بڕیارە نوێکەی پەرلەمانی عێراق سەبارەت بە قەدەغەکردنی هەڵکردنی ئاڵای کوردستان و بەرزڕاگرتنی ئاڵای عێراقی عەرەبی لەسەر دامەزراوە فەرمییەکانی پارێزگه‌ی کەرکووک، سەرەڕای نادەستووریبوون و نایاساییبوونی ئەو بڕیارە، تەنیا دژایەتیی بەرژەوەندی و مافی گەلی کورد نییە لەو پارێزگه‌یە، بەڵکوو دووبارە سەلماندنی عەقڵییەتێکی ناسیۆنالیستیی عەرەبییە، کە پێکەوەژیانی سیاسی، ئابووری و کەلتووریی ئاشتییانە قبووڵ ناکات. سەبارەت بە ڕای پێکهاتەی تورکمانیش بۆ دژایەتیکردنیان بۆ هەڵکردنی ئاڵای کوردستان، جگە لە کەمئەزموونیی سیاسی، هیچی تر ناگەیەنێت؛ چونکە ئەوە تەنیا  گەلی کورد و لایەنە سیاسییە کوردییەکان بوون کە پاڵپشتیی ئابووری و سیاسیی تورکمانەکان و مافی پێکهاتەکانی تریان دەکرد، نەک پێکهاتەی عەرەبی.

ناوەڕۆک

هەر لە سەرەتای گرتنەدەستی جڵەوی دەسەڵاتی سیاسی و ئابووری لە لایەن عەرەبە شۆفێنییەکانەوە لە ساڵی ١٩٧٩دا، بە شێوازێک بڕیارە سیاسی و ئابوورییەکان دەرکراوە، وەک بڵێیت عێراق تەنیا لە یەک پێکهاتە پێک هاتبێت. هەر بۆیەیش، نە عێراقی یەکگرتوو لە ڕووی واقعییەوە دروست بوو و نە هاووڵاتیی عێراقییش. سەبارەت بە پارێزگه‌ی کەرکووکیش، زۆربەی ڕژێمە یەک لە دوای یەکەکانی عێراق، بە درێژاییی مێژوو بە شێوەیەکی زۆر دوژمنکارانە مامەڵەیان لەگەڵ پارێزگه‌ی کەرکووک و پێکهاتەکانی ناو ئەو پارێزگه‌یە کردووە، بەتایبەتی گەلی کورد. ئەوەی پەیوەنداریشە بەم بڕیارە نوێیەی پەرلەمانی عێراقەوە سەبارەت بە داگرتنی ئاڵای کوردستان لەسەر دامەزراوە فەرمییەکانی ناو کەرکووک، لە ڕووی ڕێکاری کاری پەرلەمانییەوە، بەتەواوەتی نایاسایییە و، لە ڕووی دەستوورییشەوە نادەستوورییە، چونکە دژی مادەکانی ١٤٠ و ١١٥ی دەستووری عێراقە.

ئەوەی پەیوەندیداریشە بە بەرژەوەندیی کەرکووکییەکانەوە، بەداخەوە لەبەر ئەوەی ڕژێمە یەک لە دوای یەکەکانی عێراق، گرنگییان بە هیج کەرتێکی ئابووری نەداوە لەناو پارێزگه‌ی کەرکووکدا؛ بۆیە زۆربەی بەرژەوەندییەکان لە کەرت و ژێرخانی نەوتی ئەو شارەدا کۆ بۆتەوە. سەرەڕای ئەوەی کەرکووک بەپێی دۆکیۆمێنتەکانی سەردەمی ئیمپراتۆرییەتی عوسمانی و ئاماری ساڵی ١٩٥٧ی حکوومەتی عێراقی، کورد زۆرینەی ئەو پارێزگه‌یەی پێک دەهێنا[i]، بەڵام ئەو ملیۆنەها بەرمیلە نەوتەی لەو پارێزگه‌یەوە دەرهێنراوە و بازرگانیی پێوە کراوە، جگە لەوەی عێراقی عەرەبی و ڕژێمە یەک لە دوای یەکەکانی بەغدا سوودیان لێ وەرگرتووە، بەداخەوە نە خەڵکی ئەو شارە و نە کوردستانیان سوودێکی ئەوتۆیان لێ وەرنەگرتووە.

