د. زوبێر ڕەسووڵ، دکتۆرا لە زانستە سیاسییەکان و پەیوەندییە هەرێمییەکان

دەسپێک

لە دوای ٢٠٠٣ تاوەکوو هاتنی داعشیش کێشەی سەرەکیی عێراق بریتی بوو لە پاراستنی هاوسەنگیی نێوان سێ پێکهاتە سەرەکییەکه‌ی عێراق (شیعە، کورد، سوننە). ئەو سەقامگیرییە ڕێژەیییەی کە لە سەرەتای ٢٠٠٣ تاوەکوو ٢٠١٤ هەبوو، لە ڕاستیدا پەیوەندیی هەبوو بە ڕێکكەوتن و هەماهەنگیی شیعە و کورد لەسەر فۆڕمی حوکمڕانیی عێراقی ٢٠٠٣؛ بە جۆرێک ئەگەر ڕێککەوتن لە نێوان کورد و شیعە نەبوایە، ئەمریکییەکانیش جورئەتی ڕووخاندنی ڕژێمی بەعسیان نەدەبوو. نەک هەر ئەوە، بەڵکوو هۆکاری سەرەکیی سەرهەڵدان و گەیشتنی داعشیش بە ناوچە سوننەکان لە بنەڕەتدا پەیوەندیی بە تێکچوونی هاوسەنگیی نێوان ئەو سێ پێکهاتەیە هەبوو. بەڵام خێرا تەشەنەکردنی داعش و فراوانبوونی لە عێراقدا پەیوەندییه‌كی زۆری بە کێشەی نێوان کورد و شیعەوه‌ هەبوو. واتا ئەو گرژییە سیاسییەی کە لە نێوان مالیکی و کورددا دروست بوو، هۆکاری سەرەکیی ناسەقامگیریی سیاسی بوو لە ناوچەکەدا؛ دواجاریش کاری کردە سەر هەماهەنگیی سوپای عێراق و پێشمەرگە، چونکە هەر بەو سوپایە بوو چەند مانگێک پێش هاتنی داعش، مالیکی هەڕەشەی بەرەنگاربوونەوەی پێشمەرگە و کۆنتڕۆڵکردنەوەی ناوچە کوردییەکانی دەکرد.  

ئەوەی کەمێک لە مێژووی دەوڵەتی عێراق شارەزا بێت، دەزانێت کە یەکێک لە هۆکارە مێژوویییەکانی ناسەقامگیریی دەوڵەتی عێراق، هەر لە دوای ڕووخانی شاوە (لە دوای ١٩٥٨)، واتا ڕووخانی ڕژێمی "عەبدولکەریم قاسم"ەوە بگرە تا کودەتای بەعسییەکان و، هەروەها یەکێک لە هۆکارە سەرەکییەکانی لاوازبوون و ڕووخانی ڕژێمی سەددامیش، فەرامۆشکردن و ئینکاریکردنی پرسی کورد بووە لە عێراقدا. مامەڵەکردنی خراپ لەگەڵ پرسی کورد، هەمیشە هۆکارێکی سەرەکی و کاریگەر بووە لە ڕووخانی ڕژێمە یەک لە دوای یەکەکانی عێراق؛ ئه‌وجا ئەم هۆکارە چ ناوەخۆیی بێت یان هەرێمی و نێودەوڵەتی. بۆ نموونە لە حەفتاکاندا شای ئێران لە ڕێگه‌ی یارمەتیدانی کورده‌وه‌ ڕۆڵێکی سەرەکی لە لاوازکردنی عێراقدا دەبینێت؛ تا دەگاتە ئەوەی عێراق ناچار دەبێت لە ساڵی ١٩٧٥ "ڕێکكەوتنی جەزائیر" لەگەڵ ئێران واژوو بکات. لە کاتی جه‌نگی هەشت ساڵەی عێراق و ئێران دیسان ئێرانییەکان لە ڕێگه‌ی کوردەوە گوشاری زۆریان خستە سەر ڕژێمی سەددام. لە جه‌نگی دووەمی کەنداویش (جه‌نگی کوێت) دیسان فاکتەری کوردی، سەرئێشەیەکی گەورەی بۆ ڕژێمی سەددام دروست کرد کە دواجار بووە تیرێکی کاریگەر لە کەوتنی ڕژێمی بەعس لە ٢٠٠٣دا. شیعەکان باش شارەزای ئەو مێژووەی عێراقن. ئاشکرایە ئەگەر هاوکاریی کورد و بەکارهێنانی خاکی هەرێم نەبوایە بۆ لێدانی ڕژێمی سەددام، ئێستا عێراقێک نەده‌بوو شیعەکان حوکمی بکەن.

