە، نابێت لەمەودوا هەیبێت. ئەم ڕوانگەیە پاڵپشتیی ئیقلیمییشی هەیە؛ بەتایبەت ئێران بەشێکی گەورەیە لە پشت ئەم ڕوانگەیەوە، تورکیاش ئەگەر پاڵپشتیی ئەو ڕوانگەیەیش نەبێت بەڵام دژایەتیی ناکات. بۆ ئەم مەبەستەیش دەسەڵاتدارانی بەغدا- هەڵبەتە بە هاوکاریی ئێران- لەسەر سێ ئاستی کاریگەر کار دەکەن، کە لە ڕاستیدا کۆڵەکەی مانەوەی هەرێمی کوردستانن:

ئاستی یەکەم؛ مەلەفی وزە و فرۆشتنیەتی، کە پێگەیەکی سیاسی و دیپلۆماسی و ئابووریی بە هەرێمی کوردستان بەخشیوە لە پەیوەندییە هەرێمی و نێودەوڵەتییەکاندا؛ بە جۆرێک ئەوەی هەرێمی کوردستان لە بەشەکانی تری عێراق جیا دەکاتەوە کۆنترۆڵی هەرێمی کوردستانە بەسەر فرۆشتن و بەستنی گرێبەست لەگەڵ کۆمپانیا جیهانییەکاندا. ئەمە وای کردووە دەسەڵاتدارانی هەرێمی کوردستان بەردەوام سەردانی وڵاتانی جیهان بکەن و لە سەکۆ ئابووری و ئاسایشییەکانی جیهاندا بەشدار بن (کۆڕبەندی داڤۆس، کۆنفرانسی میونشن، لۆبیکردن لە وڵاتانی وەک ئەمریکا و ئەوروپا و، چەندان نموونەی تر) و حسابی پێگەی دەوڵەتیان بۆ بکرێت. لەم سۆنگەیەوە لە دوای ٢٠١٧، بەغدا سێرەی لە لێدانی ئەم پێگە سیاسی و ئابووری و دیپلۆماسییەی هەرێم گرتووە لە ڕێگه‌ی قەدەغەکردنی فرۆشتنی نەوت یاخود سەندنەوەی سێکتەری وزە لە هەرێمی کوردستان. ئەمەیش بە پلان و بەرنامەڕێژی لە ڕێگه‌ی دادگه‌ی باڵای فیدراڵیی عێراقەوە دەکرێت، کە لە ٢٢ی شوباتی ٢٠٢٢ بڕیاری دا بە نادەستووریکردنی یاسای نەوت و گازی هەرێمی کوردستان.

ئاستی دووەم کە بەغدا- هەڵبەتە بە پشتیوانیی ئێران- دەیکات بەرامبەر هەرێمی کوردستان، لێدانە لە شەرعییەتی دەسەڵات و حوکمڕانی لە هەرێمی کوردستاندا، لە ئاستی ناوخۆدا؛ ئەمەیش لە ڕێگه‌ی نەناردنی بوودجە و شایستە دارایییەکانی هەرێمی کوردستان. ئەمە وای کردووە ناڕەزایه‌تیی جەماوەری، چەندان جار لە دژی حکوومەتی هەرێم زیاد بکات و، ئەو جیاوازییەی لە نێوان بەغدا و هەرێمیش هەیە نەمێنێت. مەبەستم لە جیاوازیی ژێرخان و خزمەتگوزارییەکان و بووژانەوەی کەرتی وەبەرهێنانە، وەک ڕێگه‌وبان و کەرتی نیشتەجێبوون و گەشتیاری کە لە هەرێمی کوردستاندا چەندان جار باشترە لە هی عێراق. ئەوەی ڕۆژانە گوزەرێک بکات بەناو فەیسبووک و پڵاتفۆڕمە دیجیتاڵییەکان، بەئاشکرا هەست بەو تەوژمە دەکات کە دژی پرسی کورد و هەرێمی کوردستان و سەرکردە کوردەکان هەیە؛ تا ئەو ئاستەی بەغدا و حوکمداریی بەغدایان وا لێ کردووە کە خەڵکانێک بگەنە ئەو ئاستەی، پێیان وا بێت کە "باشترە هەرێمی کوردستان هەڵبوەشێتەوە و بچێتەوە سەر بەغدا".  کەچی خەڵکی ناوەڕاست و باشووری عێراق خۆیان ناوچەکانی خۆیان جێ دێڵن و دێنە هەرێمی کوردستان!

