زوبێر ڕەسووڵ، دکتۆرا لە سیاسەتەکانی ڕۆژهەڵاتی ناوه‌ڕاست- زانکۆی ئێکسیتر و مامۆستا لە کۆلێژی زانستە سیاسییەکان- زانکۆی سەڵاحەددین

پەیوەندیی هەرێمی کوردستان و وڵاتانی کەنداو، بەگشتی پەیوەندییه‌کی نوێیە و دەگەڕێتەوە بۆ دوای ڕووخانی ڕژێمی بەعس لە ٢٠٠٣. هەرچی تایبەتە بە پەیوەندییەکانی هەرێمی کوردستان لەگەڵ ئیماراتی عەرەبی، بە هەمان شێوە پەیوەندییەکانی هەردوو لا دەگەڕێتەوە بۆ دوای ٢٠٠٣. ئەمەیش بە پلەی یەک، دەگەڕێتەوە بۆ ئەو نیگەرانییەی کە ئیماراتییەکان بەگشتی لە دۆخی حوکمداریی عێراقی نوێ و باڵابوونی دەسەڵات و هەژموونی ئێران لە عێراقدا هەیانە. بۆیە هەر یەکە لە سوننەکان و کوردیش وەک بواری کاریگەری (sphere of influence) خۆیان سەیر دەکەن لە عێراقدا، بەتایبەت لە بەردەم دەوڵەتی شیعەکان لە عێراق و هەڵکشانی هەژموونی ئێران لە ناوچەکەدا. هەڵبەتە پێشتریش هەر یەکە لە سەرۆکی پێشووی هەرێم، مەسعوود بارزانی لە ساڵی ٢٠١٢ و، هەروەها نێچیرڤان بارزانی لە ٢٠١٩ سەردانی شانشینە یەکگرتووەکانی عەرەبییان کردووە. بەڵام ئەوەی سەردانی ئەو جارەی نێچیرڤان بارزانی جیا دەکاتەوە لە جارەکەی پێشووتر ئەوەیە، کە ئێستا نێچیرڤان بارزانی لە پێگەیەکی بەهێزی دیپلۆماسیی سیاسیدایە لە ناوچەکەدا؛ هەر لەو ماوە کورتەی سەرۆکایەتیی هەرێمدا، تا ئێستا چەندین دیداری گرنگی لەگەڵ سەرۆکی فەڕەنسا و ئەمریکا و تورکیا و، چەندین سەرکردەی تری ئەوروپییش ئەنجام داوە. لە ڕاستیدا ئیماراتییەکان باش ئاگایان لە دۆخی ئێستای عێراقە؛ ئەوان دەزانن کە سەرکردە سوننەکان و شیعەکانیش- ئەوانەی کە جێگه‌ی ئومێدی وڵاتانی کەنداو بوون- ئێستا لە پێگەیەکی سیاسیی لاوازدان.

ئەگەر مستەفا کازمی بە نموونە بهێنینەوە کە هەر یەکە لە وڵاتانی کەنداو و ئەمریکییەکان و ته‌نانه‌ت بەشێک لە کوردیش ئومێدی زۆریان لەسەر هەڵچنیبوو کە بتوانێت عێراق هەڵبستێنێتەوە، هەروەها سنوورێک بۆ هەژموونی میلیشیاکان و لاوازیی دەمەزراوەکانی دەوڵەت دابنێت، بەڵام لە ڕاستیدا ئێستا مستەفا کازمی لەوپەڕی لاوازیدایە؛ بە جۆرێک ئەگەر ئەمریکییەکان نەیپارێزن، دەمێک بوو میلیشیا شیعەکان بە دەردی عادل عەبدولمەهدییان بردبوو. ئەمە جگە لەوەی کە ئیمارات باش دەزانێت لەناو ئەو سەرکردە عێراقییانەی ئێستا، پێگەی سیاسی و دیپلۆماسیی نیچێروان بارزانی لە هەموویان بەهێزترە؛ لە هەمان کاتیشدا ئەوەی نێچیرڤان بارزانی لە سەرکردەکانی تری عێراق جیا دەکاتەوە ئەوەیە، کە ئەو لێهاتووترە لە ئیدارەدان و تێگەیشتن لە پەیوەندی و هاوکێشە هەرێمییەکانی ناوچەکە، چونکە ئاسان نییە لە یەک کاتدا پەیوەندیت لەگەڵ ئەمریکا هەبێت و لەگەڵ ئێرانیش؛ لەگەڵ تورکیا و لەگەڵ کوردانی ڕۆژاڤا و فەڕەنسا و ته‌نانه‌ت ئەوڕوپییەکانیش. ئەمە دەربڕی ئەوەیە کە سەرۆکی هەرێم توانیویەتی لە ناوچەیەکی سەختی پڕکێشمەکێشدا پەیوەندییه‌کی هاوسەنگ لەگەڵ بەشێکی زۆری وڵاتانی ناوچەکە دروست بکات. ڕاستییه‌كه‌ی، مانەوەی هەرێمی کوردستانیش بەو شێوەیەی ئێستا، هەر بەرهەمی ئەو جۆرە هاوسەنگییەیه‌؛ ئەمە شتێکی ئاسان نییە.