هەڵبژاردنەکانی ٢٠١٨ دەرفەتێکی زێڕینی بۆ هێزە چەكدارەكانی ناو دەستەی حەشدی شەعبی ڕەخساند بۆ ئەوەی بەفەرمی ببنە بەشێک لە هێزە سەربازی و ئەمنییەکانی دەوڵەتی عێراق. لەم پرۆسەیەدا و پاش چەند مانگێكی كەم لە كۆتاییهاتنی جه‌نگی داعش، ئەم گرووپانە بەخێرایی پێگە و ناوبانگی جەنگاوەرانەی خۆیان گۆڕی بۆ هێزێکی سیاسیی بەدەستهێنانی كورسی لەناو پەرلەمان. لەم هەڵكشانەیشدا، هاوپەیمانیی فەتح كە لە بەدر و عەسائیب و هێزی دیكەی ڕاستڕەوی شیعە پێك دەهات، لە پاش هاوپەیمانییەكەی سەدر (54 كورسی) بە جیاوازیی تەنیا پێنج كورسی، بوونە دووەم هێز لەناو پەرلەمانی عێراق (47 كورسی)، کە دواجار توانییان لەگەڵ سەدردا پێكەوە جومگە گرنگەكانی حكوومەت كۆنتڕۆڵ بكەن. ئەمەیش پاش ئەوەی فالح فەیازی سەرۆكی دەستەی حەشد، دەرگه‌ی بۆ پەرتەوازەبوون و پەرتبوونی سێیەم لیستی شیعە كردەوە كە هاوپەیمانیی نەسری حەیدەر عەبادی بوو (43 كورسی).

تایبەتمەندییەکانی ئەم هەڵبژاردنە

 ئەم ھەڵبژاردنە لە چەند ڕوویەكەوە تایبەتمەندی و گرنگیی خۆی ھەیە لەبەر چەند هۆکارێک: یه‌كه‌م، ئەم ھەڵبژاردنە تا ڕاددەیەك پاک و کەم تەزویر بووە، بە جۆرێک یەكەم جارە دوای 2003 ھەڵبژاردنێكی لەو شێوەیە ئەنجام دەدرێت؛ بەتایبەت ئەم جارە كه‌ پڕۆسەكە لەژێر چاودێریی نەتەوە یەكگرتووەكان و كومەڵگەی نێوده‌وڵەتیدا بەڕێوە چوو. ئەمەیش وای کرد كە لایەنە دەسەڵاتدارەكان دەرفەتی كەمیان ھەبێت بۆ ئەوەی تەزویر لە پرۆسەكەدا بكەن. دووەم، لەم ھەڵبژاردنەدا ڕێژەی بایكۆت یاخود بەشدارینەكردنی خەڵك تا ڕاددەیەكی زۆر بەرز بۆتەوە كە دەگاتە نزیكەی 60%ی خەڵك؛ ئەمەیش نیشانەی ئەوەیە كە خەڵك لەو دەستەبژێرە دەسەڵاتدارە ماندوو بووە و باوەڕیشیان بەوە نییە بتوانن  لە ڕێگەی ھەڵبژارنەوە گۆڕانكاری بكەن. سێیەم، لەم هەڵبژاردنە ٨٠٪ی ئەوانەی دەرچوون، خەڵکی تازەن و دەموچاوی نوێن؛ واتا نوخبەیەکی سیاسیی نوێ هاتۆتە ناو پەرلەمانەوە. چوارەم، لە هەناوی شارە شیعەكاندا چەند بەربژێر و هێزێكی سەربەخۆ و چەند نوێنەرێكی خۆپیشاندەرانی تشرین سەر كەوتوون بۆ پەرلەمانی ئاییندە؛ ئەمەیش پێشهاتێكی نوێ و دۆخێكی بێپێشینەیە. هەر لە شاری نەجەف پێنج كاندید لەم بەرەیە گەیشتوونەتە پەرلەمان و خۆیان بە نوێنەری شەقام دەزانن؛ لە ناسریە و موسەننا و ئەو شارانەیش بە هەمان شێوە. سەربه‌خۆکان نزیکەی ٤٠ کورسیی پەرلەمانییان بەدەست هێناوە کە دەکاتە نزیکەی ١٢٪ی کورسییەکانی پەرلەمان. ئەمانە بەشێکی زۆریان هەوڵ دەدەن پێگەی سیاسیی خۆیان قایم بکەن و نزیک بن لە بەرەی ئیمتیداد و تشرینییەکان؛ هه‌رچه‌نده‌ ئەگەری ئەوەیش هەیە بەشێکیان بچنە پاڵ هێزە گەورەکان. تشرینییە نوێیەكان هەرچەنده‌ چەك و پارە و مەزهەبیان بەدەستەوە نییە، بەڵام لەمەولا بوونەتە واقع بەرامبەر هێزە مەزهەبییە شیعەكان؛ ئەمانە لە كاری پەرلەمانی مایەی بێزاری و سەرئێشە دەبن بۆ هێزە تەقلیدییەكانی باشووری عێراق، بەتایبەت كە ئەمان نیازی پێشكەشكردنی نموونەی جیاوازیان هەیە؛ هاوشێوەی دەرچوونی "نەوەی نوێ" لە هەرێمی کوردستاندا بە ٩ کورسی، کە تا بکرێت دژایەتیی هەردوو حزبە دەسەڵاتدارەکە دەکات، لە پێناو قایمکردنی پێگەی جەماوەریی خۆیان؛ هەروەها وەک ئامادەکارییەکیش بۆ هەڵبژاردنەکانی هەرێمی کوردستان.

