ئەم ناوچەیەى ئێمە بووەتە مەیدانى ڕکبەڕکە و ململانەى چەندان ئەکتەرى ناوخۆیى، هەرێمایەتى و نێونەتەوەیى. هاسان نییە خوێندنەوە بۆ پێشهاتەکان بکرێ و داخوا بەریان بەکوێوەیە؟ کورد وەک نەتەوەیەکى خوجێییى ناوچەکە لەنێو چەقى پێشهاتەکاندایە.  پێشهاتەکان چ کاریگەرییەکیان بۆ سەر کورد دەبێ؟ کورد تا چەند دەستى لەناو پێشهات و پەرەسەندنەکان، بە پۆزەتیڤ و نیگەتیڤيانەوە هەیە، قسە هەڵدەگرێ.

كورد چاوى لەوەیە دواى 100 ساڵ لە ڕێککەوتننامەى سایکس- پیکۆ ئەو ستەمە مێژوویییەى لەسەر هەڵگیرێ کە دەرهەقى کراوە. وەک لەبەرچاوە، لەو پێشهات و پەرەسەندنانەدا، بە تەنێ دەوڵەتان ئەکتەر نین. ئەکتەرى نیمچە دەوڵەت و نادەوڵەتی semi-state & non state actorsیش لە بابەتى کورد هەن و ڕۆڵێک دەگێڕن. بتەوێ سیاسەت لەم ناوچەیەدا بەڕێوە ببەى و دروست پێنگاڤ هەڵێنییەوە، دەبێ لانى کەم، سەرەدەرييەک لە پێگە و ڕۆڵى تورکیا، ئێران، عێراق، سوریا و وڵاتانى دیکەش دەربکەى...بەڵام پێگەى تورکیا بۆ ئێمە جیایە، ژ بەر چ؟

تورکیا بۆ ئێمە کوردى باشوورى کوردستان، کوردى ڕۆژهەڵات، کوردى ڕۆژئاڤا دراوسێیە. دراوسێیەکى باشە یان خراپ، ئەوە بابەتێکى دیکەیە. لێ بۆ کوردى باکوور فەرق دەکا؛ لەوێ پێوەندییەکە مابێن گەلێکى بندەست و دەوڵەتە- نەتەوەى تورکە. کوردى ئەوێ چۆن پێناسەى ئەو پێوەندییە دەکەن، نک من زەلال نییە. بەڵام زاناى تورک، ئیسماعیل بێشکچى، کوردستانى باکوور بە کۆڵۆنى [مستعمرة-Colony]ى ناوخۆیى تورکیا ناودەبات.

- تورکیا، بە قسەى ئەنستیتوى ئامارى تورکی، لە کۆتاییى 2015حەشیمەتى هەبووە. وڵاتێکە قاچێکى لە ئاسیا [97% ى ڕووبەرى تورکیا] و قاچێکیشى لە ئەوروپایە [3%]. تورکیا، دراوسێى سوریا، عێراق، ئێران، ئازەربێجان، ئەرمەنستان، گورجستان، ڕووسیایە [ڕاستە ڕووسیا سنوورى وشکانیى لەگەڵ تورکیادا نییە، لێ دواى لکاندنى دوورگەى قڕم «کرێمە » بە ڕووسیاى فیدراڵى لە 18ى ئادارى 2014، ئەو نیمچە دوورگەیەش لە باکوورى دەریاى ڕەش هەڵکەوتووە و دەکەوێتە بەرانبەر تورکیا]، هەروا جیرانى قوبرس و یۆنان و بولگارستانيشە. سیاسەتى تورکیا لە 2002-2009 تا ڕادەیەک سفر ئاریشە Zero problems بووە لەگەڵ دەروجیرانەکانیدا، بەڵام ئێستە ئازەربێجان و گورجستانى لێ دەرچێ، دەنا لەگەڵ ئەوانى دیکەدا گرفتى هەیە و خەریکە ئێستە دواى لادانى داود ئۆغلۆ و بوونى بن عەلى یەلدرم بە سەرۆکوەزیران، ئەردۆگان بە سیاسەتەکانى دەرەوەى وڵاتەکەیدا دەچێتەوە، لەوانە لەگەڵ ڕووسیا...لەناو تورکیا خۆى، ڕەخنە لە سیاسەتى دەرەکى دەگیرێ و خاڵێکى ناتەباییی پارتى داد و گەشەپێدان AKP بووە لە گەڵ جەماعەتى خزمەت «جەماعەتى فەتحوڵڵا گولەن» و لایەنەکانى دیکەى ئۆپۆزیسیۆندا.

- تورکیا خۆى بە برا گەورە و دەوڵەتى دایک دەزانێ «داود ئۆغلۆ گوتەنى سانتراڵە دەوڵەت. بە مانایەکى دیکە سیاسەتى هه‌ژموونگەراى خۆسەپێن» لە ئاست وڵاتانى دیکەى بە ڕەچەڵەک تورک لە قەوقاز و ئاسیاى ناوەڕاست «ئازەربیجان، ئۆزبەکستان، تورکمانستان، کازاخستان، قیرغیزستان» و چەند نەتەوەیەکى دیکەى ناو فيدراسيۆنى ڕووسیا... [احمد داود اوغلو، العمق الاستراتیجی، ص 151-152]. لە کاتێکدا ڕووسیا ئەم وڵاتانە بە باخچەى پشتەوە یان هێڵى سوورى خۆى دادەنێ. هەر کام لەم وڵاتانەش، وەک وڵاتى سەربەخۆى سەروەر بەئاسانى ناچنە ژێر بارى هه‌ژموونگەریى تورکییەوە، ئەوە بێ لە هاوسنووریى هەندێ لەم وڵاتانە [تورکمانستان، ئازەربیجان] لەگەڵ ئێران، یان هەڵکەوتەى هەندێکى تریان [تورکمانستان، کازاخستان، ئازەربایجان] لەسەر دەریاى قەزوین و بوونى بەرژەوەندیی هاوبەش. کەواتە ئەم ناوچەى قەوقازە، بازنەیەکە لە بازنەکانى تێکگیران و ململانەى ڕووسیا و تورکیا و ئێران. کەواتە ئەو تێزەى داود ئۆغلۆ هاسان نییە، وا بە خشکەیى سەربگرێ...ئەوەتا لە کێشەى ئەم دوایییەى نێوان ئازەربیجان و ئەرمەنستاندا [1ى نيسان 2016]، لەسەر ناوچەى ناگۆرنۆ- قاراباخ، سەرکۆمارى تورکیا، ڕەجەب تەیب ئەردۆگان بە دەنگ هات و پشتى ئازەرییەکانى گرت و گوتى: «بەو ئومێدەین برا ئازەرییەکانمان، لەم پێکدادانەدا ببەنەوە و کەمترین زیانیان بەربکەوێ.»(١) و ئۆغلۆش لەوى تێ پەڕاند و گوتى «تا ئاخیرى زەمانێ، لەگەڵ ئازەرانداین». لە کاتێکدا ئازەربیجان وڵاتێکى زۆرینە شیعەیە و بەندیوارییەکى تایەفى لەگەڵ ئێراندا هەیە و لە سەرینى ئەمەشەوە ئێران ئامادەییى خۆى دەربڕى بکەوێتە ناوبژیى ئەرمەنستان و ئازەربیجاندا...

- هێشتا توركيا لەسەر ناسنامەیەک ساغ نەبووەتەوە. ئایا دەوڵەتێکى ڕۆژهەڵاتى ناوەڕاستە بەو پاشخانە کولتوورییە عوسمانلییە- تورکییە- ئیسلامییەى خۆیەوە، یان ئەوروپى بە پێڕەویکردن لە پێوەرەکانى کۆپنهاگن-1993. ئەگەر دەوڵەتێکى سکیوڵارە [ل گۆر ماددە 2ى دەستوور] بە چ مانایەک؟ حزبى حوکمڕان بەو پاشخانە کۆنەپارێزە ئیسلامییەى خۆيەوە، چۆن دەڕوانێتە کلتوورى ئیسلامەتى لەتەک دیموکراسى و مافەکانى مرۆڤ و ئاوێتەبوون لەناو یەکێتیى ئەوروپادا، یان چۆن دەکارێ چاوێکى لەسەر ئەوروپا بێ و چاوێکیش لە دنیاى ئیسلامى و بەتەماى ڕابەرایەتیکردنیشیان بێ؟ لە گەڕان بەدواى ناسنامەدا، هێشتا عوسمانلیبوون لە بیر و زەینی تورکان، بەتایبەتى لە زەینى ڕێبەرایەتیى AKPدا ڕەگێکى قووڵى هەیە...ئەم ڕەگە کوێرە، کە خۆى لە عوسمانلیى نوێدا دەبینیتەوە، لەم چەند ساڵەى دیماهیدا دڕدۆنگى و گرفتێکى بۆ تورکیا ناوەتەوە، هەم لەسەر ئاستى ناوچەیى و هەم لەسەر ئاستى نێودەوڵەتى...

