د. زوبێر ڕەسووڵ، دکتۆرا لە زانستە سیاسییەکان و پەیوەندییە هەرێمییەکان

ململانێ سیاسییەکان لە عێراقی دوای ٢٠٠٣ خەریکە بە قۆناغیکی نوێدا تێپەڕ دەبن؛ لە قۆناغی یەکەمدا (٢٠٠٣-٢٠١٠) ململانێکان لە نێوان بەرەی حوکمڕانی، واتا  شیعە و کورد لە لایەک و، سوننە لە لایەکی ترەوە بوو. ئەوکات سوننەکان دژی دەسەڵاتداریی نوێی شیعەکان بوون لە عێراقدا، کە لە ڕاستیدا دەسه‌ڵاتدارییەک بوو، زیاتر لەسەر بنەمای پاڵپشتیی دەرەکی و تۆڵەکردنەوە لە حوکمڕانیی چەند ساڵەی بەعسییەکان بوو؛  وەک ئەوەی سوننە بەرپرس بووبن لە تاوانەکانی ٣٠ ساڵەی ڕژێمی بەعس لە دژی گەلانی عێراق، تا دواجار کار گەیشتە ڕاوەدوونانی سەرکردە سوننەکان و تاوانبارکردنیان بە پیلانگێڕ لە دژی دەسەڵاتی شیعەکان. ڕافع عیساوی و تارق هاشمی و چەندان سەرکردەی تر، نموونەیەک بوون بۆ ئەم قۆناغە. دەرهاوێشتە و لێکەوتەی ململانێکانی ئەم قۆناغە، هاتنی داعش بوو لە ٢٠١٤، کە سوننەکان بەشێکی زۆریان پاڵپشتییان کرد؛ ئەمەیش وەک پەرچەکردارێک بۆ بەره‌نگاربوونەوەی دیکتاتۆرییەتی شیعەکان بەسەر دەسەڵاتی سیاسیدا. دوای ٢٠١١، سوننەکان پەراوێز خران و لەوە لاوازتر بوون کە وەک مەترسی بۆ سەر دەسەڵاتی شیعەکان سەیر بکرێن. ئەو جارە ئاراستەی  ململانێکان ڕووی کردە هەرێمی کوردستان، کە دواتر ئاراستەی ململانێی نێوان شیعە و کوردی وەرگرت.

لە دوای ٢٠١٤ شیعەکان هەرێمی کوردستانیان وەک دڕک دەبینی لە جەستەی دەوڵەتی عێراقدا؛ تا پێیان کرا شەقامی شیعی و عێراقییان جۆش دا بەوەی هەرێمی کوردستان سەرچاوەی نەهامەتییەکانی عێراق بێت. تا کار گەیشتە ئەوەی لە ساڵی ٢٠١٥ مالیکی بوودجەی هەرێمی کوردستانی بڕی و دواتریش عەبادی درێژەی بە هەمان سیاسەتەکانی مالکی دا. ئەم ململانێیەی شیعە و کورد دیسان ئه‌نجامێكی تری لێ کەوتەوە کە بریتی بوو لە دروستبوونی ناکۆکی و بارگرژیی توند لە نێوان هەرێمی کوردستان و بەغدا، تا کار گەیشتە ئەوەی هەرێمی کوردستان پەنا بباتە بەر ئەنجامدانی ڕیفڕاندۆم و هەوڵی جیابوونەوە لە عێراق. مەبەستم لە دەستنیشانکردنی ئەو دوو قۆناغە ئەوەیە کە، تا ئێستا هەر ململانێیەک لە عێراقی دوای ٢٠٠٣دا، لێکەوتەی سیاسیی هەبووە لەسەر کۆی پڕۆسەی سیاسی و سیسته‌می حوکمڕانی لە عێراقدا.