پێنجەم، لەم ھەڵبژاردنەدا لە ناوماڵی شيعەدا تا ڕاددەیەك ھاوسەنگیی ھێز گۆڕاوە. لیستی "سەدر" بە بەدەستھێنانی 73 كورسی و "مالیكی"یش بە دەستەبەركردنی 37 كورسی، زۆرترین دەنگی پێكھاتەی شيعەیان دەستەبەر كردووە. لیستی "فەتح"ی سەر بە ھادی عامری، ھەروه‌ها ھاوپەیمانیی نێوان حەكیم و عەبادی تووشی شكستێكی گەورە ھاتن و بە ڕێژەیەكی بەرچاو كورسییەكانیان كەم بۆتەوە. لە ناوچە سوننەكانیش لیستی "تەقەدوم"ی سەر به‌ حەلبووسی توانیویه‌تی ٣٧ كورسیی سوننەكان بەدەست بھێنێت؛ لستی عەزمی سەر بە "خەمیس خەنجەر"یش ١٣ كورسی. ئەم پێشهاتانە گشتیان تا ڕاددەیەک ڕەهەندێکی جیاوازتر لە خولەکانی پێشوو بە پڕۆسەی سیاسی و کاری پەرلەمانی دەبەخشن؛ لە هەمان کاتیشدا پێویستیان بە حیساباتی سیاسیی نوێ هەیە.  لێرەدا پرسیار ئەوەیە: ئایا چوار ساڵی حوکمڕانیی داهاتوو لە عێراقدا، چۆن دەبێت بۆ هەرێمی کوردستان؟ وردتر بڵێین؛ ئایا ئەم هەڵبژاردنە سەرەتای قۆناغێکی نوێ دەبێت بۆ پەیوەندیی هەولێر و بەغدا لە لایەک و هێزە شیعی و سوننییەکان لە لایەکی تر؟

پەیوەندییەکانی هەولێر و بەغدا: هەماهەنگی یان گرژی و ناسەقامگیری؟

لە (٢٠٠٣-٢٠١٢) پەیوەندییەکانی هەرێم و بەغدا لە ڕووی هەماهەنگییه‌وه‌ بەرزی و نزمیی زۆری بەخۆوە بینیوە، کە لەسەر ئاستی حکوومەت و پەرلەماندا جۆرێک لە کۆدەنگی هەبوو، بەتایبەتی لە نێوان کورد و شیعە؛ هەروەها گرژی و ناسەقامگیریی (٢٠١٢-٢٠١٨)، کاتێک پەیوەندیی نێوان هەرێمی کوردستان و به‌غدا گەیشتە ئەوپەڕی خراپی، تا دواجار هاتنی داعش و ١٦ی ئۆکتۆبەری لێ کەوتەوە. هەروەها له‌ قۆناغی سێیەمیشدا (٢٠١٨-٢٠٢١) جۆرێک لە سەقامگیری هه‌بوو، بەتایبەت بە هاتنی مستەفا کازمی. هەڵبەتە کێشەی پەیوەندیی عێراق و هەرێمی کوردستان ئەوەیە کە پەیوەندییەکانیان لەسەر بنەمای ده‌ستووری نین تاوەکوو لێیان دڵنیا بین، ئەگینا تا ئێستا قاڵبێکی سەقامگیریان وەردەگرت و زۆریش لە کێشەکانیان چارەسەر دەبوون؛ بەڵکوو پەیوەندییەکانیان لە بنەڕەتدا پەیوەستن بە چەند پرسێکەوە: یەکەم، دۆخی ناوخۆی عێراق، بەتایبەتی ململانێی نێوان سێ پێکهاتە سەرەکییەکەی عێراق. دووەم، هاوسەنگیی هەرێمی، بەتایبەتیش دەستوەردانە دەرەکییەکانی تورکیا و ئێران و ئەمریکا. فاکتەری سێیەم تا ڕاددەیەک فاکتەرێکی نوێیە، ئەویش ململانێی ناوماڵی شیعەیە، بەتایبەتیش لە نێوان باڵەکانی نزیک لە ئێران و باڵی سەدر و شەقامی شیعییش کە تا ڕاددەیەکی زۆر شەقامێکی تووڕەیە و متمانەی بەو نوخبە سیاسییەی دوای ٢٠٠٣ نەماوە. ئەمانە لە ڕاستیدا گشتیان کاریگەرییان هەیە لەسەر پەیوەندیی هەولێر و بەغدا لە ئاییندەدا.

