عێراق یەکێكە لەو دەوڵەتە شکستخواردووانەی کە لە بەرەنجامی بەرژەوەندیی وڵاتە زلهێزەکان بۆ وزەی نەوت و گازی ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست دروست بوو. لە کاتی ئێستایشدا بە هەمان شێوە بەرژەوەندیی لایەنە سیاسییە ناوخۆیی و نێودەوڵەتییەکان بۆ نەوت و گازی عێراق، هۆکارێکی سەرەکییە بۆ هەڵوەشاندنەوە و کۆتاییی عێراق و دروستبوونی سێ هەرێم، یان دەوڵەتی پڕ لە نەوت و گاز.

خستنەڕووی پرس  

لە ئێستادا چەندین جەنگی مەترسیدار سنوورەکانی ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاستی گرتۆتەوە، بەتایبەتی ئەو گرووپە چەکدارانەی کە بە نوێنەرایەتیی دەوڵەتە هەرێمایەتی و نێودەوڵەتییەکان دەجەنگن، لە نموونەی گرووپی تیرۆریستیی داعش و چەندین گرووپی تری توندڕەو. لە ئاییندەیشدا گرووپە چەکدارەکانی ناو هێزی حەشدی شەعبی، ئەگەری زۆر هەیە ببنە مەترسییەکی گەورە، نەک تەنیا بۆ ناوخۆی عێراق بەڵکوو بۆ وڵاتانی دەرەوەی عێراقیش. بەردەوامبوونی ئەو جەنگە یەک لە دوای یەکانە، ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست ڕووبەڕووی دابەشکارییەکی گەورە دەکاتەوە. بەڵام بەشێکی ئەو دابەشکارییە لەسەر بنەمای بەرژەوەندیی وڵاتانی زلهێز دەبێت و، گرنگترین بەرژەوەندیش کە لە ڕۆژهەڵاتی ناوەڕستدا کۆ بووبێتەوە، سامانە سروشتییەکانی نەوت و گازە، کە لە ڕووی جیۆپۆلیتیکی و جیۆئیکۆنۆمییەوە گرنگییەکی گەورەی بە ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست بەخشیوە.

 هەرێمی کوردستانیش وەک بەشێک لە ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست و عێراقێکی دەوڵەمەند بە نەوت و گاز، لە لایەک ڕۆڵێکی گەورەی لە یەکلاییبوونەوەی ئەو جەنگ و دابەشکارییانەی لەم ناوچەیەدا ڕوو دەدەن هەیە و، لە لایەکی تریش بەرژەوەندییەکانی وڵاتانی زلهێز کاریگەرییەکی بەرچاویان لەسەر ئاییندەی ئەم هەرێمە هەیە. ئەمەیش وای کردووە یەکەم جار بێت دوای نزیکەی ١٠٠ ساڵ، خەونی گەلی کورد بۆ دروستبوونی دەوڵەتی کوردستان و بەرژەوەندیی وڵاتانی زلهێز بۆ دامەزراندنی ئەم دەوڵەتە، لە خاڵی بەیەکگەیشتن نزیک بێت.

بەڵام پرسیاری گرنگ ئەوەیە: ئایە چۆن ١٠٠ ساڵ پێش ئێستا بەرژەوەندیی وڵاتانی زلهێز بۆ وزەی نەوت و گاز، بووە هۆی دامەزراندنی ئەم عێراقە شکستخواردووە؟ هه‌روه‌ها چۆن بەرژەوەندیی وزەیش دووبارە دەبێتە هۆی دابەشکردن و لێکهەڵوەشاندنەوەی عێراق؟ کە ئەمەیش بەو مانایە نایەت کێشە سیاسی، کۆمەڵایەتی، ئایینی و مەزهەبییەکان کاریگەرییان نییە، بەڵکوو لێرەدا باس لە بەهێزیی ڕۆڵی بەرژەوەندیی نەوت و گاز دەکەین، کە هۆکارێکی سەرەکییه‌ بۆ دروستبوون و هەڵوەشاندنەوەی عێراق. لەوەیش زیاتر، چۆن هەر سێ پێکهاتە سەرەکییەکەی عێڕاق، (کورد، سوننە و شیعە)، ئەگەر لە ئاییندەدا ببن بە دەوڵەتی سەربەخۆ، ئەوا هەر سێ دەوڵەتەکە، ڕێژەیەک لە نەوت و گازیان دەبێت، کە دەتوانن لە ڕووی ئابوورییەوە پشتی پێ ببەستن.

