دەستکەوتەکانی ماوەی حوکمڕانیی هەشت ساڵەی "نووری مالکی" بریتی بوون لە: عێراقێکی پارچەپارچەبوو، قووڵبوونەوەی جه‌نگی تایەفەگەریی نێوان سوننە و شیعە، سەرهەڵدانی گرووپی تیرۆریستیی داعش و دیارنەمانی زیاتر لە ١٢٠ ملیار دۆلار لە پارە و داهاتی دەوڵەتی عێراقی. بەکارهێنانی هێزی نەرمی وزەی کوردستان، یەکێکە لە بەهێزترین کارتە دیپلۆماسییەکان، بۆ ڕووبەڕووبوونەوەی ئەو ململانێ سیاسی و ئابوورییانەی کە سەرکردەیەکی عێراقیی وەک نووری مالکی و هاوبیرەکانی، لە بەغداوە بەرامبەر هەرێمی کوردستان ئەنجامی دەدەن.

خستنەڕووی پرس

ماوەی چەند مانگێکە نووری مالکی، سەرۆکوەزیرانی پێشووی عێراق، هێرشی یەک لە دوای یەک دەکاتە سەر هەرێمی کوردستان و سەرۆک و سیاسەتی نەوتییەکەی. ئەو بیرکردنەوەیەیش بەشێکە لەو ئەقڵییەتە سیاسییە ڕەقەی کە بە درێژاییی سەد ساڵی ڕابردوو، ڕێگرە لە دروستبوونی دەوڵەتێکی تەندروست بۆ عێراقییەکان؛ کە ڕەنگدانەوەی مافەکانی سەرجەم پێکهاتەکانی بێت، بەبێ جیاوازی. لە نوێترین لێدوانیدا، نووری مالکی دەڵێت: "دەوڵەتی کوردی، لەسەر ڕقی تاکەکەس دروست ناکرێت و، نایشکرێت لە نەوتی بەسرە بودجە و مووچە بۆ دانیشتووانی هەرێمی کوردستان دابین بکەین." مەبەستی نووری مالکی ئه‌وه‌یه‌ كه‌ ناکرێت و نالۆژیکییە، کە دەوڵەتی کوردی تەنیا لەبەر دژایەتیی ئەو دابمەزرێت، ئەمە لە لایەک، لە لایەکی تره‌وه‌، ناکرێت لەبەر ئەوەی حکوومەتی هەرێم نەوت دەفرۆشێت، ئیتر نابێت بودجە و مووچە لە لایەن حکوومەتی ناوەندی بەغداوە، بۆ خەڵکی کوردستان دابین بکرێت. پرسیاری سەرەکی لێرەدا ئەوەیە: ئایە ئەم قسانە ڕاستن؟ ئایە چۆن و بە چ شێوازێک هەرێمی کوردستان و حکوومەتەکەی مامەڵە لەگەڵ ئەو عێراقەدا بکات کە پێ دەچێت لە هەڵبژاردنی داهاتوودا، حکوومەتی نوێ لە لایەن ئەقڵییەتەکانی وەک نووری مالکی، دووبارە کۆنتڕۆڵ بکرێتەوە؟ چونکە پاش کۆتاییهاتنی حوکمڕانیی "حەیدەر عەبادی"، سەرۆکوەزیرانی ئێستای عێراق، گۆڕانکارییەکی ئەوتۆ بەسەر سیاسەتەکانی حکوومەتی ناوەندیی بەغدادا نەهاتووە بەرامبەر بە هەرێمی کوردستان، جگە لە گۆڕینی دەموچاوەکان.