لە دوای هاتنی کازمی دەتوانین بڵێین کە، شێوازێکی تری پەیوەندی لە نێوان هەرێم و عێراق هاتۆتە کایەوە کە ئەویش بریتییە لە مامەڵەکردن و هەماهەنگیی نێوان هەردوو لا، چونکە هەم هەرێمی کوردستان هەمیش حکوومەتەکەی کازمی و بەشێکیش لە شیعەکان، گەیشتوونەتە ئەو باوەڕەی کە سەقامگیریی هەولێر و بەغدا تا ڕاددەیەکی زۆر بەیەکەوە بەستراوەتەوە. ڕاستە هەرێمی کوردستان لە ٢٠٠٣ تا ٢٠١٤ سوودی زۆری لە لاوازیی بەغدا بینی، بەڵام نابێت ئەوەیشمان لەبیر بچێت کە ئەوەی داعشیشی هێنا هەر لاوازیی بەغدا بوو، کە دواتر بووە مەترسیدارترین فاکتەر لەسەر مانەوەی قەوارەی هەرێمی کوردستان. بۆیە مەرج نییە هەمیشە لاوازیی بەغدا لە بەرژەوەندیی هەرێمی کوردستاندا بێت. لە دوای ٢٠١٨یش کە هێزەکانی حەشد لەناو پەرلەمان و حکوومەتی عێراقدا بەهێز بوون و حکوومەت لاواز بوو، ئەمە کێشەی زۆری بۆ هەرێم دروست کردووە؛ بە جۆرێک حکوومەتی هەرێم لە هەردوو پرسی بوودجە و ڕێکكەوتنی شنگال لەگەڵ حکوومەتی بەغدا گەیشتۆتە ڕێکكەوتن، کەچی لەبەر لاوازیی حکوومەت ناتوانرێت هیچ لەو دوو ڕێکكەوتنە تا ئێستا جیبەجێ بکرێن. بۆیە ئێستا خەریکە هەولێر و بەغدا و بەشێکیش لە نوخبەی سیاسیی عێراق دەگەنە باوەڕێک، کە دەبێت هاوکار و هەماهەنگ بن لەسەر فۆڕمێکی نوێ لە پەیوەندی کە لەسەر بنەمای پەیوەندیی نێوان وڵاتێکی فیدراڵ و هەرێمێکی فیدراڵ بێت. چونکە دەرکەوت کە عێراقیش بەبێ هەماهەنگیی هەرێمی کوردستان، ناتوانێت سەقامگیریی تەواوی خۆی دابین بکات؛ بۆ نموونە ئەو ناوچانەی کە لە ١٦ی ئۆکتۆبەر حکوومەتی عێراق بە زبری هێز خستییەوە ژێر ڕکێفی تاکلایەنەی خۆی، لە ڕووی ئاساییشەوە تا ئێستا لەرزۆکترین ناوچەی عێراقن و، چەندان ڕاپۆرتی نێودەوڵەتی پێشبینیی بەهێزبوونەوەی داعشیان کردووە لەو ناوچانەدا. هەڵبەتە ئەمە ئەو وەهمەیشی بەتاڵ کردۆته‌وه‌ کە بەشێک لە لایەنە سیاسییەکان پێیان وابوو ئەگەر ئەم ناوچانە بخرێنەوە سەر حکوومەتی بەغدا ئەوا لە ڕووی خزمەتگوزارییەوە باشتر دەبن؛ کەرکووک و ناوچەکانی ماددەی ١٤٠ ئێستا لە خراپترین ناوچەکانی عێراقن لە ڕووی خزمەتگوزارییەوە. سەرەڕای ئەو هەموو تێبینییانەی کە لەسەر حکوومەتی هەرێم هەیە، بەڵام هێشتا بە بەراورد بە عێراق زۆر باشترە.