وزە و دامەزراندنی عێراق

سەرەڕای ئەوەی ڕێکكەوتننامەکانی "سایکس پیکۆ"ی ساڵی ١٩١٦، "سیڤەر"ی ١٩٢٠، "سان ڕیمۆن"ی ١٩٢٠، "ڵۆزان"ی ١٩٢٣، کاریگه‌ریی گەورەیان لەسەر دابەشبوونی ئیمپراتۆرییەتی عوسمانی و دروستبوونی دەوڵەتی عێراقی هەبوو، بەڵام ئەوەی پەیوەندیدارە بە هێز و بەرژەوەندیی  نەوتەوە، ڕێکكەوتننامەی "هێڵی سوور"ە، کە بەشی زۆری ئەو سنوورانەی کە لە ڕێکكەوتننامەکانی سایکس پیکۆ و لۆزاندا کێشرابوون، جێگیر کرد.

ڕێکكەوتننامەی هێڵی سوور (Redline Agreement) ساڵی ١٩٢٨، ڕێکكەوتننامەیەکی ئابووری- سیاسیی بەهێز بوو، کە بەرژەوەندیی سەرجەم وڵاتە زلهێزەکانی ئەو کاتەی لە ڕێگه‌ی دابەشکردنی وزەی ژێر دەسەڵاتی ئیمپراتۆرییەتی عوسمانی، ڕێک خستبوو؛ واتا بەرژەوەندییەکانی تایبەت بە وزەی ناو ئەو ڕێکكەوتننامەیە، بەهێزترین فاکتەر بوو بۆ چەسپاندنی نەخشەی جیۆپۆلیتیکی ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست بۆ ماوەیەکی دوورودرێژ.

پرۆسەی دابەشکردنی خاکی ژێر دەسەڵاتی عوسمانی لە دوای جەنگی جیهانیی یەکەم و دووەم، بووە هۆی چەسپاندنی نەخشەی ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست و پێکهێنان و دروستکردنی وڵاتە نوێیەکان پاش ڕووخانی ئیمپراتۆرییەتی عوسمانی؛ کە دەتوانین بڵێین بەپێی واقعی دیمۆگرافی و ناچۆنییەکیی ئەو ناوچانە لە ڕووی تائیفی و ئایینی و نەتەوەیییەوە، زۆر نالۆژیکی بوو. چونکە بە شێوەیەکی گشتی، لە پێناوی کۆنتڕۆڵکردنی نەوت و گاز و، دەستبەسەرداگرتنی ئەو ناوچانەی ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاستدا بوو، کە لە ڕووی ئاڵوگۆڕی بازرگانییەوە گرنگیی گەوەرەیان هەبوو. ئەم دابەشکاریەش بەبێ ڕەچاوکردنی مافی ئەو پێکهاتە نەتەوە و تائیفانە بوو کە لە ناوچانە جوگرافییەکانی ژێر دەسەڵاتی عوسمانیدا دەژیان لە نموونەی (کورد، عەرەب بە سوننە و شیعەوە، تورکمان)، کە لە دەرەنجامدا پاش ڕێکكەوتنی زلهێزەکانی ئەو کاتە لە نموونەی (فەڕەنسا، بریتانیا، ڕووسیای قەیسەری و ئیتاڵیا)، چەند وڵاتێک دروست کران، لە نموونەی عێراق  و سووریا و لوبنان.