- لە سەرێکى دیکەشەوە تورکیا، وڵاتێکە لە ساڵى 1952ەوە، ئەندامى ناتۆ و کۆمەڵێ ؤێکخراوى دیکەى هەرێمایەتیی ئەوروپییە. لە ساڵى 2005ەوە خەریکى بە ئەندامبوونە لە یەکێتیى ئەوروپا. لە ماوەى شەڕى سارددا، تورکیا یەکێ بووە لە سەنگەرەکانى پێشەوەى سەرمایەدارى «تۆ بڵێ بلۆکى ڕۆژئاوا» و كۆسپێکى بەردەم ڕووسەکان بووە بۆ گەیشتنە کەناراوەکانى دەریاى سپیى ناوەڕاست. لە ململانێیەکانى ناوچەکەدا، بەتایبەتى لە سوریا و دواى خستنەخوارەوەى فڕۆکە ڕووسییەکە، ئەو ئەندامێتى و پاشخان و خزمەتەى بەکەڵکى تورکیا نەهاتن. وەک دیتمان لە ململانەى ئێستەى ڕووسیا و تورکیادا، هەڵوێستى ناتۆ ئەوە بوو کە ئەو کاتە لەسەر تورکیا دێتە جواب، ئەگەر ڕووس پەلامارى تورکیا بدا. واتە بەجوابهاتنێکى سنووردار...بەم مانایە بۆ تورکیا جارى جاران و پێش شەڕى سارد نییە. یان تورکیا چیدیکە بۆ ئەوروپا نە «دەوڵەتى تامپۆن » و نە «پردى پێوەندییە»، «بەڵام دەوڵەتیکى گرنگى ناوچەکەیە و بەرژەوەندیى خۆى هەیە و گرنگییەکى ستراتیجیشى بۆ ئەوروپا هەیە.»(٢)

- تورکیا، ئابوورییەکى بەهێزى هەیە. چاکە و فەزلى ئەوەش بۆ سیاسەتى ئابووریى AKP دەگەڕێتەوە. تێکڕاى داهاتى ساڵانەى تاکەکەس لە ساڵى 2002دا، 3500 دۆلار بووە، لە ساڵى 2014دا بووە بە 11000 دۆلار. ئێستە تورکیا لەنێو گرووپى 20 دایە [چین، هیندستان، ئوسترالیا، مەکسیک، ئەمریکا، عەرەبستانى سعودی، کەنەدا، ڕووسیا، باشوورى ئەفریقیا، ئەرجەنتین، بەڕازیل، فەڕەنسا، ئەڵمانیا، ئیتاڵیا، ژاپۆن، کۆریاى باشوور، تورکیا، بەریتانیا، ئەندەنووسیا]. پرسیار ئەوەیە، ئايا تورکیا، دەتوانێ تا 2023 خۆى لەناو ڕێزى 10 وڵاتى هەرە دەوڵەمەندى جیهاندا ببینێتەوە، وەک ئەردۆگان بەڵێنى داوە؟ دەبینین لە ساڵى 2015دا، ڕێژەى نەشونماى ساڵانەى ئابوورى هاتە خوارێ بۆ 2.9% و تێکڕاى بێکارى لە ماوەى کانوونى دووەم تا مارتى 2015 گەیشتە 11.2% کە لە هەمان ماوەى ساڵى پێشتردا 10.2% بووە، ڕێژەى هه‌ڵاوسان بەرزتر بووەتەوە. بێشک ململانێ لەگەڵ ڕووسیا، بەردەوامبوونى شەڕ و شۆڕى ناوخۆ لەگەڵ پەکەکە، شەڕى داعش و کردەوە تیرۆریستییەکان، بەرەوسەرچوونى ئاستى گەندەڵى و سارد و سڕیى پێوەندیى لەگەڵ ئەڵمانیا، ئەم ڕێژانە بەرزتر دەکەنەوە و بارى ئابووریى تورکیا سەرەونشێو دەبێتەوە.(٣)

- تورکیا، وڵاتێکى پوختە و ڕوختەى تورکان و هۆمۆجینیەس نییە. کوردى لێیە [بە قسەى ڕۆبرت ئۆلسن 18 ملیۆنێک دەبێ]، چەرکەس و لازى لێیە، کریستیانى لێیە، عەرەبى لێیە، کەمایەتیى دیکەى لێیە. هەروا تەواو وڵاتێکى سوننەى «مەزەب حەنەفى»يش نييە، عەلەوییەکانى ئەوێ «10-15%» پێکدێنن. ئەم فرەیە دەکرێ بکرێتە خاڵى بەهێز. لە هەندێ باریشدا خاڵى لاوازە، ئەگەر بە دروستى لەسەر بنەماى هاووڵاتیبوون، حوکمى قانوون و مافەکانى مرۆڤ مامەڵە لەتەک ئەو فرەیییەدا نەکرێ کە وەک تا ئێستە نەکراوە...دیسان لەم بوارەشدا، جۆرێ لە گەڕانەوە بۆ دواوە هەیە. لە کەناڵەکانى میدیاى تورکیدا، باس لە جەمسەربەندیى Polarization توندى سیاسى، ئیتنى و کۆمەڵایەتى دەکرێ و ئەو جەمسەربەندییە، زیتر لە ناوچە کوردنشینەکاندا هەستى پێ دەکرێ...

- تورکیا، وێڕاى وڵاتێکى زۆرینە موسڵماننشینە، بەڵام لە هەڵوەشاندنەوەى خەڵافەتەوە [1924]، كەم و زۆر بە وڵاتێکى عەلمانی و ديموكراسيەتێکى پوت و لاواز ناسراوە! [ماددە 2ى دەستوور جەختى لەسەر کردووەتەوە]. کۆکردنەوەى ئیسلام لەتەک مۆدێرنیتە و دیموکراسى و سکیولاربووندا بەتایبەتى دواى 2002ەوە جێگەى سەرنجى چاودێران، ئەمریکا و ڕۆژئاواى ئەوروپا بووە، مینا نموونەیەک لە ناوچەى ڕۆژهەڵاتى ناوەڕاستدا. ئەو نموونە تورکییە، هێشتا تەواو ساغ نەبووەتەوە. هێشتا بە بەریەوە ماوە بێتەوە سەر خەت، بەڵام لە هەندێ نێوەندى نێودەوڵەتیدا، سایەدیى ڕواڵەتە ئایینییە ڕوو لە زیادەکانى تورکیاى دواى 2002 دەکرێ و بەپارێزەوە سەیرى هەنگاو و ڕەفتارەکانى ئەردۆگان دەکرێ...