بەپێی لێکۆڵینەوەیەک (22/8/2022)، تەنیا ژمارەى هاووڵاتیانی عەرەبی ناوچەکانی عێراق (بێجگە لە عەرەبی وڵاتانی تر) لە هەرێمی کوردستان نزیکەى لە 14.8%ی دانیشتووانى هەرێم پێک دەهێنن؛ واتە بۆ هەر 6.7 هاووڵاتییەکى هەرێم، ئاوارەیەکی بەردەکەوێ. تەنیا لە هەولێر زیاتر لە ٦٠٠ هەزار خانوو و یەکەی نیشتەجێبوون بە ناوی هاووڵاتیی عەرەبە؛ كه‌چی بەشێکی زۆری خەڵکی کوردستان بەغدایان پێ باشترە لە هەرێمی کوردستان! بەپێی ڕاپرسییەک کە کە لەلایەن کۆمپانیای "شیکار"ەوە کراوە سەبارەت بە بڕیاری دادگه‌ی فیدڕاڵیی عێراق بە نادەستووری ناساندنی ناردنی ٤٠٠ ملیار بۆ هەرێم، زیاتر لە نیوەی بەشداربووانی ڕاپرسییەکە (50.7)  لە هەرێمی کوردستان له‌گه‌ڵ ئه‌وه‌دا بوون هەرێمی کوردستان دەبێت هەڵبوەشێتەوە و بچێتەوە سەر بەغدا! ئەمە زەنگێکی مەترسیدارە لەسەر حزب و حوکمڕانی و دەوڵەتداری و سەرکردایەتیی سیاسی، کە دەبێت لە هۆکارەکانی تێ بگەن. ڕاستە ئەم پرسە زیاتر لە هۆکارێکی لەپشتە، بەڵام بەشێکی هەرە زۆری، پەیوەستە بەو ڕوانگەیەی کە لەلایەن بەشێک لە دەسەڵاتدارانی شیعە و بە پاڵپشتیی ئێران کاری بۆ دەکرێت بۆ بنکۆڵکردن و ڕووخاندنی شەرعییەتی حوکمڕانی و پێگەی سیاسی و دیپلۆماسیی هەرێمی کوردستان.

ئاستی سێیەم؛ کە وای کردبوو هەرێمی کوردستان لە بەغدا باشتر بێت و لە میدیا جیهانییەکان پێی بڵێن "عێراقێکی تر- the other Iraq"، بوونی ئەو ئاسایش و ئارامییە بوو کە لە هەرێمی کوردستان هەبوو، بەڵام لە بەشەکانی تری عێراق نەبوو. بە جۆرێک ناوەڕاست و باشووری عێراق، ببووە مەیدانی ململانێی هێزە ئێرانییەکان لە دژی ئەمریکا و تەڕاتێنی چەکدارە تیرۆریستەکان؛ بەڵام لە دوای ئۆکتۆبەری ٢٠١٧، ئێران ناوەندی ململانێکانی لەگەڵ ئەمریکا و ئیسڕائیل گواستۆتەوە بۆ هەرێمی کوردستان. ئێران تا ئێستا چەندان جار بە پاساوی تێوەگلان لە هێرش و پلانەکانی دژ بە ئێران، هەولێری بۆردوومان کردووە. نەک هەر ئەوە، ئێستا ئێران هەڕەشە و گوشاری زۆر لە هەرێمی کوردستان دەکات کە ئەگەر هێزە ئۆپۆزیسیۆنە کوردییەکانی ئێران دەرنەکەن، ئەوا هێرشی زەمینی ئەنجام دەدات. بێجگە لەوەیش، وەک بەشێک لە پلانی پووکاندنەوەی هەرێمی کوردستان، ئێران دەیەوێت سنوورەکانی نێوان هەرێمی کوردستان و ئێران، سوپای عێراق و میلیشیاکان بیپارێزن.

هەرسێ ئاستەکە، دواجار دەچنە خزمەت بنکۆڵکردن و لاوازکردنی پێگەی هەرێمی کوردستان لە ئاستی ناوخۆ و دەرەوەدا؛ تا ئەو ئاستەی کە شتێک نەمێنێت هەرێمی کوردستان لە عێراق جیا بکاتەوە. ئەم ڕوانگەیە، دوور نییە لە ناوخۆی هەرێمی کوردستانیشدا هاوشێوەی ١٦ی ئۆکتۆبەر پشتگیری بکرێت، لەبەر ململانێی ناوخۆی لایەنە کوردییەکانەوە؛ بەتایبەت ئەگەر کێرڤی ململانێی هەردوو حزبە سەرەکییەکەی حوکمڕانی بەم شێوەیە بەردەوام بێت، مەترسیێکی لەو جۆرە دوور نییە ڕوو بدات.

ئەو ئەجێندایەی بەغدا بەهاوبەشی لەگەڵ ئێران، تا ئێستا سێ لێکەوتەی سەرەکیی هەبووە: یەکەم، کاڵبوونەوە یان نەمانی جیاوازی لە نێوان هەرێمی کوردستان وەک کیانێکی جیاواز و خاوەن پرسێکی تایبەت-کە پرسی کوردە- لە پارێزگاکانی تری عێراق. دووەم، بیرکردنەوە لە فۆڕمی لامەرکەزی؛ دەکرێت لە ئاییندەدا فۆرمی تریشی بێتە پاڵ، کە هەموویان دواجار دەچنە چوارچێوەی بچووکردنەوە و لاوازکردنی پێگەی سیاسی و ئابووری و دیپلۆماسیی هەرێمی کوردستان. سێیەم، گەڕانەوە بۆ بەغدا تا ئاستی ڕادەستکردنی دۆسیەی نەوت، داهاتی خاڵە سنوورییەکان و جێگیرکردنی سوپای عێراق لەسەر سنوورەکانی نێوان هەرێمی کوردستان و ئێران و سووریا و تورکیا.  بەردەوامیی ئەو گەمارۆدانە و بەردەوامیی ناتەباییی ناوخۆی دوو حزبی سەرەکیی حوکمڕان، دواجار دەچێتە خزمەت ئەو گەمارۆدان و لەقاڵبدانەی کە بە بەرنامەڕێژی لە بەغدا و تاران کاری بۆ دەکرێت.