ململانێی ئەم جارە لە قۆناغێکی تر و فۆڕمێکی جیاوازتردایه‌؛ ئەو فۆڕمەی ململانێ لەناو ماڵی یەک پێکهاتەیە کە ستوونی سەرەکیی دەسەڵات و دەوڵەتن لە عێراقی دوای 2003. ململانێی ناوخۆییی شیعەکان، جیاوازە لە دوو ململانێکەی تر کە ئاماژەمان پێ دا، چونکە ئەم ململانێیە لەنێو ماڵی گرووپی دەسەڵاتدارە، کە دەوڵەت و سوپا و حکوومەت و دامەزراوەکانی دەوڵەتیان لەبەردەستە، میلیشیاکانیان لەبەردەستە و پاڵپشتیی دەرەکییان هەیە. ئەم ململانێیە تەنیا لەسەر پرسی پێکهێنانی حکوومەت نییە، بەڵکوو لە بنەڕەتدا ململانێیەکە لەسەر ناسنامه‌ (شوناس)ی شیعەی سیاسی، کە ڕەگێکی قووڵتری هەیە لە نێوان ململانێی گرووپە شیعەکاندا و، دەگەڕێتەوە بۆ دوای سەرکەوتنی شۆڕشی کۆماری ئیسلامی (خومەینی) لە ١٩٧٩.  پێش ڕوودانی شۆڕشی ئێران و ڕووخاندنی ڕژێمی شا، مووسا سەدر (یەکێک لە ئامۆزاکانی موقتەدا سەدر) لە ناکۆکیی سیاسیدا بوو لەگەڵ ئیمام خومەینی و؛ لەسەر تێڕوانینە سیاسی و دەستوورییەکانی ڕفێندرا. هەڵبەت لێكۆڵینەوە و بەڵگەنامە زۆرن كە كوشتنی مووسا سەدر دەخەنە ئەستۆی گرووپەكانی خومەینی، بەو پێیەی سەدر دژایەتیی تیۆریی "ویلایەتی فەقیھ"ی خومەینیی کردووە و لە ڕێگەی پەیوەندییەكەی لەگەڵ ئایەتوڵڵا شەریعەتمەداری، هەوڵی داوە ئاراستەیەکی بەره‌نگاربوونەوە لەناو "حه‌وزه‌ی قوم" لە دژی خومەینی كۆ بكاتەوە، تا کارگەیشتە ئەوه‌ی کە مووسا سەدر هەوڵی دۆزینەوەی چارەسەرێکی سیاسی لەگەڵ شا بدات؛ بە جۆرێک ڕژێمی ئێران بگۆڕدرێت بۆ پاشایەتییەکی نیمچەدەستووری کە مووسا سەدر ڕۆڵی باڵای تێدا هەبێت.  

لە ڕاستیدا ئەوەی ئێستا لە عێراقدا ڕوو دەدات، دەرەنجامی لاوازبوونی پێگەی هەر یەکە لە ئێران و ئەمریکایە له‌و وڵاته‌دا. ئەم جارە تاران ئەوندەی هەوڵی دا، نەیتوانی شیعەکان یەک بخات. هەرچەندە تا ئێستایش کەسانێک هەن پێیان وایە ئەوەی لە عێراق ڕوو دەدات بە ویست و دڵی ئێرانە، بەڵام لە ڕاستیدا ئەو تێگەیشتنە لاوازە. ئیدارەی بایدن لە ڕێگه‌ی دوورکەوتنەوە لە ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست، توانیویەتی کارتی عێراق وەک گوشارێک لەدەست ئێران دەربهێنێت؛ بە جۆرێک ئێستا عێراق کارتێک نییە لەدەست ئێران بۆ گوشارخستنە سەر ئەمریکا. بۆ نموونە لە پێکهێنانی حکوومەتی ئەم جارە، ئەمریکا کەمترین دەستوەردانی لە پڕۆسەی سیاسیی عێراق نەکردووە، بەڵکوو ئێستا ئەم ڕۆڵە سەرەکییە یونامی دەیگێڕێت، ڕۆڵی یونامییش بە حوکمی پێگەی سیاسی، زۆر سنووردارە. تا ئاستێک عێراق چیتر کەیسێک نییە لە پێشینە بێت بۆ ئەمریکا لە ناوچەکەدا. ئەم دۆخە ئەوەنده‌ی بۆتە بارگرانی، نەبۆتە کارتێکی بەسوود بۆ ئێران. ئەو وزەیەی کە ئێران بەکاری هێنا لە لاوازکردنی دامەزراوەکانی دەوڵەتی عێراق لەم چەند ساڵەی دواییدا، بەتایبەت لە ڕێگه‌ی نوخبەی سیاسی و میلیشیا چەکدارەکان، خەریکە لێکەوتەی خراپی دەبێت لەسەر ململانێکانی ناوماڵی شیعە؛ چونکە هەموو کات ئەگەری بەریەکەوتنی چەکداری لە نێوان گرووپە شیعییەکاندا هەیە. ئەمە دواجار لەوانەیە وا بکات شیعەکان بیر لە بەهەرێمبوونی ناوچەکانیان بکەنەوە، وەک ئەوەی چەند جارێک داوایان کردووە؛ لەم ڕۆژانەیشدا دیسان فالح ئەلخەزعەلی، پەرلەمانتاری بەسرە، هەمان داواکاریی کردەوە، کە تاکە چارەسەر بۆ دۆخی بەسڕە، بوونی بە هەرێمێکی هاوشێوەی هەرێمی کوردستانه‌.