دەتوانین بڵێین کە سەقامگیریی دەنگەکانی دوو حزبە سەرەکییەکەی هەرێمی کوردستان جۆرێک لە متمانەی سیاسیی لای هێزە شیعەکان دروست کردووە، کە پێگەی ئەم دوو لایەنە (هەروەها هەرێمی کوردستانیش) لە هاوکێشە سیاسیەکاندا بهێڵێتەوە و حیسابی بۆ بکرێت. ئەم قۆناغەی دوای هەڵبژاردنەکان دەرفەتێکی باشە بۆ ڕێکكەوتنی بەغدا و هەولێر لەسەر کێشەکانی نێوانیان؛ بەتایبەت کە هێزە توندڕەوەکانی نزیک لە ئێران کورسییەکانیان لە ٥٧ کورسی (٢.١٨) بۆتە ١٧ کورسی لە پەرلەماندا. ئەمە دەرفەتێکیشە بۆ ئەمریکا کە پشتگیری لە چەند هێزێکی تری میانڕەوی وەک کورد و سوننەکان و حەکیم و سەربەخۆکان بکات کە وەک هێزیکی میانڕەو بتوان لە نێوان قەوارەی سەدرییەکان و هێزەکانی نزیک لە ئێران هاوسەنگی بپارێزن. ئەم هاوسەنگییە گرنگە بۆ ئەوەی بەرکەوتن و گرژییەکان لە ناوماڵی شیعەیش خاوتر ببنەوە. چەند تەوەرێکی سەرەکی هەن کە پێویستە لەم خولەی پەرلەمانی عێراقدا، هەرێمی کوردستان بەچڕی لە بەغدا کاریان لەسەر بکات، وەک: پرسی که‌رکووک و ناوچە دابڕاوەکان، کە دۆخەکە ئاسایی بکرێتەوە بۆ پێش ١٦ی ئۆکتۆبەر، دواتریش بگەنە میکانیزمێک بۆ بەڕێوەبردنی ئەو ناوچانە. پرسی نەوت و گاز لە ڕێگه‌ی یاسایییەوە یەکلا بکرێتەوە بۆ ئەوەی چیتر بەغدا وەک کارتێکی سیاسی دژی هەرێم بەکاری نەهێنێت. هەروەها بەشە بوودجەی هەرێمی کوردستان جێگیر بکرێت و دوور بێت لە بارگرژیی پەیوەندییەکانی هەولێر و بەغدا.

ئەم ئامانجە لە ڕاستیدا نابێت تەنیا داواکاریی یەکێتی و پارتی بێت، بەڵکوو دەبێت لۆبییەکی کوردی لەناو پەرلەمانی عێراق هەبێت کە ململانێ حزبییەکان تێ پەڕێنێت؛ هاووڵاتیانی هەرێمی کوردستانیش زەروورە ئەو هۆشیارییەیان هەبێت کە ئەو کەسانەی دەنگیان پێ داون و لەسەر بەشی کورد چوونەتە پەرلەمانی عێراق، تەنیا بە دژایەتیی یەکێتی و پارتی سەرقاڵیان نەکەن، چونکە وەهمێکی گەورەیە پێمان وابێت بەغدا و دەسەڵاتدارانی شیعە لە هەرێمی کوردستان چاکسازیمان بۆ بکەن. گۆڕین و گوشارخستنە سەر هەرێمی کوردستان لە ڕێگه‌ی بەغداوە- وەک پێشتریش لە سەردەمی مالیکی و عەبادیدا بینیمان- تەنیا بە دژی بەرژەوەندیی هەرێمی کوردستان و خەڵکەکەی شکایەوە نەک پارتی و یەکێتی. بڕینی بوودجە و نەناردنی مووچە، دوو نموونەی زەقن کە ڕاستەوخۆ کاریگەرییان خسته‌ سەر ژیانی خەڵک.