- تورکیا، دەوڵەتیکە سەر بە ناوچەى ڕۆژهەڵاتى ناوینە. لێ تورکیا چ پێگەیەکى بۆ خۆى لە ناوچەکەدا قبووڵە، یان چۆن تاریفى خۆى دەکا. لە ڕاستیدا تا هاتنەسەرکارى پارتى داد و گەشەپێدان، توركيا کەمتر بەرى بە ناوچەی ڕۆژهەڵاتى ناوین و ئاریشە و گرفتەکانى بووە... داود ئۆغلۆ لە کتێبى ئاماژەپێکراوى سەرێدا، هەر سێ ناوچەى قەوقاز و ئاسیاى ناوەڕاست [نەوت و گاز و گەیاندنى بە بازاڕەکانى دنیا، ناوچەیەک کە بوارى وەبەرهێنان و بەبازاڕکردنى تێدا زۆرە- هەر دوو بۆڕیی نەوتى باکۆ- تبلیس- جەیهان و باکۆ- تبلیس- ئەرزەڕۆم، تورکیا وەکو دەڵاڵێکى وزە لەنێوان ئەو کۆمارانە و ڕۆژئاوادا]، ئەنادۆڵ [زۆر و زەوەندیى سەرچاوەکانى ئاو و وەک ناوچەى ترانزێت] و باکوورى عێراق- کەنداو [نەوت و گاز و چۆنیەتیى گەیاندن و ساغکردنەوەیان] پێکەوە دەبەستێتەوە. پاشان ئەمەش گرێ دەداتەوە بە سێ ئاستى ململانە لە ناوچەکەدا: 1) گۆڕانکاری لە هاوسەنگیى نێودەوڵەتی، لە دواى نۆهەتەکانى سەدەى ڕابردووەوە. شونەواری ئەو گۆڕانکارییە لەسەر ئەو ناوچانە، ستراتیجیاى زلهێزەکان لەم ناوچە و ئەوى دیکەیاندا 2) ململانەى هەرێمایەتى لە هەر ناوچەیەکدا 3) پێکناکۆکیى ناوخۆیى، ئایینى، مەزەبى و ئیتنى هەر وڵاتە بە تەنیا و کاریگەری و شونەوارەکانیان لەسەر هەر یەک لەو ناوچانە...تورکیا لەسەر هەر سێ ئاستدا، دەیەوێ پاسیڤ نەبێ و ڕۆڵێکى کارایان تێدا بگێڕێ، بەڵام ئایا هەروا دەمینێتەوە یان بە سیاسەتەکانیدا دەچێتەوە... بەکورتى تورکیا، لەبەر پێگەى جیۆستراتیجى [تورکیا وەکو ئەندامى ناتۆ و هاوپەیمانى ڕۆژئاوا لەبەرانبەر هەر تەوەربەندییەکى دیکەى ئێستە و ئایندە]، جیۆسیاسی [سێ لا دەریا: دەریاى ڕەش، دەریاى ئیجە، دەریاى سپیى ناوەڕاست..تەنگەى بوسفۆر و دەردەنیل و فیکرەى کردنەوەى دەریا لەبەردەم هەمووان]، جیۆئابوورى [بوونى تورکیا لەنێو گرووپى 20دا] و تواناى سەربازی [سوپاى تورکیا، حەفتەمین سوپای دنیایە لە ڕووى ژمارەوە] بە هێزێکى گەورەى هەرێمایەتى لە ناوچەکەدا دادەنرێ... لە ڕاستیشدا، تورکیا هەروا مامەڵە دەکا و دەبزوێ و تەنانەت پەل بۆ باکوورى ئەفریقیا و جێگەى دیکەش دەهاوێ. با دوور نەڕۆین، داود ئۆغلۆ، کە باس لە ئاسایش و تەناهیى وڵاتەکەى دەکا، دێتە ئەو دیوى وڵاتەکەى و دەڵێ: ئەو ناوچەیەى لە باکوورى لازقیەڕا دەست پێ دەکا تا حەلەب- موسڵ- سلێمانى، دەڤەرێکى تەناهیى تورکیایە، هەموو شتێکى ئەو ناوچەیە پێوەندییان بە تورکیاوە هەیە..بەم مانایە، هەر گۆڕانکارییەک لەو ناوچەیەدا ببێ و ڕووبدات، دەبێ قسەیەکى ئەوانى تێدا بێ، دەنا مایەى خۆى تێ دەکەن و بەرى لێ دەگرن. کەواتە ناکرێ ڕۆڵى تورکیا نادیدە بگیرێ.(٤)

- تورکیا، دەوڵەتێکى یونیتەرییە Unitaryیە. لەوەتەى دامەزراوەتەوە، سانتراڵیزمى تێدا بەهێز بووە. دەوڵەتەکە، دەوڵەتە- نەتەوەى «تورکان»ە و لەسەر بنەماى ناسیۆنالیزمى ئەتاتورکى کە پایەکانى ئەو ناسیۆنالیزمە لە دیباجەى دەستووردا جێگیر کراون، دامەزراوە. ئەردۆگان لە برى کرانەوە بە ئاقارى نا- سانترالیزم، بەردەوام پێ لەسەر چەمکەکانى ئەو ناسیۆنالیزمە دادەگرێ: یەک دەوڵەت، یەک نەتەوە، یەک ئاڵا، یەک زمان...ئەوەتا نووسەرێکى تورکزمان، نوراى مەرت دەڵێ: گوتارى ناسیۆنالیستانەى حزبى دەسەڵاتڕان بەرەو هەڵکشانە، زێتر بۆ ختوکەدانى ڕاى گشتیى تورکییە لە بەرانبەر پەکەکەدا و ئەمەش وای کردووە بەشێکى بنکەى جەماوەریى پارتى بزووتنەوەى ناسیۆنالیستى تورک MHP بەرەو لاى خۆى ڕابکیشێ. پێموایە ئەو سەمتە ناسیۆنالیستییەى ئەردۆگان تا ساغکردنەوەى سیستەمى حوکمڕانی لە پەرلەمانییەوە بۆ سەرۆکایەتى، تا دێ توندتر دەبێ.(٥)

• سیستەمى حوکمڕانیى تورکیاى نوێ وەک میراتگرەوەى دەوڵەتى عوسمانلى، پەرلەمانییە. ئێستا حزبى دەسەڵاتڕان لە ڕێگەى هەوڵدان بۆ نووسینەوەى دەستوور، بەو نیازەیە سیستەمەکە بکاتە سیستەمێکى سەرۆکایەتى [شایانى گوتنە ئەردۆگان لە 10ى ئابى 2014 لە دەنگدانێکى ڕاستەوخۆى میللەتدا هەڵبژێردرا و 53,2%ى دەنگەکانى بردەوە]. لە دواى ئەو هەڵبژاردنەوە، ئەو خولیایە جەم ئەردۆگان بەتینتر بووە. ڕەنگە، ئەم گۆڕینە پێشهاتێکى گرنگ بێ بۆ ئۆپۆزیسیۆنى تورکیا، بەڵام بۆ کورد ئەو گرنگییەى نییە، چونکە کێشەى کورد لەنێوان ئەنقەرە- ئامەددایە. کورد دەیەوێ وەکو نەتەوەیەکى بەجیا هەڵکەوتوو ددان بە بوون و زمان و کولتوورەکەى دابنرێ و، خۆى ناوچەکانى خۆى بەڕێوە ببات، لەسەر چ بنەما و فۆرمۆڵەیەکى دەستوورى، ئەوە باسێکە قسە زۆر هەڵدەگرێ و هەرچى ئۆپۆزیسیۆنە قەستى دەسەڵات لە ئەنقەرە دەکا، لێ ئەوە بە بڕواى من نابێ ئەجینداى کورد بێ...تا چەند ئەوە بۆ ئەردۆگان دەچێتە پێش و دەکارێ سیستەمەکە بگۆڕێ، جێگەى قسەکردنە، بەڵام بە ئەگەرى زۆرەوە سیستەمەكه‌ دەگۆڕێ. هەندێ خەڵکى دەستڕۆیشتووى ناو AKPش، مەترسیى خۆیان لەو هه‌ژموونەى ئه‌ردۆگان ناشارنەوە لە بابەتى عەبدوڵڵا گویل، حسێن چەلیک، بولنت ئارینچ و تەنانەت دوورخستنەوەى داود ئۆغلۆش هەر دەکەوێتە ئەو خانەیەوە...

تورکیا و ئیسڕائیل:

تورکیا، دواى دەوڵەتى ئێران، لە 1949ەوە ددانى بە دەوڵەتى ئیسڕائیل داهێناوە و پێوەندییان لە هەموو بوارێکدا، بە تایبەتى ئابوورى و سەربازى، بەتین بووە [یەک دوو جار ساردیی تێ کەوتووە] تا پەلامار و ئابلۆقەى ئیسڕائیل بۆ سەر کەرتى غەززە لە 2008 و 2009 دا، پاشان ڕووداوى پەلاماردانى کەشتیى مەڕمەڕەى تورکى لە 2010 لە لایەن هێزەکانى ئیسڕائیل و کوژرانى دە چالاکیوانى تورکى.. لە بەرانبەردا، پێوەندیى تورکیا بە «حماس»ى فەلەستینى و هەڵسووڕانى ئەو بزووتنەوەیە لە تورکیا، ئاساییبوونەوەى پێوەندیى تورکیا- سوریاى ئەسەد تا 2011، پێوەندیى تورکیا- ئێران، پشتەوانیى تورکیا لە بەناو «الربیع العربی و ڕێکخراوەیلى ئیسلامى» جۆرێ لە هەراسانى و دڕدۆنگیى ئیسڕائیلییان بە دواى خۆیاندا هێناوە...بەڵام پێوەندییەکانى ئەو دوو وڵاتە لەسەر بنەماى بەرژەوەندیى هاوبەش [لەوانە، نەوت و گازى تازە دۆزراوەى ئیسڕائیل لەنێو دەریاى سپیى ناوەڕاستدا] ئاسایى دەبنەوە و ڕێککەوتننامەى ٢٦ى حوزەیرانیش لەنێوان ئەو دوو وڵاتەدا، هەنگاوێکە بەو ئاقارەدا و هەر دوو لاش لەم ساتەوەختەدا، بەتایبەتى تورکیا، ئەنگیزە و پاڵنەرى خۆیان هەیە [بوعز بسموت، مصالحة مع تركيا...ماذا عن الاكراد؟، جريدة اسرائيل اليوم، 10 نيسان 2016]. بمانەوێ و نەمانەوێ ساردبوونەوە یان گەرمبوونەوەى پێوەندیى لەگەڵ ئیسڕائیلدا کاریگەریى بۆ سەر پێوەندییەکانى دیکەى ناوچەکە هەیە.