سەبارەت بە هەڵکردنی ئاڵای کوردستان و ناڕەزاییی بەشێک لە تورکمان و عەرەبە شۆڤێنییەکان، ئەو ناڕەزایەتییە بۆ پێکهاتەی عەرەبی، شتێکی تازە نییە؛ چونکە تا دەسەڵاتیان بەدەستەوە بوو، هەر هەمان هەڵوێستیان لەسەر گەلی کورد و ئاڵاکەی هەبوو. بەڵام ئەوەی جێگەی داخە، هەڵوێستی پێکهاتەی تورکمانە، چونکە لە پێش ئازادکردنی عێراق تا ساڵی (٢٠٠٣)یش، بە هیچ شێوەیەک لە ڕووی سیاسی و ئابوورییەوە، دان بە مافی پێکهاتەی تورکمانەکاندا نەدەنرا، بەڵکوو زۆربەی ڕژێمەکانی عێراق، بە ڕژێمی بەعسیشەوە، دەیانگوت عێراق تەنیا لە دوو نەتەوە پێک هاتووە: کورد و عەرەب. بەڵام پاش ئازادکردنی عێراق لە ساڵی ٢٠٠٣دا، ئەوەی داکۆکیکەری سەرەکیی مافی پێکهاتەکانی عێراق و تورکمانەکان بوو، گەلی کورد و سەرکردە سیاسییەکانی باشووری کوردستان بوون؛ بەتایبەتی بەڕێزان "کاک مەسعوود بارزانی" و "مام جلال تاڵەبانی". بەڵام ئێستا پێکهاتەی تورکمان، وەک ئەوەی ڕووداوەکانی مێژوویان لەبیر کردبێت، سەرەتا لەگەڵ پێکهاتەی عەرەبیدا دژایەتیی ماددەی ١٤٠ی دەستووری عێراقیان کرد، ئێستایش دژایەتیی هەڵکردنی ئاڵای کوردستان دەکەن. ئاڵایەک کە نەک تەنیا گەلی کوردی لە کەرکووک پاراست، بەڵکوو سەرجەم پێکهاتەکانی کەرکووکی، بە عەرەب و تورکمانەوە، لە مەترسی و  جه‌نگی داعش پاراست.

بەرژەوەندیی نەوت و کێشەی ئاڵای کوردستان

کێشەی بەشێک لە تورکمان و عەرەبەکانی ناو کەرکووک، تەنیا هەڵکردنی ئاڵای کوردستان نییە، وەک ئەوەی ئێستا ئەو ئاڵۆزییەی لەناو ئەو شارەدا دروست کردووە و، هەوڵیشیان دا لە ڕێگەی پەرلەمانی عێراقەوە لە ڕۆژی ٢/٤/٢٠١٧ دووبارە دژایەتیی خۆیانی بۆ دووپات بکەنەوە؛ بەڵکوو بە لای ئەو لایەنانەوە، کێشەکە لە دوای پرۆسەی ڕاپرسییەوە دەست پێ دەکات، کاتێک سەرجەم لایەنە کوردییەکان بەیەکگرتوویییەوە ئەو ڕێژە دەنگە بۆ گەڕانەوەی کەرکووک بۆ سەر هەرێمی کوردستان مسۆگەر بکەن؛ کە بە ڕای من پێکهاتەکانی عەرەب و تورکمان ڕازی نابن كه‌ تەنیا لە ڕێگەی یاسا و مامەڵەیەکی دۆستانەوە، لە پێگە سیاسی و ئیدارییەکانیان لەناو شاری کەرکووک و هەرێمی کوردستان دڵنیا بکرێنەوە. بۆیە لە ئێستادا بابەتی ئاڵای کوردستانیان وا گەورە کردۆتەوە، وەک بڵێیت تاوانێکی وا گەورە دژی ئەوان ڕووی دابێت، کە ناکرێت بەئاسانی قبووڵی بکەن. ئەمەیش بۆ ئەوە دەگەڕێتەوە، لە ڕووی بڕیاردانی سیاسی و ئابوورییەوە سەربەخۆ نین و، هەروەها تا ئێستا لە بەرژەوەندییەکانیان لەو شارەدا دڵنیا نەکراونەتەوە؛ بەتایبەتی بابەتی نەوت و پشکی دامەزراندنیان لە دامەزراوە جیاجیاکاندا. ئەمەیش بیرکردنەوەیەکی زۆر ناواقعییە، چونکە تا ئێستایش زۆربەی کارمەند و فەرمانبەرانی ناو دامەزراوە فەرمییەکانی ناو کەرکووک، لە پێکهاتەی تورکمان و عەرەب پێک هاتوون. بۆ نموونە "کۆمپانیای نەوتی باکور"، لە سەرەتای ئازادکردنی عێراق لە ساڵی ٢٠٠٣دا، تەنیا لە ١%ی کارمەندانی ئەو کۆمپانیایە کورد بوون؛ لە ئێستایشدا ڕێژەی فەرمانبەرانی کورد لەناو ئەو کۆمپانیایەدا، بەرز بۆتەوە بۆ نزیکەی ٧%؛ واتا لەسەدا ٩٣ی کارمەندانی ئەو کۆمپانیایە تا ئێستایش لە عەرەب و تورکمان پێک هاتوون.