هەماهەنگیی زیاتر لەگەڵ سوننەکان

لەم هەڵبژاردنەدا سوننەکان بەشداری و ڕێکخستنێکی باشتریان هەبوو بە بەراورد بە شیعەکان؛ قەبارەی دەنگ و کورسییەکانیشیان هەمووی لە دوو قەوارە کۆ بوونەتەوە کە دەکاتە نزیکەی ٥٠ کورسی؛ ئەمەیش مانای وایە ئەم جارە پێگەیشیان لە پەرلەمانی عێراقدا بەهێزتر دەبێت. هەرچەندە لە هەڵبژاردنی ٢٠١٨ نزیکەی ٧٠ بەربژێری سوننە دەرچوون، بەڵام بەشێکی بەرچاویان لەناو لیستەکەی عەبادی (نەسڕ) و چەند لیستێکی تر بوون. بۆ بەهێزبوونی پێگەی هەرێم لە حکوومەتی داهاتوودا، کورد پێویستە لەسەر دوو تەوەر کار بکات: یەکەم، یەکێتی و پارتی (ئەگەر نەوەی نوێ و یەکگرتوویشیان لەگەڵ بێت باشترە) بەیەکەوە کە ٤٩ کورسییان هەیە، دەتوانن لە پێناو بەرژەوەندییەکانی هەرێمی کوردستان هاوپەیمانێتییەکی پەرلەمانی دروست بکەن. کورد بەبێ هاوپەیمانی لەگەڵ لیستێکی گەورەی شیعە یان سوننە، ناتوانێت کاریگەریی سیاسیی زۆری هەبێت. سوننەکان بژاردەیەکی باشن بۆ ئەوەی لەم خولەدا ڕێکكەوتنیان لەگەڵ بکرێت. کورد لە ڕاستیدا نەیتوانیوە وەک پێویست سوود لە هێزی سوننەکان وەرگرێت کە هاوئازاری کوردن لە بەغدا و، ئەوانیش لەژێر گوشاری زۆرینەی شیعەکان دەناڵێنن. ئەمە لە کاتێکدایە کە بەشێکی زۆری سەرکردە سوننەکان لە هەرێمی کوردستان خاوەن بەرژەوەندیی ئابوورین. بوونی به‌شێكی زۆری سه‌ركرده‌ سیاسی ‌و خێڵه‌كییه‌كانیشیان له‌ هه‌رێمی كوردستان، ده‌توانێت ئاسانكاری بۆ ئه‌و هەنگاوە بكات.

کورد هەرچەندە لە دوای ٢٠٠٣ شەریکی سەرەکیی شیعەکان بوون لە دروستکردنی عێراقی نوێدا، بەڵام بەهۆی ڕوانینی ئایدیۆلۆژی و مەزهەبیی شیعەکان بۆ حکوومەت و دەوڵەتداری، نە کورد و نە سوننەیش ناتوانن ببنە هاوبەش لە عێراقی نوێدا. ئه‌وجا بۆ ئەوەی گەڕانەوەی کورد بۆ بەغدا سەنگ و کاریگەریی سیاسیی هەبێت، دەبێت کورد جۆرێک لە هاوپەیمانی لەگەڵ سوننەکان ببەستن. واتا بۆ ڕاستکردنەوەی ئەو هاوسەنگییە کە هەم ئەمریکییەکان دەیانەوێت هەمیش بۆ خودی هەرێم گرنگە ئەوەیە کە، هەرێمی کوردستان چاوێکی لەسەر سوننەکان بێت؛ بەتایبەت ئەو سوننانەی کە وەک کورد نائومێد بوون لە بەغدا و، ئەوەندەی ڕوویان لە هەرێمە ئەوەندە ڕوویان لە بەغدا نییە.  هەر یەکە لە کورد و سوننه‌ له‌ ئێستادا پێویستیان به‌ هاوكاریی لەو جۆرە هەیە؛ بەتایبەت کە سوننه‌كان نه‌یانشاردۆته‌وه‌ كه‌ ئه‌وان تامه‌زرۆی دروستكردنی هه‌رێمێكن. به‌تایبه‌ت له‌ دوای كاولكارییه‌كانی ده‌وڵه‌تی ئیسلامی، چه‌ند جارێك بیرۆكه‌ی ئه‌و هه‌رێمه‌یان پێشنیار كردووه‌؛ كورد ده‌توانێت هاوكاریان بێت له‌ دروستكردنی هه‌رێمێكی وه‌هادا، كه‌ ده‌ره‌نجام له‌ به‌رژه‌وه‌ندیی كورددا ده‌شكێته‌وه‌.