گفتوگۆی پرس

سەرەتا بۆ تێگەیشتنی زیاتر لەم تەنگەژە ئابووری و سیاسییەی کە عێراق و هەرێمی کوردستانی تێ کەوتووە، دەبێت لەو ڕاستییە ئابووری و سیاسییە تێ بگەین کە: نە حکوومەتی ناوەندیی بەغدا، ئاسایشی سیاسی و ئابووریی پارێزگاکانی ژێردەسەڵاتی خۆی بە قوربانی هەرێمی کوردستان دەکات و، نە حکوومەتی هەرێمی کوردستانیش بەئاسانی سیاسەتی نەوتی هەرێمی کوردستان ڕادەستی حکوومەتی بەغدا دەکات. بەڵام هێزی نەرمی وزەی کوردستان لە پاڵ بووژانەوەی کەرتەکانی تری ئابووریدا، باشترین ستراتیژییه‌تە بۆ وەڵامدانەوەی ئەو ململانێ ڕەقانەی کە کەسایەتییە سیاسییە ناسیۆنالیستە عەرەبی و تائیفەپەرستەکان، لە بەغداوە، بەرامبەر بە هەرێمی کوردستانی ئەنجام دەدەن. بەڵام پرسیاری گرنگ ئەوەیە سیاسەتە هەڵەکانی نووری مالکی، چۆن کاریگەرییان كرده‌ سەر عێراق و هەرێمی کوردستان؟ ئایا هێزی نەرمی نەوتی کوردستان چییە و، چۆن هەرێمی کوردستان دەتوانێت بۆ ڕووبەڕووبوونەوەی ململانێ سیاسی و ئابوورییەکان، کە لە داهاتوودا ڕووبەڕووی دەبنەوە، سوودی لێ وەربگرێت؟

نووری مالکی و سیاسەتەکانی

یەکێک لە بکەرە هەرە گرنگەکانی ژیانی سیاسی، سەرۆکە. ڕۆڵ و کاریگەریی سەرۆک لەناو سیستەمی سیاسیدا، سەرەڕای ئەوەی پەیوەستە بە سروشتی سیستەمی سیاسی و ئاستی لێکجیاکردنەوەی دەسەڵاتەکان، هەروەها بە شێوەیەکی بەرچاویش بە مێژوو و ژینگەی سیاسی، کۆمەڵایەتی و ئابووریی سەرۆک و بیر و بەرنامە و ئاستی توانای ڕاوێژکارە سیاسی و ئابوورییەکانییه‌وه‌ گرێ دراوە.

بەڵام ئەوەی جێگەی ڕەشبینییە، لە وڵاتانی ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست و عێراقی نوێدا، سەرۆك جگە لەوەی پشتی بە ڕاوێژکاری سیاسی و ئابووری بۆ یەکلاکردنەوەی کێشەکان بەپێی واقعی سیاسی، ئابووری و کۆمەڵایەتیی وڵات نەبەستووە، بەڵکوو سەرۆکەکان خۆیان، بوونەتە مایەی قۆرخکردنی دەسەڵات و لەناوبردنی بنەما سەرەکییەکانی پێکەوەژیان لە ڕێگه‌ی قووڵکردنەوەی ململانێ سیاسی و تائیفییه‌کانەوە. هەروەها هەوڵیان داوە مانا بە سەرجەم ئەو گەندەڵییانە ببەخشن، کە لە ڕووی کارگێڕی و ئابووری و سیاسییەوە کردوویانە و دەیکەن؛ لەژێر ناوی عێراقی یەکگرتوو، یان عێراقی عەرەبی.

ئەوەی پەیوەندیدارە بە هەرێمی کوردستانەوە، سەرەڕای ئەوەی حکوومەتەکەی نووری مالکی بۆ جاری دووەم بە هۆی کاریگەری و هەوڵی سەرۆکی هەرێمی کوردستانەوە پێک هێنرا، کە توانیی لە ڕێگه‌ی "ڕێكکەوتننامەی هەولێر"ەوە لە ساڵی ٢٠١٠دا هەموو لایەنە عێراقییەکان لەسەر یەک مێز لە هەولێر کۆ بکاتەوە. لەوەیش زیاتر، هەروەها هەرێمی کوردستان و حکوومەتی هەرێمی کوردستان بەوپەڕی دڵسۆزییەوە دەرگه‌یان بۆ لایەنە ئۆپۆزیسیۆنەکانی عێراق کردەوە. بەبێ جیاوازیکردنیش باوەشیان بۆ سەرجەم خانەوادەکانی پارچەکانی تری عێراق کردەوە، لە سەردەمی ئۆپۆزیسیۆنبووندا لە ساڵی ١٩٩٢ تا پاش  ڕووخانی ڕژێمی سەددام حوسێن لە ساڵی ٢٠٠٣، هەروەها لە ساڵی ٢٠١٤ه‌وە تا ئێستایش هەرێمی کوردستان زیاتر لە یەک ملێۆن و نیو ئاوارەی شارەکانی تری عێراقی داڵدە داوە؛ کە لەژێر مەترسیی جه‌نگی داعش پەنایان بۆ هەرێمی کوردستان هێنابوو.