ئەو بڕیارەی پەرلەمانی عێراقیش، سەرەڕای نایاساییبوون و نادەستووریبوونی، هیچ کاریگەرییەکی ئەوتۆی لەسەر واقعی سیاسی، ئابووری و ئاسایشیی ئەو پارێزگه‌یەوە نییە، چونکە لە ڕوو واقعییەوە پارێزگه‌ی کەرکووک لەژێر دەسەڵاتی هێزی پێشمەرگە و لایەنە سیاسییە کوردییەکاندایە. لە ڕووی بەرژەوەندیی پێکهاتەکانی ناو پارێزگه‌ی کەرکووکیشەوە، ئەو بڕیارەی پەرلەمانی عێراق خزمەت بە ئاشتەواییی سیاسی، ئابووری و کۆمەڵاتیی نێوان پێکهاتەکانی ئەو پارێزگه‌یە ناکات؛ بەتایبەتی نێوان کورد و عەرەب و تورکمانەکان.

چارەسەر و دەرەنجام

بڕیارەکەی پەرلەمانی عێراق سەبارەت بە داگرتنی ئاڵای کوردستان لە پارێزگه‌ی کەرکووکدا، جگە لەوەی لەسەر ئەرزی واقع هیچ دەرەنجامێکی نابێت، بەڵام باشترین نامەی سیاسییە بۆ حکوومەتی هەرێمی کوردستان و لایەنە سیاسییە کوردییەکان: لە لایەک ماڵی کوردی زیاتر بەرەو یەکگرتوویی بەرن، لە لایەکی تریشەوە، بێ گوێدانە ئەو بڕیارە، وا باشترە حکوومەتی هەرێمی کوردستان بە شێوەیەکی ستراتیژی، کار بکات بۆ دوورخستنەوە و جیاکردنەوەی کەرکووک لە ڕووی ئابووری و سیاسییەوە، لە بەغدا و عێراقی عەرەبی. هەروەها بە شێوەیەکی پلانبۆداڕێژراو هەوڵی جێکردنەوەی بەرژەوەندیی پێکهاتەکانی تورکمان و عەرەبە ڕەسەنەکانی کەرکووک بده‌ن لە بەرژەوەندی و داهاتی وزەی ئەو شارە؛ بێ گومان بە میكانیزم و ستراتیژییەتی ئابووریی جیاواز. هەروەها ئەگەر کۆمپانیای نەوتی کەرکووکیش لە ئاییندەدا دامەزرا، ئەوا دڵنیایی بە پێکهاتەی تورکمان و عەرەبە ڕەسەنەکان بدرێت کە لە قازانجی ئەو کۆمپانیایە بێبەش ناکرێن؛ بەتایبەتی لە ڕووی دامەزراندن و بازرگانییەوە.