وزە و کۆتاییی عێراق

پاش ڕووخانی ڕژێمی دیکتاتۆری سەددام لە بەغدا لە ساڵی ٢٠٠٣دا، بەتایبەتی لە پاش سەرهەڵدانی شۆڕشەکانی بەهاری عەرەبی، ئەوە دەرکەوتووە کە چۆن بە شێوەیەکی نالۆژیکی، عێراق، سووریا، لوبنان و چەند وڵاتێکی تری ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست، لە پێناو بەرژەوەندیی وڵاتانی زلهێز دروست کراون. لە کاتی ئێستایشدا چەندین پرۆژەی سیاسی و ئابووری سەبارەت بە چۆنێتیی دووبارە دابەشکردنەوەی نەخشەی جیۆپۆلیتیکی ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست نووسراون و، کەم تا زۆر خراونەتە بواری جێبەجێکردنەوە؛ لە نموونەی پرۆژەی ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاستی گەورە و نوێ.

 سەبارەت بە پرۆسەی دابەشکردنی عێراق، لە ساڵی ١٩٩٢وە دەست پێ دەکات و، لە دوای ساڵی ٢٠٠٣وە لەسەر بنەمای پڕۆژەکەی "جۆ بایدن"، جێگری سەرۆکی ئەمریکا و، دەستووری نوێی عێراقی ساڵی ٢٠٠٥ بە شێوەیەکی ناڕاستەوخۆ، چووه‌تە بواری جێبەجێکردنەوە. بەڵام شێوازی جێبەجێکردنەکە لەسەرەتاوە هەڵە بوو؛ کاتێك تەنیا پێکهاتەی سیستەمی دەوڵەتی عێراقیان لە دەوڵەتێکی سادەوە، گۆڕی بۆ دەوڵەتێکی فیدراڵی، سەرەڕای ئەوەی دەیانزانی کە کێشە تائیفی و سیاسی و مەزهەبییەکانی دەوڵەتی عێراق، بە گۆڕینی سیستەمە سیاسییەکە چارەسەر ناکرێت. بەڵام دابەشکردنی دەسەڵاتەکانی حکوومەتی ناوەندی لە بەغدا، لە ڕێی ماددەکانی ١١٣، ١١٤، ١١٥ی دەستووری نوێی عێراقەوە، دەرفەتێکیان بە گەل و پێکهاتەکانی عێراق، بە کورد و عەرەب لە لایەک و سوننە و شیعە لە لایەکی تره‌وه‌، دا کە عێراقێکی نوێ دابمەزرێننەوە. بەڵام لە دەرەنجامدا ململانێ قووڵە سیاسی و تائیفی و نەتەوەیییەکانی نێوان پێکهاتە جیاجیاکانی عێراق سەلماندی، کە عێراقێک تەنیا پاڵنەری دامەزراندنەکەی بەرژەوەندی بووبێت، ئەوا تەنیا بە گۆڕینێکی ڕووکەشی سیستەمە سیاسییەکەی، ئاسایش و ئارامی و خۆشگوزەرانی تیایدا دروست نابێت.