بەڵام تا ئێستایش بەشێکی زۆری پێکهاتە و سیاسەتمەدارانی عێراقی لە ڕووی مافەکانی نەتەوەی کورد بەگشتی و سیاسەتی وزەی کوردستان بەتایبەتی، نایانەوێت لەسەر دەستووری نوێی عێراقیی ساڵی ٢٠٠٥ بڕۆن. بەڵکوو بەپێچەوانەوە، بە شێوەیەکی ڕاستەوخۆ دژایەتیی سیاسەتی نەوت و گازی حکوومەتی هەرێمی کوردستان دەکەن و، لە ڕووی مافی سەربەخۆبوون و دەوڵەتی کوردییشەوە، بە هەموو جۆرێک ڕەتی دەکەنەوە. بۆ نموونە، چەند کەسایەتییەکی سیاسیی وەک نووری مالکی، کە لەژێر سایەی حوکمڕانیی هەشت ساڵەی ئەودا، عێراق نەک تەنیا پارچەپارچە بوو، بەڵکوو عێراق کەوتە ژێر دەسەڵاتی سیاسی و سەربازیی گرووپ و دەوڵەتە توندڕەوەکان. بەڵام ئەوەی جێگه‌ی هەڵوەستەکردنە، ئەوەیە كه‌ نووری مالکی لە نوێترین لێدوانیدا، وەک سەرۆکوەزیرانێکی بەهێز خۆی نیشان دەدات و وەک وەڵامێک بۆ وتەکانی سەرۆکی هەرێمی کوردستان، بەڕێز "مەسعوود بارزانی"، کە گوتبووی "ئەگەر نووری مالکی ببێتەوە بە سەرۆکوەزیرانی عێراقی فیدراڵ، ئەوا دەوڵەتی کوردی ڕادەگەیەنم"؛ دەڵێت: "دەوڵەتی کوردی لەسەر ڕقی تاکەکەس دروست ناکرێت." سەبارەت بە بودجەی هەرێمی کوردستانش دەڵێت: "ناکرێت لە نەوتی بەسرەوه‌، بودجە و مووچە بۆ دانیشتووانی هەرێمی کوردستان دابین بکەین." بۆ وەڵامی ئەو قسانەی مالکی، باشترین وەڵامی سیاسی و واقعی لە  دوو خاڵدا خۆی دەبینێتەوە:

یەکەم: سەبارەت بە دەوڵەتی کوردی: کاتێک سەرۆک وەزیرانێکی وەک نووری مالكی و ڕاوێژکارەکانی، پرۆسەی سیاسیی عێراقیان بە ئاقارێکی وا خراپدا برد، کە لە مێژووی عێراقی نوێدا، دەبێت خوێندنەوە سیاسی و لێکۆڵینەوە ئەکادیمییەکان تایبەت بکرێن بۆ بابەتێک بە ناوی "عێراقی پێش مالکی و عێراقی دوای مالکی)". چونکە سەرەڕای ئەوەی سەرجەم دەسەڵاتەکان لە لایەن خۆیەوە قۆرخ کرابوون، لە هەمان کاتدا بە شێوەیەکی سیسته‌ماتیکیش دژایەتیی پێکهاتەکانی تری عێراق دەکرا؛ کە پێ دەچوو کۆمەڵێک ڕاوێژکار دانرابێت كه‌ تەنیا کاریان دانانی بەرنامەی ستراتیژی لە ڕووی سیاسی- ئابوورییەوە بێت، دژ بە پارچەکانی تری عێراق، بەتایبەتی هەرێمی کوردستان و سوننەکان. سەرەڕای ئەوەی زیاتر لە ١٢٠ ملیار دۆلار لە داهاتی عێراق لە ماوەی ئەو هەشت ساڵەی حوکمڕانیکردنەکەیدا، دیار نەما. بەڵی لەم کاتەدا، کاتێک کەسایەتییەکی سیاسیی لەو شێوەیە، ببێتە سەرۆکی دەزگه‌ی جێبەجێکاری هەموو دەوڵەتی عێراق، دەکرێت بۆ ڕووبەڕووبوونەوەی هەرێمی کوردستان لەو جۆرە سیاسەت و ئەقڵییەتە، دەوڵەتی کوردیی سەربەخۆ ڕابگەیەنرێت؛ چونکە ئەو دەوڵەتە، هێچ نەبێت لە جه‌نگی تائیفەگەری و گرووپە تیرۆریستییەکان لە نموونەی داعش، دوور دەبێت.