دروستبوونی هه‌رێمێكی تر له‌ عێراق، وا ده‌كات پاڵپشتیی ده‌ستووریی هه‌رێمی كوردستانیش له‌ به‌رامبه‌ر حكوومه‌تی ناوه‌ند به‌هێزتر بێت؛ ئه‌مه‌ جگه‌ له‌وه‌ی دروستبوونی هەرێمێکی تر،‌ پرۆسەی بەهه‌رێمبوونی عێراق بۆ چه‌ند هه‌رێمێكی تریش ئاسان دەکات.  له‌ ئاستی ئیقلیمیشه‌وه‌ داواكارییه‌كانی كورد چیتر ته‌نیا وه‌ك داواكاریی نه‌ته‌وه‌یی‌ و ئیتنی‌ و ناوچه‌گه‌ری ده‌رناكه‌ون، به‌ڵكوو ده‌چنه‌ قاڵبێكی تره‌وه‌؛ ئه‌و پاساوه‌یش له‌ده‌ست ئه‌و هێزانه‌ ده‌رده‌هێنرێت كه‌ كورد وه‌ك نه‌ته‌وه‌یه‌كی جوداخواز ‌و دژه‌ده‌وڵه‌ت سه‌یر بكرێت.

 ئه‌م هاوپه‌یمانێتییه‌ له‌گه‌ڵ سوننه،‌ وا ده‌كات كورد دووبارە بگه‌ڕێنێته‌وه‌ بۆ شه‌ریكێكی به‌هێز له‌ عێراقدا كه‌ بتوانێت داكۆكی له‌ مافه‌كانی بكات؛ به‌تایبه‌ت كه‌ ئێستا هه‌ر یه‌كه‌ له‌ كورد و سوننه‌ دوو كاراكته‌ری ڕێکخراوترن لە جاران. هاوپه‌یمانێتییەكی له‌و جۆره،‌ دوور نییه‌ ببێته‌ ئاڵته‌رناتیڤی ئه‌و هاوپه‌یمانێتییه‌ ستراتیژییه‌ی نێوان كورد و شیعه‌ كه‌ له ‌دوای 2003 پایه‌ سه‌ره‌كییه‌كانی ده‌وڵه‌تی نوێی عێراقی له‌سه‌ر بنیات نرا. ئەم هاوپه‌یمانێتییە هێزێکی زۆر دەدات بە گەڕانەوەی هەرێمی کوردستان بۆ بەغدا و، کورد لە مەترسیی توانەوەی سیاسی و ئابوورییش دەپارێزێت.

فاکتەرە کاریگەرەکانی سەر پێگەی هەرێمی کوردستان لە بەغدا

ئەزموونی سیاسیی کورد لە عێراقی دوای ٢٠٠٣ پێمان دەڵێت کە، پێگەی هەرێمی کوردستان لە عێراقدا دەوەستێتە سەر سێ پرسی سەرەکی: یەکەم، کۆدەنگیی کورد لە بەغدا و کارکردن وەک هاوپەیمان؛ ئەمە لە دوای ٢٠٠٣ گەورەترین دەسکەوتی بۆ کورد دەستەبەر کرد لە عێراقدا، تا ئەو ئاستەی کورد فەرمانڕەوا و دروستکەری عێراق بوون. بوونی لۆبییەکی کوردیی یەکگرتوو لە بەغدا، گەرەنتیی پێگەی بەهێزی هەرێمی کوردستانە، بەتایبەت ڕێکكەوتنێکی ستراتیژی لە نێوان یەکێتی و پارتی سەنگی مەحەکە. هەرچەندە ئەم جارە ئەو گرووپە کوردانەی کە دەیانەویست لە ڕێگه‌ی بەغداوه‌ شەڕی پارتی و یەکێتی بکەن، شکستیان هێناوە، بەڵام هێشتایش نەوەی نوێ، کە 9 کورسییان هێناوە، دیار نییە کە چۆن لە پەرلەمانی عێراقدا مامەڵە دەکەن؛ ئایا دیسان ئەمانیش فۆکەسیان لەسەر ململانێ حزبییەکانی هەرێمی کوردستانە، یان لەسەر دۆخ و بەرژەوندیی گشتیی هەرێمی کوردستان لە بەغدا؟ ئەم ململانێ ناوخۆیییانە تا ڕاددەیەکی زۆر پێگەی هەرێم لە بەغدا دیاری دەکات. دووەم، بریتییە لە هاوسەنگیی نێوان پێکهاتە سەرەکییەکانی عێراق (شیعە، سوننە و کورد)، بەتایبەت کە کورد لەگەڵ هێزێکی کاریگەری سیاسی لە عێراقدا هاوپەیمان بێت؛ بە جۆرێک کە ڕێگری نەکەن لە بەرژەوەندییەکانی کورد لە پەرلەمانی عێراقدا؛ بۆ نموونە تێپەڕاندنی ئەو پرۆژەیاسایانەی کە لە بەرژەوەندیی هەرێمی کوردستانن. سێیەم، کە تەوەرێکی سەرەکییە، ئەویش کەسایەتیی سەرۆکوەزیرانه‌، كه‌ کاریگەریی زۆری لەسەر پێگەی هەرێمی کوردستان دەبێت؛ مالیکی و عەبادی دوو نموونەی نەرێنین، هەروەها عادل عەبدولمەهدی و کازمییش دوو نموونەی ئەرێنین کە تا ڕاددەیەکی زۆر سەقامگیرییان گەڕاندەوە بۆ پێگەی هەرێمی کوردستان لە عێراقدا. بۆیە کورد دەبێت زۆر گرنگی بەوە بدات کە کێ دەبێتە سەرۆکوەزیرانی عێراق، زیاتر لەوەی کێ دەبێتە سەرۆککۆماری عێراق؛ چونکە پۆستی سەرۆککۆمار لە دوای نەمانی مام جەلال- کە ئەوکاتیش هەر لەبەر یەکگرتووییی گوتاری کورد بوو لە بەغدا- هیچ سوودێکی وای نەبووە بۆ هەرێمی کوردستان، جگە لە سوود بەو کەسەی کە دەبێتە سەرۆککۆمار.