بەڵام ئەوەی شایەنی باسە، پاڵنەری بەرژەوەندی و چۆنێتیی دووبارە کۆنتڕۆڵکردنەوەی نەوت و گازی ناوچە جیاجیاکانی عێراق کە بەگشتی بە نزیکەی ١٤٣ ملیار یەدەگی نەوت و١١٢ تریلێۆن پێ سێجا یەدەگی گاز دەخەمڵێنرێت[i]، دووبارە دەبێتە هۆکاری سەرەکی بۆ هەڵوەشاندنەوەی عێراق. چونکە ئەو ڕێژە نەوت و گازە زۆرەی لەژێر خاکی عێراقدا کۆ بۆتەوە، دووبارە بۆتەوە بە هۆکارێکی بەهێز بۆ خێراکردنی ئەو دابەشکارییە دیمۆگرافی و جیۆپۆلیتیکییەی كه‌ لە عێراقی دوای جەنگی داعش، ڕووی داوە. کە دەتوانین بڵێین ئەو ململانێیەیش لەسەر چۆنێتیی جێبەجێکردنی ماددەکانی دەستووری عێراقی ساڵی ٢٠٠٥ دەستی پێ کرد؛ بەتایبەتی ماددەکانی ١١١، ١١٢ی تایبەت بە نەوت و گاز، لە پاڵ ماددەکانی ١١٣، ١١٤، ١١٥ی تایبەت بە دەسەڵاتی هەرێم و پارێزگا و حکوومەتی ناوەندی. کە لە دەرەنجامدا وا لە هەرێم و پارێزگاکان دەکات کە جۆرە ململانێیەک، لە نێوان دەسەڵاتی کارگێڕی و ئابووریی پارێزگا و هەرێمەکان لە بەرامبەر حکوومەتی ناوەندی لە بەغدا دروست بکات.

نەوت و هەرێمی کوردستان

بێ گومان لە ئێستادا ململانێکانی نێوان هەرێمی کوردستان و حکوومەتی ناوەندی لە بەغدا لەسەر داهات و چۆنێتیی بەڕێوەبردنی نەوت و گاز، بەتەواوەتی دەرکەوتووە. ئەو ململانێیانەیش دەگەڕێتەوە بۆ پێش ساڵی ٢٠٠٧؛ بەدیاریکراوی دوای دامەزراندنی حکوومەتی نوێ لە بەغدا لە ساڵی ٢٠٠٦دا. دوای ئەوەی حکوومەتی عێراق یاسای نەوت و گازی عێراقی لەسەر بنەمای دەستووری نوێی عێراق دەرنەکرد و، هاوکاریی هەرێمی کوردستانیشی نەکرد بۆ دەرهێنانی وزەکەی، لە بەرامبەردا هەرێمی کوردستان، بە هاوکاریی کۆمپانیا نێودەوڵەتییەکان و پاڵپشتیی هێزە هەرێمایەتی و نێودەوڵەتییەکان، لەسەر بنەمای گرێبەستی بەرهەمی هاوبەش، دەستی بە وەبەرهێنان و دەرێنانی وزەکەی کرد. ئەوەیش سەرەڕای کێشەکانی ناوچە جێناکۆکەکان و پێشمەرگە و بودجە، گەورەترین ململانێی سیاسی و ئابووریی لە نێوان هەولێر و بەغدا دروست کرد؛ کە لە دەرەنجامدا، حکوومەتی ناوەندیی بەغدا بە بڕیارێکی سیاسبی دوور لە یاسا، بودجەی هەرێمی کوردستانی بڕی. دەتوانین بڵێین لێرەوە گەورەترین دابەشبوون و لێکدوورکەوتنەوە لە نێوان هەولێر و بەغدا دروست بوو.