بەردەوامبوونی پشێوییەکانی عێراق، دواجار پرسی بەهەرێمبوونی ناوچەکانی باشوور و ناوەڕاستیش دێنێتە کایەوە. ئەم ئاراستەیە دژ بەو ئاراستەیەیە کە سەدر و نوخبەی سیاسیی شیعەکان هەوڵی بۆ دەدەن؛ بەتایبەت ئەوەی سەدر بەدوایدا دەگەڕێت، بەناوەندکردنی دەسەڵاتی سیاسییە لە ڕێگه‌ی ناوەندێکی بەهێزەوە. هەڵبەتە مەرامی سەدر تەنیا هەڵوەشاندنەوەی پەرلەمان و دووبارەکردنەوەی هەڵبژاردن نییە؛ سەدر دەیەوێت دەست بەسەر دەسەڵاتی سیاسی و دینیدا بگرێت و لە ڕێگه‌ی ئایدیۆلۆژیای ویلایەتی فەقیھ، عێراق بکاتە دەوڵەتێکی دینی کە خۆی دەسەڵاتی باڵای سیاسی و ئایینی بێت وەک ئایەتوڵڵا خومەینی و خامه‌نەیی.

سەدر لەو چوار ساڵەدا دەیەوێت هەژموونی سیاسی و پێگەی ئایینیی خۆی بەسەر شەقامی سیاسی و مەزهەبی لە عێراقدا بسەپێنێت. ئەمە لە دەره‌وەی دەسەڵاتدا ناکرێت و ئەرکێکی زەحمەتە؛ بۆیە سەدر بەردەوام دەبێت لەسەر بەکارهێنانی گوشار لە حکوومەت و چوارچێوەی هەماهەنگی. ئەم یارییەی سەدر دەیکات، یارییه‌كی مەترسیدارە؛ بەتایبەت کە هەم هەوادارانی سەدر بەشێکیان میلیشیای چەکدارین، هەم نەیارەکانیشی لە چوارچێوەی هەماهەنگی، بەتایبەتیش لایه‌نگرانی مالیکی، میلیشیای چەکدارین. بۆیە ئەمە ئەگەری پێکدادانی چاکداری زۆر نزیک دەکاتەوە. بەڵام موقتەدا تا پێی بکرێت، نایگەیەنێتە ئەم دۆخە، چونکە دواجار لەوانەیە زیان لە پێگەی ئایینیشی بدات و بە دەسپێکەری فیتنە ناوی ببەن؛ ئەمە جگە لەوەی مەرجەعییەتیش ئەوەندە پێگە و دەسەڵاتی هەیە ڕێگر بێت لەو شەڕەی نێوان شیعەکان.

ململانێی ناوخۆی شیعەکان، دوور نییە لێکەوتەی مەترسیداری هەبێت بۆ سەر عێراق و هەرێمی کوردستانیش، بەتایبەت کە سەدر نەیشاردۆتەوە کە ویستی گۆڕینی دەستوور و سیسته‌می حوکمڕانیی عێراقی هەیە. بۆیە دوور نییە كە خواست و داواكاریی سەدر لە سەرلەنوێ ئەنجامدانەوەی هەڵبژاردنەوە، بگۆڕێت بۆ گۆڕینی دەستوور و سیسته‌می حوکمڕانی لە پەرلەمانییەوە بۆ سەرۆکایەتی کە خۆی دەسەڵاتێکی ئایینیی سیاسیی باڵای هەبێت هاوشیوەی سیسته‌می ویلایەتی فەقیھ لە کۆماری ئیسلامیی ئێراندا، ئەم ئامانجەی سەدر زۆر مەترسیدارە و هیچی لە کودەتایەکی سەربازی کەمتر نییە کە تەواوی هەوڵی پێکهاتەکانی عێراق و کۆمەڵگه‌ی نێودەوڵەتی شکست پێ بهێنیت کە لە دوای ٢٠٠٣ عێراقیان لەسەر بنیات ناوە.