دیارە لەم ساڵانەى دواییدا، بەئاشکرا لێدوانى ئەم کاربەدەست و ئەو کاربەدەستى ئیسڕائیلیمان گوێ لێ دەبێ، کە ئەوان پشتەوانى لە سەربەخۆییى باشوورى کوردستان دەکەن. پرسیار ئەوەیە ئایا خۆشبوونەوەى پێوەندیى تورکیا و ئیسڕائیل، چ لە هەڵوێستى تورکیا لە بەرانبەر کورددا دەگۆڕێ؟ من یەک بە بارە خۆم وەڵامێکى دڵنیاکەرەوە نابینم...

تورکیا و ڕووسیا:

دواى نەمانى شەڕى سارد پێوەندیى ڕووسیا- تورکیا، چووە قۆناخێکى دیکەوە بەتایبەتى لە بوارى ئابوورییەوە، بەپێى هەندێ سەرچاوە لەوەتەى AKP هاتووەتە سەرکار، قەبارەى ئاڵوگۆڕى بازرگانی بەرەو سەرچووە و بەپێى هەندێ داتا تا ٣٣ ملیار دۆلار ساڵانە ڕۆیشتووە و تورکیا حەفتەم شەریکى بازرگانیى ڕووسیا بووە و لە دواى ئەڵمانیا، تورکیا، ٥٧%ى گازى بەکارهێنراوى سروشتیى لە ڕووسیا کڕیوە [مركز البيان للدراسات والتخطيط، العلاقات الاقتصادية بين روسيا وتركيا(٦) بەڵام لەو ساتانەشدا، هەم بەرژەوەندیى هاوبەش و هەم ململانە لەنێوان ئەو دووانەدا هەبووە و هەیە، بەتایبەتى لە قەوقاز و ئاسیاى ناوەڕاست، لە سوریا لە 2011 هێروە. ڕواڵەت و دەرەنجامەکانى ئەم ململانێیە: 1) مایەى زێتر خۆتێکردنى سەربازیى ڕووسان لە سوریا لە 30ى ئەیلوولى 2015 ەوە، بنکەى ئاسمانیی «حمیميم» کە 50 کیلۆمەتر لە خاکى تورکیاوە نزیکە، بنکەى دەریاییی «لازقیە»، دانانى ڕۆکێتى 400 ئێس بۆ به‌رگریی ئاسمانی 2) تەنگهەڵچنین بە گرووپەکانى نزیک لە تورکیا بە قازانجى ڕژێمى ئەسەد. وەک دەزانرێ لێدانیان بە ماناى کەمکردنەوەى نفووز و دەستى تورکیا دێ لەناو سوریا 3) لێدانى کاروانى تانکەرە نەوتگوێزەرەوەکانى داعش بۆ تورکیا، 4) خستنەخوارەوەى فرۆکەى سۆ-24ى ڕووسى لە 24ى تشرینى دووەمى 2015دا، 5) نزیکبوونەوەى کوردان لە ڕووسیا؛ چوونى دەمیرتاش بۆ مۆسکۆ دواى خستنەخوارەوەى فڕۆکە ڕووسییەکە و هامشۆى پەیەدە بۆ مۆسکۆ تا بە کردنەوەى ئۆفیسى نوێنەرایەتى دەگا لە 10ى شوباتى 2016دا، 6) ڕێککەوتنى ئەمریکا- ڕووسیا لە 22ى شوباتى 2016 و ڕاگەیاندنى ئاگربەس لە 27ى هەمان مانگدا بێ ئەوەى تورکیا ڕۆڵێکى تیدا هەبێ، 7) قسەکردن لە بارەى بەفیدراڵیکردنى سوریا لە لایەن جێگرى وەزیرى دەرەوەى ڕووسیاوە، 8) ئەمە بێ لە زەرەر و زیانە ئابوورییەکانى تورکیا کە لە ئاکامى ئەو بڕیارانەى پۆتین بەبەر تورکیا کەوتوون و دەکەون.(٧) لەکاتێکدا مابێنى ڕووسیا و تورکیا لە داکشاندا بووە، پێش ڕاگەیاندنى ئاگربەس لە 27ى شوبات بەپێى رێککەوتنى ڕووسیا- ئەمریکا، سوپاى ڕژێمى سوریا بە پاڵپشتى فڕۆکەى ڕووسى و میلیشیاکانى حزبوڵڵا و ئێرانى و هی دیکە، چەند ناوچەیەکی گرتەوە.

بەر لەو ماوەیەش قسە لەسەر مایەى خۆتێکردنى سەربازیى تورکى- سعودى لە سوریا دەکرا، بەڵام سعودییەکان لەبەر نەبوونى ئۆکەى ئەمریکا، پەلەیان تێدا نەکرد. ئیدى تورکیا بەتەنێ مایەوە. ڕووسەکان لە هەمان ماوەدا، فڕۆکەى شەڕکەر و کۆپتەرى مۆدێرنیان لە بنکەى سەربازیى خۆیان لە ئەرمەنستان دامەزراند... لە 29ى مارتدا، لە کۆمارى داغستان لە باشوورى ڕووسیا، کردەوەیەکى تیرۆریستى دژى پۆلیسى ڕووسى ئەنجام درا بێ ئەوەى داعش خۆى لێ بکاتە خاوەن، لەو کاتەشدا قسە لەسەر کردنەوەى بەرەى چیچان دژى ڕووسیا دەکرایەوە...بۆیە سەرهەڵدانەوەى کێشەى ناگۆرنۆ- قاراباخ-یش هەر لە چوارچێوەى ئەو ململانێیەدا خویندنەوەى بۆ دەکرێ...چەندە پەکەکە چۆتە ناو ئەم هاوکێشە و ململانێیانەوە، پێویستى بە پشتڕاستکردنەوە و بەڵگە هەیە، بەڵام بە دوور نازانرێ ڕووسیا بۆ مەبەستەکانى خۆى سوود لە کارتى «پەکەکە/پەیەدە» وەربگرێ... بەڕاى خۆم لە سەرینى ئەمەوەیە کە پەرلەمانى ئەوروپا، ئەمریکا داواى ڕاگرتنى توندوتیژى و شەڕ لە تورکیا و گەڕانەوە بۆ پرۆسەى سیاسى لە هەردوو لاى پێکناکۆک دەکەن، تا کارتى «پەکەکە/پەیەدە» لەدەست ڕووسیا بکەنەوە.

ئایا ئەو ململانێیەى نێوان ڕووسیا- تورکیا بەرەو کوێ و بە چ دەگا، ڕەنگە بەشێکى بوەستێتە سەر هەڵوێست و بۆچوونەکانى ئەردۆگان و نامەکەى ٢٧ى حوزەیران ڕەنگە دراوێک بۆ پەیوەندییەکان بەتایبەتى پێوەندییە ئابوورییەکان بکەنەوە. چونکە هەم تورکیا و هەم ڕووسیا زیانیان بەرکەوتووە.