هەڵبەتە بەشێک لە گرنگیدانی ئیماراتییەکان بە هەرێمی کوردستان، سەرچاوەی لە دۆخی ئێستای عێراقییشەوە گرتووە. لە ڕاستیدا ئیمارات و وڵاتانی کەنداویش، نیگەرانن لەو دۆخەی ئێستای عێراق و هەژموونی ئێران لە ناوچەکه‌دا؛ دەیانەوێت هەر هیچ نەبێت کەسانێکی نزیک لە خۆیان هەبێت، لە کاتی پێکهێنانی حکوومەتی نوێێ عێراق بتوانن وەک دۆستێک لەگەڵی لە پەیوەندییدا بن سەبارەت بە داڕشتنەوەی نەخشەی سیاسیی عێراق لە دوای هەڵبژاردنەکانی ئۆکتۆبەردا.

هەڵبەتە ئێمە نابێت ئەوەیشمان لەبیر بچێت کە ئیمارات- بەتایبەت لەژێر دەسەڵاتی محەمەد بن زاییددا- کاریگەریی زۆری هەیە لەسەر شازادە محەمەد بن سەلمان (عەرەبستانی سعوودی)؛ تا ئەو ئاستەی بەشێک لە چاودێران دەڵێن محەمەد بن سەلمان لەژێر کاریگەریی زۆری محەمەد بن زاییددایە، بەتایبەت لەبارەی کرانەوەی بەڕووی بیرۆکەی نوێ و ڕیفۆرمی ئیسلامی و دژایەتیکردنی ئیخوانەکان؛ هەڵبەتە ئەمە جگە لەو ڕۆڵەی هەرێمییەی کە ئیمارات لەسەر ئاستی ناوچەکەدا دەیەوێت بیگیڕێت وەک هێزێکی هەرێمی (Regional power). چونکە پێشتریش ئیمارات هەوڵی دروستکردنی بەرەیەکی عەرەبیی داوە، تا ئەو ئاستەی ئیسرائیلیش دەتوانێت ببێتە بەشێک لەو بەرەیە. هەڵبەتە ئەمەیش بە پلەی یەک بۆ کەمکردنی هەژموونی هەر یەکە لە تورکیا و ئێرانە کە لە دوای بەهاری عەرەبیدا هەژموونی زۆریان هەیە بەسەر جیهانی عەرەبی و ئیسلامی، ئەمەیش جێگەی نیگەرانیی ئیماراتییەکانە.

لێرەدا پرسیاری بەشی دووەمی ئەو نووسینەی ئێمە ئەوەیە کە، ئایا هەرێمی کوردستان چ سوودێک لە پەیوەندی لەگەڵ وڵاتێکی وەک ئیماراتی عەرەبی دەبینێت؟ سەرەتا گرنگە لەو ڕاستییە تێ بگەین کە ئەگەر بۆ دەوڵەتان پەیوەندی لەگەڵ وڵاتانی خاوەن سەرەوەری گرنگ بێت، ئەوا  بۆ کیانێکی نادەوڵەتی وەک هەرێمی کوردستان پەیوەندی لەگەڵ دونیای دەرەوەدا دە جار گرنگترە؛ چونکە ئەو جۆرە پەیوەندییانە هاوشێوەی سەرمایەی سیاسی و دیپلۆماسین بۆ پێگەی هەرێمی کوردستان؛ نەک تەنیا لە عێراقدا بەڵکوو لەسەر ئاستی نێودەوڵەتییش. هەرێمی کوردستان پڕۆفایلێکی دەوڵەمەندی دیپلۆماسیی هەیە لەگەڵ وڵاتانی ناوچەکە؛ ئەمە سەرەڕای ئەو بەربەستە دەستووری و سیاسییەنەی کە لە بەردەم هەرێمی کوردستاندایه‌ لە عێراق و ناوچەکه‌دا. سەبارەت بە وڵاتێکی وەک ئیمارات، کە ئەزموونێکی ناوازەی هەیە لە بواری بووژانەوەی بازرگانی و فرۆشتنی نەوت و گازدا، هەرێم لە زۆر ڕووەوە دەتوانێت سوود لە ئەزموونی ئیماراتییەکان وەربگرێت؛ هەڵبەتە ئەمە جگە لەو بوارەی کە ئیماراتییەکان دەتوانن لە هەرێمی کوردستاندا وەبەرهێنان بکەن. ئێستا نزیکەی ١٢٨ کۆمپانیای ئیماراتی لە هەرێمی کوردستاندا کار دەکەن؛ ئەمە خۆی جۆرێکە لە دڵنیاییی ئیمارات لە وەبەرهێنان لە هەرێمی کوردستان کە قەبارەکەی زیاتر لە ٣ ملیار دۆلارە. ئەم پەیوەندییە ئابوورییانە هەڵبەتە دواجار دەرگه‌ی پەیوەندیی سیاسی و که‌لتوورییش بەسەر هەرێمی کوردستاندا دەکەنەوە. دیسان هەرێمی کوردستان هەموو ئەو توانا ئابووری و سیاسییانەیشی هەیە کە بتوانێت هاوشێوەی ئیمارات ببێتە ناوەندێکی بازرگانیی جیهانی، ئەگەر هێزە سیاسییە کوردییەکان پێکەوە کاری جددی بۆ بکەن. بۆیە ئەم دیدە بەر لە هەر شتێک، دەبێت لە پەیوەندیی هەرێمی کوردستان بە وڵاتێکی سەرنجڕاکێشی وەک ئیمارات، ئامادەییی هەبێت.