لە کاتی ئێستادا هەرێمی کوردستان بەپێی داتا جیۆلۆژییەکان خاوەنی ٤٥ تا ٥٠ ملیار بەرمیل نەوتی یەدەگ و ٢٠٠ تریلیۆن پێ سێجا، یەدەگی گازی سروشتییە. گرنگترین و دیارترین کێڵگە نەوتی و گازییه‌کانی ناو هەرێمی کوردستان کە نەوت و گازی تیادا دۆزراوەتەوە، بریتین لە کێڵگەکانی: خورمه‌ڵه‌. شێخان، ئه‌تروش، تاوكێ‌، ته‌قته‌ق، كورده‌میر، شێخ عادی، پوڵكانه‌، تۆپخانه‌، چه‌مچه‌ماڵ، كۆرومۆر، میران، بیناباوی،‌ سومه‌یل[ii]. ئەو کێڵگانەی دەکەونە سنووری پارێزگای کەرکووک و، لەکاتی ئێستادا لەژێر دەسەڵاتی کورده‌كاندان بریتین لە: کەرکووک، بابە گوڕگوڕ، جمبور، بای حەسەن، ئاڤانا، نانەوا، کێڵگەی بور، خەباز. به‌م شێویه‌یه‌ دەتوانین بڵێین سەرکەوتنی دۆزینەوەی نەوت و گاز لەو کێڵگانە و ئەنجامدانی گرێبەستی بەرهەمی هاوبەش و هەناردەکردن و فرۆشتنی نەوت بە شێوەیەکی سەربەخۆ لە لایەن حکوومەتی هەرێمی کوردستانەوە، وا لە حکوومەت و دانیشتووانی هەرێمی کوردستان دەکات، کە لە ئاییندەدا بە پاڵپشتیی کەرتەکانی تری ئابووری و پاڵپشتییە سیاسییە نێودەوڵەتییەکان، بڕیاری یەکلاکەرەوەی لەسەر مانەوە، یان ڕاگەیاندنی دەوڵەتی سەربەخۆی کوردستان بدات. بێ گومان یەکگرتووییی لایەنە سیاسییە کوردییەکان، کاریگەریی گەورەی لەسەر پێشخستن، یان دواخستنی کاتی ڕاگەیاندنی دەوڵەتی کوردستان دەبێت، کە ماوەی سەدەیەکە کوردستانییەکان چاوەڕوانی دەکەن.

نەوت و هەرێمی شیعە

بابەتی کاریگەریی بەرژەوەندیی نەوت و گاز، تەنیا بە هەرێمی کوردستانەوە پەیوەندیدار نییە، بەڵکوو پارێزگا شیعەکانیشی گرتۆتەوە؛ ئەوەتا پارێزگایەکی وەکوو "بەسرە" داوای دروستکردنی هەرێمێکی سەربەخۆ دەکات، چونکە بەشی هەرە زۆری بەرهەم و هەناردەی نەوتی عێراقی لە سنووری کێڵگە نەوتییەکانی ئەو پارێزگایە دەردەهێنرێت. گەورەترین کێڵگە نەوتی و گازییەکانی سنووری پارێزگای بەسرە بریتین لە کێڵگەکانی: مەجنون، ڕمێلەی باشوور، زبێر، ڕۆژاوای قورنە، کێڵگەی لەلحیس و کێڵگەی تەوبەن. ئەوەی جێگەی ئاماژەپێدانە، لە ناوچە جوگرافییە شیعەنشینەکاندا تەنیا بەسرە نەوت و گازی تیادا نییە، بەڵکوو چەندین شار و پارێزگای تری شیعەنشین هەن کە نەوت و گازێکی زۆریان تیادا کۆ بۆتەوە. بۆ نموونە، پارێزگای میسان یەکێکی ترە لەو پارێزگا شیعانەی کە بە هەمان شێوە نەوت و گازێکی زۆری تێدایە و دیارترین کێڵگەکانی بریتین لە: بزرکان، ئەبو غەرب، فەکە، عەمارە. هەروەها لە پارێزگای "زیقار"یش کە %٩٤ی عەرەبی شیعەیە، کێڵگەکانی (ناسریە، غەراف و سەبە) لەخۆ دەگرێت. ئەوەی جێگه‌ی پێشبینیکردنە، بەرژەوەندی و داهاتی ئەو کێڵگانە، گەورەترین پاڵنەر بێت بۆ شیعەکان کە لە ئاییندەدا، ئەگەر دەسەڵاتێکی زۆر فراوانیان لە عێراقدا نەبێت، داوای جیابوونەوەی یەکجاری لە پارچەکانی تر بکەن. بە واتایەکی تر، بابەتی دەسەڵاتی ئابووری و سیاسی، دەبێتە خواستێکی ئاشکرا، بە پشتبەستن بەو ناوچە جوگرافی و سامانە سروشتییە زۆرەی کەوتۆتە ژێر هێژموونیی فەرمانڕەوایەتیی شیعەکانەوە، بەتایبەتی لە باشووری عێراق. بۆ پشتگیریی ئەم وشانەیش، ماوەی زیاتر لە سێ ساڵە ئەنجومەنی پارێزگای "بەسڕە" پڕۆژەیەکی بۆ بەهەرێمبوونی ئەو پارێزگایە پێشکەش کردووە؛ بە بیانووی ئەوەی کە ناکرێت چیی دیكه‌ بەشی زۆری شار و شارۆچکەکانی تری عێراق، بە هەمان ڕێژەی دانیشتووانی پارێزگای بەسرە، لە داهاتی نەوتی ئەو شارە سوودمەند بن.  