ئەنجام

ئەمریکییەکان، عێراقی دوای ٢٠٠٣یان لەسەر بنەمای تەوافوقی سێ پێکهاتەی سەرەکیی (شیعە، کورد و سوننە) بنیات نایەوە. ئەم سێ پێکهاتەیە ڕاستە هاوسەنگی و پێگەی سیاسی و سەربازییان جیاوازە، بەڵام هەر یەکێک لەو سێ پێکهاتانە کاریگەریی زۆری بەسەر کۆی پڕۆسەی سیاسیی عێراقەوە هەیە. لە دوای ٢٠٠٣ تا ئێستا هەر ململانێیەکی سیاسی لە نێوان ئەو سێ پێکهاتەیە یان لەناو خودی یەک پێکهاتەیش ڕووی دابێت، لێکەوتەی سیاسی و ئابووری و ئەمنیی گەورەی بەسەر پرۆسەی سیاسیی عێراقدا جێ هێشتووە. ئەم ململانێ تازەیەی ناوماڵی شیعەکانیش، ئەگەری زۆرە لێکەوتەی سیاسیی کاریگەر لەسەر پرۆسەی سیاسی و سیسته‌می حوکـمڕانی لە عێراقدا لێ بکەوێتەوە. ئەوەی موقتەدا سەدر داوای دەکات، تەنیا کێشەیەک نییە لەسەر چۆنێتیی پێکهێنانی حکوومەت و چەند پۆستێکی حکوومی، بەڵکوو پلانێکی فراوانترە بۆ دەستگرتن بەسەر پڕۆسەی سیاسی لە عێراقدا کە "سەیید سەدر" هەم دەسەڵاتی سیاسی هەم دەسەڵاتی ئایینیشی لەدەستدا بێت؛ هاوشێوەی ئەو فۆڕمە سیاسییەی ویلایەتی فەقیھ کە شۆڕشی ئیسلامی و ئایەتوڵڵا خومەینی بۆ گەلانی ئێرانیان بەجێ هێشت. بۆیە پرۆژەی سەدر دواجار پرۆژەیەکی مەترسیدارە بۆ گشت گەلانی عێراق، بەتایبەتیش بۆ کورد و سوننەکان. لە بەرژەوەندیی هەرێمی کوردستاندا نییە کەسایەتییەکی شیعەی بەهێز لە عێراقدا دەست بەسەر دەسەڵاتدا بگرێت. ناوماڵێکی شیعەی پەرتەوازە کە پێویستییان بە کورد و سوننە بێت، لە بەرژەوەندیی عێراقێکی دیموکراسیدایه‌ و، ڕێگر دەبێت لە بەردەم دەستگرتنی دیکتاتۆرێکی مەزهەبی و مەرجەعێکی دینی بەسەر پرۆسەی سیاسیدا.  

سەرچاوەکان

• John Davison and Tom Perry (August 3, 2022). Analysis: Crisis in Iraq tests its stability and Iran's sway. <https://www.reuters.com->
• Intelligenceonline (26/07/2022). Amarante well placed for "failed states" Levant study contract. <https://www.intelligenceonline.com
• Shayan Talabanyh (AUGUST 5, 2022) Muqtada al-Sadr Wants to Be Iraq’s Ayatollah Khomeini. <<https://foreignpolicy.com>>.
• نديم قطيش (02 أغسطس 2022 ) ڕقم العدد [15953]   الصراع على الهوية الشيعية... أبعد من تقاسم السلطة، <<الصراع على الهوية الشيعية... أبعد من تقاسم السلطة | الشرق الأوسط (aawsat.com)>>.