ئەنجام

لەم هەڵبژاردنەدا لایەنە سیاسییە سەرەکییەکانی کورد پێگەی خۆیان پاراستووە لە بەغدا؛ دەکرێت ئەمە دەرفەتێک بێت بۆ بەهێزکردنی پێگەی هەرێمی کوردستان لە بەغدا. بەڵام لە ڕاستییدا سەقامگیری و بەهێزیی پێگەی هەرێمی کوردستان لە بەغدا فاکتەرێکی سەربەخۆ نییە، بەڵکوو وابەستەی کۆمەڵێک پرسە، هەم لە عێراق و هەمیش لە هەرێمی کوردستان؛ لە سەرووی هەموویشیان سەقامگیریی سیاسی لە عێراقدا. دووەمیش هاوسەنگیی نێوان پێکهاتەکان و دۆخی ناوماڵی شیعەکان، دیسان کاریگەریی هەیە لەسەر تەواوی دۆخی عێراق و هەرێمی کوردستانیش. سێیەم، شێوازی ململانێی لایەنە سیاسییە کوردەکان لە بەغدا، بەتایبەتیش هەماهەنگیی نێوان یەکێتی و پارتی. کەسایەتیی سەرۆکوەزیرانی نوێی عێراق، کاریگەریی زۆری دەبێت لەسەر شێوازی پەیوەندیی بەغدا و هەولێر، دواجاریش پێگەی هەرێمی کوردستان.

چوارەم، هەماهەنگیکردن لەگەڵ لیستێکی گەورەی شیعەکان یان سوننەکان، دیسان فاکتەرێکی گرنگە بۆ تێپەڕاندنی پرۆژەیاساکان لە پەرلەمانی عێراق؛ لە خولەکانی ڕابردوو هەرێمی کوردستان بەربەستی زۆر و نەیاری زۆری هەبوو لە پەرلەمانی عێراق. لە سەرێکی تر، کەمبوونەوەی هەژموونی هێزە پرۆکسییەکانی ئێرانیش دیسان لە بەرژەوەندیی پێگەی هەرێمی کوردستانە لە بەغدا؛ لەگەڵ ئەمەیش گوتاری پۆپۆلیستی کە پێشتر شەقامی شیعە و سوننەکانی ئاڕاستە دەکرد، زیانێکی زۆری بە هەرێم گەیاند. هەڵبەتە جارێ دیار نییە ئایا ئەم گوتارە سەر هەڵدەداتەوە یان کپ دەبێتەوە، چونکە کۆمەڵێک کاندیدی سەربەخۆ و تشریینییەکانیش هاتوونەتە ناو پەرلەمان کە ڕوویان زیاتر لە شەقامی عێراقییە. ئەم فاکتەرانەی ئاماژەمان پێ دان، گشتیان لە پێگەی هەرێمی کوردستان لە حکوومەتی داهاتووی عێراقدا ڕۆڵێکی جەمسەری دەگێڕن.