نەوت و هەرێمی سوننە

سەبارەت بە پارێزگا عەرەبییە سوننەکانی عێراق بە هەمان شێوە، دوای گرتنەدەستی جڵەوی دەسەڵات لە لایەن هێز و لایەنە سیاسییە شیعەکانەوە لە ساڵی ٢٠٠٦وە تا ئێستا، هەستیان بە جیاوازی و ژێردەستەییی ژێر دەسەڵاتی سەرکردە شیعەکان کرد. بۆیە لە دوای کۆتایهاتنی جه‌نگی دژ بە گرووپی تیرۆریستیی داعش، ئەوەی چاوەڕوانی دەکەن تەنیا و تەنیا هەرێمێکی تایبەتە بە خۆیانە. هەرچی پەیوەندیدارە بە بەرژەوەندی و پشکی سوننەکان لە نەوت و گازی عێراق، دەتوانین بڵێین کەم نییە؛ هەروەک کۆمەڵێک لایەنی سیاسی پێشبینی دەکەن. چونکە زۆر لایەن بیر و ڕایان وابوو ئەگەر کێڵگە نەوتییەکانی سنووری پارێزگای کەرکووک لەژێر دەسەڵاتی حکوومەتی ناوەندی دربهێنین، ئەوا ناوچە سوننییەکان لە داهاتی نەوت و گاز بێبەش دەبن، ئەگەر لە ئاییندەدا عێراق بەرەو دابەشبوون بڕوات. بەڵام بەپێچەوانەوە، ناوچە سوننەنشینەکانیش بە هەمان شێوە نەوت و گازێکی باشی تیادایە. بۆ نموونە، ئەگەر پارێزگای بەغدا وەربگرین نزیکەی ٦-٧ ملیار بەرمیل یەدەگی نەوتی خاو لە سنووری ژێر خاکەکەیدا کۆ بۆتەوە، کە گرنگترین کێڵگەی سنووری ئەو پارێزگایەیش بریتییە لە "کێڵگەی ڕۆژهەڵاتی بەغدا". هەروەها  پارێزگای نەینەوایش کە یەکێکی ترە لە پارێزگا عەرەبییە سوننەنشینەکان، چەندین کێڵگەی نەوت و گازی تێدایە کە دیارترینیان بریتین لە: عەین زالە، عەلان، بەتمە، شاخی سنجار، جاون، گیارە، نەجمە، قسیب، کوبر، ساسان، و وسفە. لەوەیش زیاتر، پارێزگای "سەلاحەدین" کێڵگەکانی (تكريت، عجيل، بلد) لەخۆ دەگرێت و پارێزگای دیالەیش "کێڵگەی نەوتی خانە"ی پڕ لە نەوت و گازی لەخۆ گرتووە. کە دەتوانین بڵێین، دوای کۆتاییی جه‌نگی داعش، سەڕەڕای جیاوازی و کێشە و ململانێ سیاسی و ئایینی و تائیفییەکانی نێوان عەرەبی سوننە و شیعە، بە هەمان شێوە بەرژەوەندیی نەوت و گاز، جارێکی تر دەبێتە پاڵنەر بۆ عەرەبە سوننەکان، کە بۆ پارێزگاری لە بەرژەوەندییە سیاسی و ئابوورییەکانی خۆیان لە دەسەڵاتی شیعە بەگشتی و، مەترسیی حەشدی شەعبی بەتایبەتی، کار بۆ دروستکردنی هەرێم، یان دەوڵەتی تایبەت بە عەرەبە سوننەکانی عێراق بکەن.