پێوەندیى تورکیا- ئەمریکا و تورکیا- یەکێتیى ئەوروپى:

یەکەم، هەردوو لا پێویستییان بە یەکدى هەیە. دووەم، پێوەندیی ئەمریکا و تورکیا لە مێژینەیە. بەردەوامبوونى ئەو پێوەندییانەش پاساوى خۆیان بۆ هەردوو لا هەیە. بەڵام ئەو پێوەندییانە جار جارە ساردییان تێ کەوتووە و تێ دەکەوێ... یەکەمیان، ئەمریکا پێی وایە کە دەبێ بەرەنگاربوونەوەى داعش لەپێشەوە دابنرێ و کێشە و ناکۆکییەکانى دیکە بخرێنە لاوە یان دوا بخرێن، لەم سۆنگەیەشەوە ئەمریکا هاریکاریی پەیەدە/یەپەگەى کردووە، لە کاتێکدا تورکیا پەیەدە/یەپەگە بە درێژکراوەى پەکەکە لە سوریا دەزانێ و پەکەکەش بە تیرۆریست...دووەمیان، لەسەر ڕووخاندنى ئەسەدە کە وێدەچێ ئەمریکا لەگەڵ ڕووسیا لەسەر ئەم خاڵە، نیمچە ڕێککەوتنێکیان کردبێ لە کاتێکدا تورکیا بەردەوام لەتەک سعودیە و قەتەردا لەگەڵ ڕووخاندنى ئەسەددان، بەڵام مەرج نییە ئەم بۆچوونەى تورکیا وەک خۆى بمێنیتەوە و ڕەنگە گۆڕانکاریى بەسەردا بێ و لە سیاسەتیشدا هیچ شتێ مەحاڵ نییە [لێرەدا هەقە کورد بەوردى سایەدیى ئەم لایەنە بکا بەتایبەتى دواى نزیکبوونەوەى تورکیا و ئێران، بەگەڕکەوتنەوەى پێوەندییەکانى تورکیا- ڕووسیا، بۆیە بەدوور نازانرێ تورکیا هەڵوێستى خۆى لەسەر نەمانەوەى ئەسەد بگۆڕێ و لە ڕاستیشدا بن عەلى یەلدرم لە ئاخاوتنێکى خۆیدا هەم ئەو شەڕەى کە لە سوریا دەگوزەرێ بە شەڕێکى بێهۆدە دانا و هەم جەختى لەسەر کەمکردنەوەى دوژمنان و زێدەکردنى دۆستان کردەوە]، سێیەمیان لەسەر دامەزراندنى ناوچەیەکى ئارامە لە باکوورى سوریادا لە کاتێکدا ئەمریکا خۆى ئامادە نییە هێزى زەمینیى خۆى، بۆ پاراستنى ئەو ناوچەیە بنێرێ، سل لەوەش دەکاتەوە ئەم ئەرکە بە هێزێکى دیکەى وەک تورکیا بسپێردرێ نەبادا بەریەککەوتن لەگەڵ ڕووسەکان ڕووبدا، ڕەنگە لە بنەڕەتیشدا ئەمریکا نەیەوێ دەورێکى کارا لە سوریا و لە عێراق بە تورکیا بدات وەک کاردانەوەیەک لە بەرانبەر هەندێ هەڵویستى پێشووى تورکیا [شايانى گوتنە لە قەیرانى ساڵى ٢٠٠٨ى نێوان گورجستان و ڕووسیا، هەڵویستى تورکیا لەبەر بەرژەوەندەکانى خۆى، تا ڕادەیەکى زۆر هاوسەنگ بوو، بە لاى ناتۆ و ئەمریکاى دانەشکاند.(٨) چوارەم، ڕەنگە پێوەندیى خراپى تورکیا- ئیسڕائیل بۆ خۆى هۆکارێک بێ و چابوونەوەى ئەو پێوەندییە ڕەنگە کاریگەریى بۆ سەر کاربگیڕیى دواى باراک ئۆباما هەبێ... پێنجەم، زێدەبوونى ڕواڵەتى ئیسلامى لە تورکیا و پشتەوانیکردن لە ئیخوانەکانى میسر و ناوچەکە، شەشەم، بەرتەسککردنەوەى ئازادیى ڕۆژنامەگەرى و ڕادەربڕین [بەتایبەتى لەدواى هەڵبژاردنى ئەردۆگان بە سەرکۆمار، دۆسیە بۆ 1845 کەس کراوەتەوە بە بیانووى سووکایەتیکردن بە سەرکۆمار، لەوانە ڕۆژنامەنووسى ناودار جەنگیز چاندار و داخستن و پەلاماردانى کەناڵەکانى ڕاگەیاندن وەک زەمان و سامان یۆلۆ] و کۆکردنەوەى دەسەڵاتەکان لە دەستى تاکە کەسێکدا و شتى دیکەى لەم بابەتە، حەفتەم، جیددینەبوونى تورکیا لە بەرەنگاربوونەوەى داعش يان هاريكاريكردنى.(٩)

بەڵام جەختکردنەوەى چەند جارەى ئەمریکا- یەکێتیى ئەوروپى، دەرهەق بە پەکەکە كە هەق بە تورکیایە، به‌رگری لە خاکى وڵاتەکەى خۆى بکات، ئەوجار جەختکردنەوە لەسەر گەڕانەوە بۆ پرۆسەى سیاسى و گفتوگۆ باوەگۆدانەوەیەکى تورکیایە. وێدەچێ دواى سەردانەکەى ئەم دواییەى ئەردۆگان بۆ ئەمریکا و، کۆبوونەوەى لەگەڵ ئۆباما- بایدن و کیرى، جۆرێ لە تێگەیشتن و ساتوسەودا لەنێوان ئەو دوو وڵاتەدا کرابێ. [ئەمە لە قسەکانى باڵوێزی ئەمریکى لە ئەنقەرە لەگەڵ کەناڵەکانى میدیا لە 7ى نیسان، دەخویندرێتەوە]. تورکیا دەروازەیەکى ئەوروپایە بۆ ناوچەى ڕۆژهەڵاتى ناوەڕاست و لە 2005يشەوە تورکیا هەوڵ دەدا بچێتە ناو یەکێتیى ئەوروپییەوە، بەڵام چونکە پێوەرەکانى کۆپنهاگن-ى 1993ى جێبەجێ نەکردوون بەتایبەتى لە بوارى ئازادیى ڕۆژنامەنووسى و مافەکانى مرۆڤ و کێشەى کورد و کەمایەتییەکان، پێشکەوتنێکى جیددى نەهاتووەتە گۆڕێ. وەک دەزاندرێ لە ئاکامى قەیرانەکانى ناوچەکە، پەناهەندەیەکى زۆرى سورى و وڵاتانى دیکە لە ڕێگەى تورکیاوە ڕوویان کردووەتە ئەوروپا. ئەم لێشاوە فشارێکى زۆر و تەنانەت گرفتی ئەمنییان بۆ ئەو وڵاتانە دروست کردووە... تورکیا، کارتى پەناهەندەکانى بەکار هێنا لە وتووێژى خۆی لەگەڵ ئەوروپادا.. بڕیارەکەى ئەم دواییەى پارلەمانى ئەڵمانیا سەبارەت بە بەجینۆسایدناساندنى کوشتارى ئەرمەن، پێوەندییەکانى بەرەو ئاقارێکى نیگەتیڤیتر برد. ئەمریکا و ڕۆژئاوا لەو مامەڵەی تورکیا بە كه‌یسی پەناهەندەکانەوە ناڕەحەت بوون، هەم لەبەر ئەوەى کە تورکیا درەنگ هاتە پاڵ ڕۆژئاوا دژى داعش و هەم جیددى نییە لە شەڕەکەدا و هەم زێتر سەنگى خۆى خستووەتە سەر شەڕى پەکەکە و پەیەدە و هەم خاکى تورکیا بووەتە ترانزێتى ئیسلامیستە جیهادییەکان لە ئەوروپاوە بۆ سوریا و عێراق و پاشان گەڕانەوەیان...لەناو تورکیاشدا، داعش و گرووپە ئیسلامییە توندڕەوەکان، تۆڕى پێوەندیى و شانەى نووستوویان هەیە و تا ئێستا چەند کردەیەکى تیرۆریستییان لە دیاربەکر، لە سروچ، لە ئەنقەرە، لە ئەستەنبۆڵ کردووە و خەڵکى بیانیشیان تێدا کراوەتە ئامانج. لە سەرینى ئەمەوە ئەمریکا، کەسوکارى سەربازەکانى خۆى لە تورکیا کێشایەوە [بنکەى ئەنجەرلیک کە نزیکەى 160 کم لە سنوورى سوریاوە دوورە. ئەو بنکەیە بۆ ئەمریکا زۆر گرنگە] و هەم ناو ناوە ئاگادارى خەڵکى خۆى دەکاتەوە سەفەرى تورکیا نەکەن...هەموو ئەمانە هەن، بەڵام بەو مانایە نییە کە ئەمریکا مامەڵە لەگەڵ تورکیاى ئەردۆگان ناکات...ڕاستە کوردى سوریا «تۆ بڵێ- پەیەدە» خاڵێکى ناتەبایى نێوان ئەنقەرە و واشنتۆنە، بەڵام بەرپرسانى ئەمریکا، پەیەدە وەکو هاوپەیمانێکى تەکتیکیى خۆیان دەبینن، چونكه‌ شەڕکەرى جەربەزەن دژى داعش. لە کاتێکدا ئەنقەرە بە کۆمەڵێکى تیرۆریستیان دەزانێ کە پێوەندیى پتەویان بە پەکەکەوە هەیە.(١٠)

توركيا- كورد: وەکو لە سەرەوە ئاماژەم پێ کرد، کوردى باشوور، ڕۆژهەڵات و ڕۆژئاڤا جیرانى تورکیان و کەوتوونەتە ئەم دیوى سنوورەکانى تورکیاوە. واتە کەوتوونەتە ناو سنوورى سێ وڵاتى دیکەى ئەندامى UN: عێراق، سوریا، ئێران.