دووەم: سەبارەت بە بودجەی هەرێمی کوردستانیش، لە هیچ دەوڵەتێکی فیدراڵیدا نەبووە، کە ئەگەر حکوومەتی فیدراڵی، ململانێی سیاسی و ئابووریی لەگەڵ حکوومەتە هەرێمی و خۆجێیەکان هەبوو، بێت و ڕاستەوخۆ مووچەی فەرمانبەرانی ئەو هەرێم و حکوومەتە خۆجێیانە ببڕێت. بەپێچەوانەوە، زۆر ناوچە و هەرێم هەن هیچ داهاتێک و سامانێکی سروشتیی وەک نەوت و گازی نییە، بەڵام حکوومەتی فێدڕاڵی لەسەریه‌تی، بودجەی بۆ دابین بکات. بەڵام سیاسەتی حکوومەتی بەغدا لەبەر ململانێ سیاسی و ئابوورییەکانی لەگەڵ حکوومەتی هەرێم، ئاوا بوو؛ مووچە و بودجەی هەرێـمی کوردستانی بڕی. بەڵام ئەوەی جێگه‌ی پرسیارە، حکوومەتی ناوەندیی بەغدا، مووچەی فەرمانبەرانی پارێزگاکانی ژێڕ دەسەڵاتی گرووپی تیرۆریستیی داعشی ڕەوانە دەکرد. کەواتە حکوومەتی ناوەندی، بەم شێوەیە سیاسەتی دارایی بەرامبەر هەرێمی کوردستان ڕێک بخات، ناکرێت بە هێچ شێوەیەک سەرجەم سیاسەتی نەوتی هەرێم ڕادەستی بکرێت.

هێزی نەرمی نەوتی کوردستان

سەرەتا هێزی نەرمی وزە لە دوای جەنگی جیهانیی یه‌كه‌مه‌وه‌، بە شێوەیەکی دیار، لەناو پەیوەندییە نێودەوڵەتییەکان بەکار هێنرا. کە بە واتای بەکارهێنانی وزەی نەوت و گاز دێت لە پێناوی هێنانەدیی بەرژەوەندییە باڵاکانی ئەو وڵاتانەی کە خاوەنی نەوت و گازن. بەڵام بەکارهێنانی هێزی نەرمی نەوتی کوردستان لە لایەن حکوومەتی هەرێمی کوردستانەوە، بە شێوەیەکی بەرنامەبۆداڕێژراو بێت، یان دوور لە سیاسەتی ستراتیژی، مێژووەکەی دەگەڕێتەوە بۆ کاتی واژووکردنی گرێبەستەکانی جۆری بەرهەمی هاوبەش، کە حکوومەتی هەرێمی کوردستان لەگەڵ کۆمپانیا نێودەوڵەتییە نەوتییەکانەوە واژووی کرد، بەتایبەتی لە دوای ساڵی ٢٠٠٦ه‌وە. هەرچەندە بەشێک لە بەرپرسانی حکوومەتی عێراقی فیدڕاڵ، دەیانەویست ئەو مافە لە ڕێگه‌ی ماددەی ١١٠ی دەستووری عێراق جارێکی تر لە حکوومەتی هەرێم زەوت بکەن؛ بەوەی نابێت حکوومەتی هەرێمی کوردستان نەوت بفرۆشێت. چونکە ئەوە پەیوەستە بە بازرگانی و ئابووریی عێراق و، ئەم مافەیش تەنیا دەکەوێتە چوارچێوەی دەسەڵاتەکانی حکوومەتی فیدراڵییەوە، بەڵام بە هیچ شێوەیەک ئەو لێکدانەوەیە بۆ ماددەی ١١٠ی دەستوور ڕاست نییە، چونکە لەو مادده‌یەدا مافی ڕەنگڕێژکردنی بازرگانی و ئابووریی دەرەکیی بە حکوومەتی فیدڕاڵی داوە، بەڵام ئاماژەی بەوە نەداوە کە دەبێت تەنیا حکوومەتی ناوەندی لە بەغدا جێبەجێکاری ئەو سیاسەتانە بێت. لە لایەکی تریش لەناو دەستووری عێراقی، بە شێوەیەکی وا دەسەڵاتەکانی تایبەت بە بەڕێوەبردنی نەوت و گاز داڕێژراوه‌، بەتایبەتی بەپێی ماددەکانی ١١١ و ١١٢، کە حکوومەتی هەرێمیش دەتوانێت لێکدانەوەی خۆی بۆ دابڕێژێت و کۆنتڕۆڵی بەڕێوەبردن و فرۆشتنی نەوت و گازی کێڵگەکانی ژێردەسەڵاتی خۆی بکات.