کۆبەند

بە درێژاییی مێژووی دروستبوونی جوگرافیای سیاسیی ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست، بەرژەوەندیی وزە، کاریگەریی زۆری لەسەر دروستبوونی دەوڵەتەکان لە لایەک و سەرهەڵدان و دامرکانەوەی جەنگه‌گان لە لایەکی تر، هەبووە. دەوڵەتی عێراقیش وەک یەکێک لەو دەوڵەتە شکستخواردووانه‌ی ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست، هەروەک چۆن بەرژەوەندیی وڵاتە زلهێزەکان بۆ دابەشکردنی سامانە سروشتییەکان و خاکی سنووری ژێر دەسەڵاتی ئیمپراتۆرییەتی عوسمانی، هۆکارێکی سەرەکی بوو بۆ دروستبوونی چەندین وڵات، لەنێویاندا عێراق، لە ئێستایشدا بە هەمان شێوە بەرژەوەندیی لایەنە سیاسییە نێوخۆیی و دەرەکی و نێودەوڵەتییەکان بۆ نەوت و گاز، بەهێزترین پاڵنەر دەبێت بۆ خێراکردنی ئەو لێکترازانەی لە ڕۆژهەڵاتی ناوەڕستدا ڕوو دەدات. ئەو نەوت و گازەی کە وڵاتانی زلهێز پێیان وابوو دەبێتە خۆشبەختی بۆ خۆیان، بۆ پێکهاتەکانی عێراق بە کورد و سوننە و شیعەوە، وا بۆ سەدەیەکە بۆتە ماڵوێرانی بەتایبەتی بۆ پێکهاتەکانی ئەم وڵاتە.  لە دوای ساڵی ٢٠٠٣وەیش کاتێک لە ڕێگەی دەستووری نوێی عێراقەوە، سیستەمی سیاسیی عێراق، گۆڕدرا بۆ سیستەمێکی فیدراڵی، سەرجەم پێکهاتەکانی عێراق لە بری دووبارە بنیاتناوەی عێراق، هەریەک لە ترسی پێکهاتەی تر هەوڵی بەهێزکردنی ناوچەکانی ژێردەسەڵاتی خۆی دا، بەتایبەتی کورد و شیعەکان. باشترین چەکی ئابووری و سیاسیش بۆ گەیشتن بە ئامانجەکانیان، نەوت و گاز بوو.

لە پاش ١٣ ساڵ عەرەبە سوننەکانیش هاتنە سەر ئەو بیر و ڕایەی تەنیا دروستکردنی هەرێمێکی سوننه‌، دەبێتە هۆکاری مانەوەیان لەم وڵاتەدا؛ کە باشترین ئامرازیش بۆ خۆبەڕێوەبردنی ئەو هەرێمە سوننییەیش لە سەرەتاوە جگە لە هاوکاریی دەرەکی و نێودەوڵەتی، داهاتی نەوت و گازی کێڵگەکانی پارێزگا سوننەکان دەبێت. لە دەرەنجامدا، دەگەینە ئەو خاڵە یەکلاکەرەوەیەی کە چۆن بەرژەوەندیی وڵاتە زلهێزەکان بۆ کۆنتڕۆڵکردنی نەوت و گازی عێراق، بەتایبەتی لە نێوان فەڕەنسییەکان و بریتانییەکان، بووە هۆکاری دامەزراندنی ئەم عێراقە شکستخواردووە، بە هەمان شێوەیش ململانێی لایەنە سیاسییە ناوخۆیی و هەرێمی و نێودەوڵەتییەکان باشترین پاڵنەر دەبێت بۆ دووبارە هەڵوەشانەوەی عێراق.