توركيا- كوردى باشوور: نێوانى هەرێمى کوردستان و تورکیا، ئاسایییە و لەسەر بنەماى بەرژەوەندیى هاوبەش دامەزراوە. سروشتى ئەو پێوەندییە چۆنە، کام لایە زێتر قازانجى لێ دەکا، باسێکى دیکەیە. چونکە تورکیا دەوڵەتێکى سەربەخۆى خودان سەروەر و گەورەى ناوچەکەیە و خۆشیان گوتەنى «دولة المرکز»ن، هەرێمى کوردستان، قەوارەیەکى نیمچە دەوڵەتە semi-state، بەهیچ شێوەیەک ئەو دووانە ناهێنە بەراوردکردن. بۆ ئێمە تورکیا دەروازەیەکى سەرەکییە، بەشێکى پێداویستییەکانى هەرێم لەوێوە دابین دەبێ [90%ى کەرەستەى خواردەمەنى و خۆراک]، کۆمپانیاکانى تورکیا [1300 کۆمپانیاى تورکى لە کوردستان بوونیان هەبووە] لە هەموو بوارەکاندا لەپێشەوەى سەرجەم وڵاتانى ناوچەکەن [بە کۆمپانیاکانى بوارى وزەشەوە]. کۆى ئاڵوگۆڕى بازرگانیى نێوان هەر دوو لا لە ساڵى 2013دا، (12) مليار دۆلار بووە.(١١) بۆڕیی نەوتى ئێمە بەناو خاکى تورکیاوە دەگاتە بەندەرى جەیهان. بۆ ناردنەدەرێى گاز-یش دیسان ڕێگەى تورکیا، یەکێکە لە ڕێگاکان...بەکردەوە ساغ بووەتەوە کە هەرێمى کوردستان، گرفت و ئاریشە نییە بۆ تەناهیى نەتەوەیى تورکیا. بێ لەوە هەرێمى کوردستان دەروازەیەکیشە بۆ تورکیا بۆ گەیشتنە عێراق- وڵاتانى کەنداو ئەگەر ناوچەکە دابکەوێ و جێگیر ببێ، هەرچەند ئەگەرى ئەوەش هەیە ڕێگەى دیکەى پێوەندیکردن بە کەنداو هەبێ، ئەگەر ناوچەیەکى سوننەنشین لە عێراق دابمەزرێ [پارێزگاکانى ئەنبار و سەلاحەددین و موسڵ و بەشێکى کەرکووک بگرێتەوە و ئەو دەمە هێڵێک لە سعودیەوە بۆ ناو ئەو ناوچە سوننەنشینە و لەوێوە بۆ ناو هەرێمى کوردستان، یان بۆ ناو سوریا- ئەوجا تورکیا بچێ، لە بارێکدا ڕەوش بە حەزى تورکان بکەوێتەوە و بەپێچەوانەش بۆڕیی ئاوى شرین لە تورکیاوە بە هەمان ڕێگە بگەیەندرێتە سعودیە و وڵاتانى دیکەى کەنداوەوە].

هەرێمى کوردستان لەناو کۆمەڵگەى نێودەوڵەتى پەسندە؛ لەبەر شەڕى داعش، لەبەر حەواندنەوەى ئەو لێشاوە ئاوارە و پەناهەندەیە، لەبەر نزیکایەتى لەتەک ئەمریکا و ئەوروپا، لەبەر پێوەندیى دۆستانەى هەرێم وەل وڵاتانى کەنداو و هی دیکە، تورکیاش خۆى بە پێوەندیى لەتەک هەرێم و سەرۆکایەتییەکەى هەڵدەداتەوە، بەو ناوەى کە هیچ گرفتێکى لەگەڵ کوردى باشووردا نییە، ئۆغلۆ چەند جارێ و لە هەندێ کۆڕدا ئەوەى دووبارە کردووەتەوە، بن عەلى یەلدرم-یش نیشانەیەکى دیکەى پێچەوانەى لێ بەدەرنەکەوتووە...بەڵام داخوا تورکیا دۆستێکە، جێگەى بەقایە و لەکاتى تەنگانەدا پێت ڕادەگا؟ وەڵامى ئەم پرسیارە، لە ڕۆژەکانى بەراییى پەلامارى داعش بۆ سەر گوێڕ و مەخموور و نزیکەوتنەوە لە هەولێر، ساغ بووەوە کە دۆستێکى بەدەستوبرد نییە، بەپێچەوانەى ئەمریکا. بەڵام ناچارى و پێگەى جیوسیاسیى باشوورى کوردستان-یش، حوکمى خۆیان هەیە و ناکرێ بازیان بەسەردا بدرێ...ئەم فاکتە، زۆر جاران وەکو خۆى وەرناگیرێ یان بۆ مەبەستى سیاسى دەشێوێندرێ.

تورکیا- کوردى ڕۆژهەڵات: ناکرێ تورکیایەک کە بیر لە ئاسایشى نەتەوەییى خۆى بکاتەوە و لە لازقیەوە تا سلێمانى بە ناوچەى ئەمنیى خۆى بزانێ، بیرێکى لەو بەرى سنوورى ڕۆژهەڵاتى وڵاتەکەى نەکردبێتەوە کە کوردیان تێدا نیشتەجێیە. بەڵام تورکیا، ئەوەى دەکارێ «حي على الصلاة» لە بەرانبەر عێراق و سوریاى بڵێ، ناکارێ و ناتوانێ ئاوا بە ڕاشکاوى باس لە ناو ئێرانێ بکات...بۆیە زێتر چاوى لەسەر ئێرانە نەک کوردى ئەوێ...

تورکیا- کوردى ڕۆژئاڤا: ناوچە و دەڤەرە کوردنشینەکانى سوریا کەوتوونەتە ناو «شریت»ى ئەمنیى تورکیاوە. لەو ناوچانەدا بە تەنیا کوردیان لێ ناژى: عەرەب، تورکمەن، ئەرمەن، سریان، چەرکەس و هی دى... تورکیا لەگەڵ سوریا، سنوورێکى 910 کیلۆمەتریی هەیە و بەشێکى زۆرى ئەو شەریتە سنوورییە، بەدەست پەیەدە/یەپەگە/یەپەژە و هێزەکانى سوریاى دیموکراتەوەیە. لە کاتێکدا تورکیا نایشارێتەوە، پەیەدە/یەپەگە/یەپەژە بە تیرۆریست و بە بەشێکى جیانەکراوە لە پەکەکەیان دەزانێ. لە تەمووزى 2015ەوە لەنێوان تورکیا- پەکەکەدا، شەڕێکى سەخت و دژوار هەیە و چەندین شار و شارۆچکەى گرتۆتەوە و تەنانەت پروشکى ئەم شەڕە بەبەر شارەکانى وەک ئەنقەرە و ئەستەنبۆڵ-یش کەوتووە....تورکیا، تۆمەتى ئەوەش دەخاتە پاڵ پەیەدە/یەپەگە/یەپەژە کە لە هەندێ ناوچەدا، وەک گرێ سپى، پاکتاوى نەژادى دژى عەرەب و تورکمانان کراوە وەک هەوڵێک بۆ لێکترازاندنى پێوەندیى نێوان پێکهاتەکانى ئەو ناوچەیە و بەگژیەکداکردنەوەیان [هەندەى من ئاگام لێ بێ هیچ ڕێکخراوێکى بێلایەن، ئەم ئیدعایەى پشتڕاست نەکردووەتەوە]...تورکیا ئەمەشى کردووە بە بیانوو بۆ ڕێگەگرتن لە پەیەدە/یەپەگە/یەپەژە بۆ کۆنترۆڵکردنەوەى ناوچەى مابێن کۆبانێ و عەفرین...لە کاتێکدا لە دوا سەردانى ئەردۆگان بۆ ئەمریکا گوایا تورکیا ڕازى بووە هێزەکانى سوریاى دیموکرات ناوچەکانى مەنبەج و باب لە داعش بگرنەوە، بە مەرجێ تەنیا شەڕکەرە عەرەبەکان پاش ڕزگارکردنى ئەو ناوچانە، تیایدا بمێننەوە... بێ لەوە تورکیا هەراسانیى خۆى لە دامەزراندنى خۆبەڕێوەبەریى کانتۆنەکان و دواتر فیدراڵیى ئەو ناوچانە نەشاردۆتەوە و جەخت لە یەکپارچەییى خاکى سوریا دەکاتەوە و ئەوەش خاڵى یەکانگیریى ئێران و تورکیا و چەندین وڵاتى دیکەیە. لەم پێوەندەدا، ناکرێ ئاماژە بۆ ئەوەش نەکەین کە لە ناوچە کوردنشینەکاندا: چوار قۆڵ، یان بەرەى کوردى-مان بەرچاو دەکەوێ:

پەیەدەو دۆستەکانى، ئەنجوومەنى نیشتمانیى کوردى لە سوریا [پەدەکەسە و دۆستەکانى]، هەڤبەندیى نیشتمانیى کوردى لە سوریا [پارتى یەکیتیى دیموکراتى کوردى، پارتى چەپى دیموکراتى کوردى، پارتى دیموکراتیى کوردى، پارتى ویفاق و بزووتنەوەى ئیسلاح]، حزبەکانى ناو «تجمع»ى دیموکرات و چەپەکانى کورد [لە چەند حزب و گرووپێکى گچکە پێک هاتوون]. تورکیا نێوانى لەگەڵ ئەنجوومەنى نیشتمانیى کوردى [ئەنەکەسە] ئاسایییە بەو دەلیلەى کە نوێنەرانى ئەنەکەسە لەناو دەستەى باڵاى دانوستانکارى ئۆپۆزیسیۆنى سورى لە دانوستاندنەکانى جنێفدا جێگەى خۆیان گرتووە. بە قسەى نووسەرێکى تورک و پەیمانگەى واشنتۆنیش، هەوڵێک لەئارادایە، بۆ ئاساییکردنەوەى پێوەندیى نێوان تورکیا و پەیەدە.(١٢)

توركيا- كوردى باكوور: وەک لە سەرێ ئاماژەم پێ دا، پێوەندیی باکوورى کوردستان بە تورکیا شتێکى دیکەیە و بەشێکە لە تورکیا. لەم وتارەدا قسە لە مێژووى ئەو پێوەندییە نییە. بەڵام لە 1984ەوە، بزاڤێکى چەکدارى کە پەکەکە ڕێبەرایەتیى دەکا لە گۆڕێدایە. لەو ماوەیەدا، ناوە ناوە، چەک لەنێوان پەکەکە و تورکیادا بێدەنگ کراوە و پاشان توندتر سەری هەڵداوەتەوە. بەوردى نازانرێ چەند کەس لەو حەمکە ساڵەدا بوونەتە قوربانى، ئەمە سەربارى زەرەر و زیانى ئابوورى، بەتایبەتى لە ناوچە کوردنشینەکان و کاوڵبوونى دێهاتى کوردەوارى و بارکردن و چوونە شارەکانەوە. لەبەر تورکیا، ئەمریکا و یەکێتیى ئەوروپا، PKKەیان خستووەتە ناو لیستى تیرۆرەوە، بەو دەلیلەى کە دەبینین هەم یەکێتیى ئەوروپا و هەم ئەمریکا داوا لە هەر دوو تەرەفى شەڕ دەکەن بگەڕێنەوە بۆ پرۆسەى ئاشتى و بەلاوەنانى توندوتیژى لە چارەسەرکردنى پرسەکاندا. ئاخر لە نەورۆزى 2013دا، ئۆمێدێک بۆ بڕانەوەى شەڕ، چارەسەرى ئاشتییانە هاتە پێشەوە و لە زیندانەوە ئۆجالان بۆ ئاشتى دەستى هێنابەر. لە 28ى شوباتى 2015دا، پڕۆژە دە خاڵەکەى ئۆجالان لە دۆلمەباخچە بە ئامادەبوونى جێگرى سەرۆکوەزیران و پەرلەمانتارانى هەدەپە خوێندرایەوە. پارتى داد و گەشەپێدان ناوى لەو پرۆسە سیاسییە نابوو «کرانەوەى دیموکراتیک، يان پرۆسەى چارەسەرى Çözüm süreci»، ناوچە کوردنشینەکان بووژانەوە و جووڵەیەکى ئابوورییان تێ کەوت. ئەو پرۆسەیە، لە لایەن خەڵکى خێرخواز و ئاشتیدۆستى کورد و تورک و ناوچەکە و جیهان پشتەوانیى لێ دەکرا، بوار و دەرفەتێک بۆ بەڕێوەبردنى کارى سیاسى و هەڵسووڕان لە چوارچێوەى قانوونیدا، بۆ کورد هاتە پێشەوە: نموونەى BDP و HDP... تەنانەت دەگوترا هاریکاریى نێوان ئیسلامییەکانAKP و کورد، تورکیا فۆرمۆڵە دەکاتەوە. مخابن ئەو پرۆسەیە لە تەمووزى 2015ەوە بە کۆتا هاتووە. هەرچەندە لە چەند ڕۆژى ڕابردوودا سەرکۆمار و سەرۆکوەزیرانى تورکیا (ئەردۆگان و داود ئۆغلۆ و ئەوەش بەقسەى چاودێران هۆیەک بووە بۆ دەستلەکارکێشانەوەى داود ئۆغلۆ)، وەکیەک نەدوان و ئاخاوتنى جیایان کرد، بەڵام پرۆسەکە ئەگەر تەواو بەکۆتاش نەهاتبێ، سڕ کراوە، بە قسەى ڕۆبرت ئۆلسن-ى شارەزا لە کاروبارى کوردان و تورکیا، تا ئەو دەمەى پەکەکە لاواز دەبێ، ئەوجار بەشێوەیەکى دى، دەست پێ دەکاتەوە(١٣) ئۆباڵى ڕاگرتنى ئەم پرۆسەیە و دەسکردنەوە بە زنجیرەى توندوتیژى و دژە توندوتیژى دەکەوێتە ئەستۆى هەردوو لاوە، بەڵام بەرپرسیارەتییەکە پەنجا بە پەنجا نییە. ئەم شەڕەى ئێستە، شەڕێکى ناوخۆییى گەورەیە Full-scale Internal conflict و پەکەکە، بە خەندەکلێدان و خۆقایمکردن لەناو خەڵکى مەدەنى، شەڕەکەى خستە بەشێک لە شار و شارۆچکە کوردنشینەکانەوە و زێتر لە سێسەد هەزار هاووڵاتیى مەدەنى ماڵ و حاڵى خۆیان جێ هێشتووە و بە هەزاران خانووبەرە کاوڵ و وێران بوون [6694 خانوبەرە لە شارى سلۆپى زیانیان بەرکەوتووە، حریت دیلى نیوز، 6ى ئادارى 2016] و بە سەدان کەسی مەدەنیش کوژراون.

لەم شەڕەدا، زیاد لە پێویست لە لایەن تورکیاوە، بە پێچەوانەى قانوون و نەریتەکانى شەڕ، هێز و چەکى قوڕس (بە ئێف ١٦ش لە نسێبین) بەکار هێنراوە و خەڵک و نیشانەى مەدەنی و کولتوورى و دیرۆکیش کرانە ئامانج...لە هەمان کاتدا وەک گوتمان هێنانى شەڕى گەریلایى بۆ ناو ئەو شار و شارۆچکە کوردنشینانەى کە شارەوانییەکانیان لە بنەڕەتدا بە دەست کاندیدە هەڵبژێردراوەکانى BDP و HDPەوە بوون و ڕاگەیاندنى «خۆسەرى»، یەکتەرەفە و بێ ڕێککەوتن لەگەڵ حکوومەتى تورکیا، لە دواى سەرکەوتنە گەورەکەى هەدەپە لە 7ى حوزەیرانى 2015 و ڕەتکردنەوەى پێکهێنانى حکوومەتى هاوبەش لەگەڵ AKP لە لایەن دەمیرتاش و خولیاى سوڵتانییانەى ئەردۆگان، بوونە سۆنگەى بەهێزبوونى گوتارى ناسیۆنالیستیى AKP و بەرتەسککردنەوەى دیموکراسى و ئازادییەکان و دروستبوونى جەمسەرگیری بە زیانى خەڵکى کورد و خەڵکى لیبراڵ و دیموکرات و میانڕەوى ئاشتیدۆستى ئەو وڵاتە... لەتەک ئەوەشدا، دەبێ کورد دەست لە پرۆسەى ئاشتى بەرنەدا، چونکە مەتڵەبێکە پشتەوانیى لە دنیادا هەیە و کورد و تورکیش خێرى لێ دەبینن.