ئێستا یەکێک لە باشترین بژاردەکان بۆ دەربازبوونی حکوومەتی هەرێمی کوردستان لەو قەیرانە ئابووری و سیاسییانەی تێی کەوتووە، فراوانکردنی بەکارهێنانی هێزی نەرمی وزەی کوردستانە بەشێوەیەکی ستراتیژی. هێزی نەرمی کوردستانیش بەدوو ڕێگە جێبەجێکردنی کاریگەرتر و فراوانتر دەبێت؛ یەکەم: فرۆشتنی نەوتی کوردستان بە شێوەیەکی بەردەوام، هەروەک ئێستا پەیڕەو دەکرێت؛ بەڵام وا باشترە ڕەزامەندیی هەمەلایەنەی لایەنە سیاسییە کوردییەکانی لەسەر بێت. دووەم: توندوتۆڵکردنی پەیوەندییەکانی دەرەوەی هەرێمی کوردستان لە ڕێگەی ئەو کۆمپانیا نێودەوڵەتییانەی وزەوە، کە گرێبەستی هاوبەشیان لەگەڵ حکوومەتی هەرێمی کوردستان واژوو کردووە؛ کە لە یەک کاتدا دەتوانرێت بە شێوەیەکی نەرم، سوود لە توانا دارایی و سیاسییەکانیان بۆ ڕووبەڕووبوونەوەی ململانێ سیاسی و ئابوورییەکان، وەربگیرێت.

دەرەنجام

لە کۆتاییدا ئەوەی ماوەتەوە بیڵێین ئەوەیە، کە لە ڕێگەی بەگەڕخستنی هێزی نەرمی وزەی کوردستانەوە، لە لایەک دەتوانرێت هەرێمی کوردستان لە بەشێکی قەیرانە ئابوورییەکان ڕزگار بکرێت، لە لایەکی تریش ڕووبەڕووی ئەو ململانێ سیاسییە نالۆژیکییانە ببنەوە کە سیاسییە تائیفییە ناسیۆنالیستەکانی بەغدا، لە نموونەی نووری مالکی، سەرۆکوەزیرانی پێشووی عێراق، کاری لەسەر دەکەن. هەروەها هێزی نەرمی وزە لەسەر ئاستی سیاسەتی دەرەوەی وڵاتان زۆر گرنگە؛ هەر بۆیەیش بەشێکی زۆری وڵاتانی هەناردەکاری نەوت و گاز، بۆ بەدیهێنانی ئامانجە سیاسی و ئابوورییەکانیان لەسەر ئاستی نێودەوڵەتی بەکاری دەهێنن. کەواتە وا باشترە حکوومەتی هەرێمی کوردستان لە ئاییندەدا، بە شێوەیەکی سیستەماتیکی و لە ڕێگه‌ی دامەزراوەیەکی گەورەی ئابووری و سیاسییەوە، گرنگیی تەواوی پێ بدات.