بوارێکی تر کە ئیماراتییەکان دەتوانن هاوکاریی هەرێمی کوردستان بکەن، بریتییە لە دژایەتیکردنی ڕێکخراوە تیرۆریستییەکان، بەتایبەتیش داعش کە مەترسییەکی گەورەیە لەسەر هەرێمی کوردستان. هەرێمی کوردستان دەکرێت داوا لە ئیمارات بکات کە هاوکاریی سەربازی پێشکەش بە هێزەکانی پێشمەرگە بکات، بەتایبەت لە بواری چەک و تەقەمەنی. لە ڕاستیدا ئیماراتییەکان لە زۆربەی وڵاتانی ناوچەکە جددیترن لە شەڕ دژی ڕێکخراوە ئیسلامییە توندڕەوەکان. لەم بوارەیشەوە ئیمارات ساڵانە ملیۆنان دۆلار سەرف دەکات. نابێت بیرمان بچێت کە ناکۆکیی سەرەکیی ئیمارات لەگەڵ هەر یەکە لە قەتەر و تورکیایش، هەر لەسەر یارمەتیدانی ئیخوانەکانە. بۆیە هەرێمی کوردستان دەتوانێت لەگەڵ ئیمارات کاری جددی له‌م بواره‌دا بکات. ئیمارات و وڵاتانی کەنداو دەیانەوێت جێدەستیان لە عێراقدا هەبێت، بەڵام دەسەڵاتی سیاسیی شیعەکان تا ئێستا ئەو دەرفەتەیان پێ نەداون. بۆیە هەرێمی کوردستان دەکرێت ئەو دەروازەیە بێت کە هەر یەکە لە ئیمارات و وڵاتانی عەرەبییش بتوانن لێیەوە بگەڕێنەوە ناو عێراقەوە. ئەمە هەم بۆ عێراق هەم بۆ هەرێمی کوردستانیش سوودبه‌خشە. هەڵبەتە ئەمە جگە لەوەی کە هەرێمی کوردستانیش پێویستی بە کرانەوەی زیاترە بەسەر دونیای عەرەبی و وڵاتانی کەنداو، هەرێم لە هەموو کات پێویستی زیاترە بە په‌یوەندی لەگەڵ جیهانی عەرەبی، چونکە هەرێم لە نێوان هەژموونی پەیوەندی و گوشاری ئێران و تورکیادا خەفە بووە و پێویستی بە دەروازەی ترە بۆ ئەوەی ئەم ئەڵقە تەسکە جیۆپۆلۆتیکییە تێ پەڕێنێت.

هەڵبەتە کۆی ئەو پرسانەی باسمان کردن، گشتیان دەچنە خانەی بەدەستهێنانی کۆمەک و پشتگیریی نێودەوڵەتی بۆ کیانی هەرێمی کوردستان؛ ئەمەیش، واتا پشتگیریی نێودەوڵەتی، کۆڵەگەی سەرەکیی مانەوە و بەهێزبوونی هەرێمی کوردستانە، کە نێچیرڤان بارزانی هەم وەک سەرۆکی حکوومەت و، ئێستایش وەک سەرۆکی هەرێم زۆر باش لە کۆدە سەرەکییەکانی تێ گەیشتووە و وەبەرهێنانی باش لەو بوارەدا دەکات.