نەدەبوایە پەکەکە ئەوە بە نادیدە بگرێ کە پارتى ديموكراتيى گەلان (HDP) کە بە باڵى سیاسیى ئەو دادەنرێ، لە هەڵبژاردنى 1/11/2015 لە (12) ويلايەتى زۆرینە کوردنشیندا له [ئاگرى، باتمان، بەدلیس، دیاربەکر، هەکارى، ئیدیر، مێردین، موش، سێرت، شرناخ، تونجەلى، وان]، (38) كورسيى پەرلەمانيى و ڕێژەى يەكەمى دەنگەكانى بەدەست هێناوە، هەرچى پارتى داد و گەشەپێدان (AKP)ە لەو ویلایه‌تانەدا، پلەى دووەم بووە و تەنيا (12) كورسيى پەرلەمانيى وەدەست هێناوە، بەڵام لە ويلايەتەكانى (قارس) و (بنگۆڵ) و (شانلى ئۆرفە) پارتى داد و گەشەپێدان يەكەم بووە و (13) كورسيى بەدەست هێناوە، كەچى (HDP) تەنيا (5) كورسيى بەدەست هێناوە. بەم مانایە لە 15 ویلایەتى کوردنشیندا، هەدەپە 43 کورسیى هەیە و ئاکەپەش 25 کورسى هەیە... واتە هەدەپە نوێنەرایەتیى شەرعى و دیموکراتییانەى ناوچە کوردنشینەکان دەکا. دەبوایە، کارى پەکەکە و هەدەپە، جێگیرکردنى ئەو سەرکەوتنە و بەکارهێنانى بوایە بۆ بەردەوامیدان بە پرۆسەى چارەسەرى، نەک شەڕ کە دیماهییەکەى هەر گەڕانەوەیە بۆ سەر مێزى گفتوگۆ...چونکە، ئەگەر بە دەفتەرى ئەو 25 ساڵەى دواییدا بچینەوە لە تورکیا، دەبینین بە کردەوە چ لەگەڵ حکوومەتى ئۆزاڵ، چ لەگەڵ حکوومەتەکەى نەجمەدین ئەربەکان و چ حکوومەتەکانى AKPشدا، کە باسى ئاگربەس هاتۆتە گۆڕێ با یەکته‌رەفەش بووبێ، مەبەست دەرفەتکردنەوە بووە بۆ چارەسەرى پرسى کورد و مافەکانى، نەک دەسەڵاتگرتنەدەست لە ئەنقەرە... واتە، بزووتنەوەى کورد لە هەر پارچەیەکدا دەبێ ئەجێندایەکى ڕوونى هەبێ سەبارەت بە مافەکانى خۆى، خۆى تێکەڵى ئەجێنداى ئۆپۆزیسیۆن نەکات و قەستى ڕووخاندنى دەسەڵات نەکات، چونکە نەپێى دەکرێ و نە کارى بزووتنەوەى کوردایەتیشە...ئەمە بەم مانایە نییە کە بزووتنەوەى کوردایەتى لەناو گەلى سەردەست (لێرەدا تورک)، دۆست بۆ خۆى پەیدا نەکات...ئەگەر بگەڕێینەوە بۆ کتێبەکەى داود ئۆغلۆ کە باس لە بەیەکەوەبەستنەوەى سێ ناوچەى قەوقاز و ئاسیاى ناوەڕاست و ئەنادۆڵ و باکوورى عێراق تا کەنداو دەکا، دەبینین لەو جوگرافیایەدا، گەلێکى 30-40 ملیۆنیى وەک کورد هەیە، کە ناکرێ داخوازییەکانیان نادیدە بگیرێن، تورکیا بەبێ کورد ناکارێ ببێتە «دەوڵەتى سانتراڵ»، چونکە بێ بەدەمەوەهاتنى مافەکانى کورد، ناوچەکە سەقامگیریى بەخۆیەوە نابینێ و پرۆژە ستراتیجییە ئابوورییەکانى ناوچەکەش هەردەم دەکەونە بەر خەتەر...بە ڕاى خۆم، هیچ دەوڵەتێک هەندەى تورکیا قازانج لە کورد ناکات، ئەگەر توركيا باش کورد بخوێنێتەوە.(١٤)

ئەوەتا دیپلۆماتکارێکى تورک، ئۆنال چەفیکۆز دەڵێ: ئەگەر تورکیا کێشەى کوردى ناوخۆى چارەسەر بکا، ئەگەر تورکیا دەستى بە کوردەکانى دەرێى تورکیا ڕابگات، ئەوە سیاسەتى تورکیا، دەبێتە سیاسەتێکى بنیاتنەرانەى مرۆدۆستى جیددى [ڕۆژنامەى حریت دێلى نیو، 22ى شوبات 2016]. بەڵام هەقیقەتێکیش هەیە کە دەبێ لە هەر پارچەیەکدا، گوتارى کورد یەکگرتوو بێ، بەو مانایەى لەم قۆناخەى ئێستادا چیى دەوێ و چۆن بەدەست دێ.

تورکیا- ئێران:

دیرۆک بەم ڕستەیە وەڵاممان دەداتەوە: دوو دەوڵەتى بەهێزى هەرێمایەتى، هەم ڕکابەر، هەم هاوبەرژەوەند. لە گەرمەى ئابلووقەى ئەمریکا بەسەر ئێراندا، واتە پێش ڕێککەوتننامەى 5+1، پێوەندیى تورکیا و ئێران بە لانى کەمەوە لە ڕووى بازرگانى و ئابوورییەوە، پراگماتییانە بووە. ئەوەتا لە سەردانەکەى 4 مارتى ئەمساڵ بۆ تاران، ئۆغلۆ قامکى بۆ ئەوە ڕاکێشا کە ئەوان بەتەمان قەبارەى ئاڵوگۆڕى بازرگانیى نێوان هەردوو وڵات لە 10 ملیار دۆلارەوە بەرز بکەنەوە بۆ 30 ملیار دۆلار [ڕۆژنامەى دێلى سەباح بە زمانى عەرەبى، 5/3/2016] دیارە سەربارى تێگەیشتنى نزیکى هەر دوو لا سەبارەت بە پاراستنى یەکپارچەییى خاکى سوریا و هەوڵدان بۆ کەمکردنەوەى بارگرژییەکانى ناوچەکە!. تورکیا، سەربارى هاوپەیمانێتى لەگەڵ عەرەبستانى سعودى، نایەوێ پێوەندییەکانى لەگەڵ ئێران تێک بدات.

ڕەنگە تورکیا، پاش شکستهێنانى «الربیع العربي» و ئیسلامى سیاسى، بەتایبەتى ئیخوان لە میسر، پاش ڕێککەوتننامەکانى نێوان میسر و سعودیە وەکو دوو هێزى هەرێمایەتیى عەرەبى [سەردانى 7ى ئەم مانگەى مەلیکى سعودیە بۆ میسر]، وردە- وردە، خولیاى ڕابەرایەتیکردنى جیهانى سوننەى لە بەرانبەر جیهانى شیعە بە ڕابەرایه‌یتی ئێران، لا کاڵ ببێتەوە و تاى ناسیۆنالیستییەکەى قوڕستر بکات. هەرچەندە خولیاى تورکیا بۆ ڕابەرایەتیکردنى جیهانى سوننە ناماقووڵ و پەسندکراوى ئەمریکا و ئەوروپا نابێ و نادیدەگرتنى پارسەنگ ڕاگرتنیشە لەنێوان «تورکیا، ئێران، سعودى و میسر»، هەم هزر ناکرێ وڵاتانى عەرەبى بەو قورسایییەى خۆیانەوە جڵەوى خۆیان بە تورکیایەکى خۆبەزلزان بدەن...بەڵام بەو مانایە نییە کە ململانێ لەنێوان تورکیا- ڕووسیا- ئێران بەتایبەتى لە قەوقاز و ئاسیاى ناوەڕاست، یان لە عێراق و لە سوریادا نامێنێ، بەتایبەتى کە خەریکە تورکیا و ئیسڕائیل ئاشت دەبنەوە...یان تورکیا بە تەواوى عێراق بۆ نفووزى ئێرانى بەجێ بهێڵێ و پشت لە سوننەکان بکات...بەڵام بە مەزەندەى خۆم ململانەى تورکیا، حاڵى حازر لەگەڵ ئێراندا هەر لەو چوارچێوە پراگماتییەدا نەک رکبەڕکەى توند، دەمێنێتەوە.