دادپەروەریی كۆمەڵایەتی چۆن لە كۆمەڵگەی كوردیدا بەدی دێت؟

سەروەر حەمە ئەحمەد، مامۆستا لە كۆلێژی زانستە سیاسییەكان/ زانكۆی سەڵاحەددین

پێشەكی

دادپەروەریی كۆمەڵایەتی، پرەنسیپ و بەهایەكی بەرزی مرۆڤایەتییە، لە پێناو ئەوەی كە تاك و كۆمەڵگەكان بە شێوەیەكی دادپەروەرانە مامەڵەیان لەگەڵدا بكرێت. دادپەروەری، تایبەتمەندییەكی سروشتییە و، دابینكردنیشی داوایەكی كۆمەڵایەتی و ئامانجێكی سەرەكیی تێكڕای گەلانی جیهانە. بەپێچه‌وانەیشەوە، نەبوونی دادپەروەری لە هەر وڵات ‌و كۆمەڵگەیەك، سیمای دیاردەیەكی ناباش ‌و بێزراوە ‌و، پێویستە هەنگاو بۆ بەرەنگاربوونەوە و لەناوبردنی بنرێت. ئێمە لە دووتوێی ئەم وتارە شیكارییەماندا، تیشكێك دەخەینە سەر چەمكی دادپەروەریی كۆمەڵایەتی ‌و، ڕەگەز ‌و پایەكانی ‌و، شێواز ‌و هەنگاوەكانی بەدیهێنانی دادپەروەریی كۆمەڵایەتی لە هەرێمی كوردستان ‌و كۆمەڵگەی كوردیدا.

چەمكی دادپەروەریی كۆمەڵایەتی

دادپەروەری، بە یەكێك لە سیمبۆل ‌و بەها ‌و ئاكارە بەرزەكانی مرۆڤایەتی دادەنرێت، كە ئاماژەیەكە بۆ باشتر بەڕێوەچوونی ڕەوڕەوەی ژیان. لە سادەترین پێناسە ‌و ناساندنیدا، مەبەست لە دادپەروەری ئەوەیە كە هەموو كەسێك مافی خۆی پێ بد‌رێت؛ ئەگەرچی پیادەكردنی دادپەروەری لە نێوان مرۆڤەكاندا بابەتێكی ڕێژەیییە، كە بەپێی بارودۆخ و كات ‌و شوێن گۆڕانكاریی بەسەردا دێت.

وەك چەمك، دەبینین زاراوەی دادپەروەری وشەیەكی لێكدراوە ‌و لە هەر دوو وشەی "داد" ‌و "پەروەری" پێك هاتووە؛ بە جۆرێك "داد" بە واتای ڕاستی، دروستی، یەكسانی، هاوسەنگی ‌و هاوتاكردنی ئەرك ‌و مافەكان لەسەر شانی تاك و كۆمەڵگە بەكار دەهێنرێت. بەڵام لایەنێكی دیكەی ئەم دەستەواژەیە "پەروەری"یە كە مەبەست لێی دەستەبەركردن ‌و بەدیهێنانە. كەواتە واتای ڕووتی چەمكی دادپەروەری بریتییە لە بەدیهێنانی هاوسەنگی ‌و یەكسانی لە نێوان مرۆڤەكاندا.

بیرمەندی ئەمریكی بەڕەگەز فەڵەستینی، "ئیدوارد سەعید" (Edward Said) دەڵێت: "دادپەروەری لەگەڵ بەهای ئازادیدا، دوو بەهای ئەزەلیی مرۆڤایەتین، كە ئەستەمە گرووپێكی سیاسی ‌و مەدەنی، یان هێزێكی كۆمەڵایەتی، یان بزاوتێكی ڕووناكبیری بدۆزیتەوە كە، كەم و زۆر، بانگەشە ‌و بانگەوازی بۆ نەكات." ئه‌و پێی وایە زیندووێتیی ئەم بەها مرۆیییە، دەگەڕێتەوە بۆ دیاردەكانی ستەمكاری ‌و چەوساندنەوە و مافخوران ‌و بێدادیی كۆمەڵایەتی كە مرۆڤایەتی لە مێژووی كۆن ‌و نوێی خۆیدا تا دەگاتە مێژووی هاوچەرخ، بەخۆیەوە بینیون.

بەم جۆرە دەبینینن كە دادپەوەری، بەهایەكی نوێ نییە. هەروەك نووسەر ‌و سیاسەتمەداری كەنەدی، "دێڤید جونستۆن" (David Johnston) لە كتێبی "پوختەیەك لەبارەی مێژووی دادپەوەری/ A brief History of Justice / تاریخ موجز للعدالة" دەڵێت: "چوار هەزار ساڵە، بەبەردەوامی، بیر لە دادپەوەری دەكرێتەوە؛ هەر لە سەردەمی كۆنی بابلی ‌و گریكی ‌و ڕۆمانییەكانەوە تا دەگاتە بیرمەندانی هاوچەرخی وەك "جۆن ڕاولز" كە خاوەنی دوو دیارترین كتێبە لەبارەی دادپەروەرییەوە بە ناونیشانەكانی "دادپەوەری وەك ویژدان/Justice as Fairness) و، "تیۆریی دادپەوەری/ A Theory of Justice". دێڤید جونستۆن لەو كتێبەیدا لە ڕێگەی ڕاوەستان لەسەر چەمكی دادپەوەری لەو شارستانییەتە دێرینانەدا، هاوكات لە لای فەیلەسووفانی وەكوو ئەفلاتۆن، ئەرستۆ، تۆماس هۆبز، ئادەم سمیس، بێنتام، ستیوارت میل، ئیمانوێل كانت ‌و كارل ماركس و...، ئەو ڕاستییە مێژوویییە دووپات دەكاتەوە كە دادپەوەری بەهایەكی مێژووییی مەزنە؛ هەر لەناو مێژوویشدا گەشەی كردووە. بۆیە بەبێ گەڕانەوە بۆ ئەم شارستانییەتە ‌و گەورە فەیلەسووفانە لە قوتابخانە فكرییە جیاجیاكان، ئەستەمە دیدێكی قووڵی فەلسەفی ‌و لە هەمان كاتدا واقعی بۆ چۆنێتیی مامەڵەكردن لەگەڵ ئەم بەها مرۆیییەدا كە ناوی دادپەروەریی كۆمەڵایەتییە بنیاد بنرێت."

ڕەگەز ‌و پایەكانی دادپەروەریی كۆمەڵایەتی

بە تێڕوانینی فەیلەسووفی ناوداری ئەمریكی "جۆن ڕاوڵس" (John Rawls)، كە لە تێوریی "یەكسانیی دابەشكردن" باس لە چەمكی دادپەروەریی كۆمەڵایەتی وەكوو فەلسەفەیەكی ئەخلاقی و سیاسی دەكات، دەڵێت: "هەموو تاكێك لەنێو كۆمەڵگەدا، دەبێ هەست بە یەكسانی بكات؛ بە جۆرێك بێ جیاوازی بۆ گشت دەستە و پێكهاتەكانی ناو كۆمەڵگە و خێزانەكان دەستەبەر بكرێ." لەگەڵ ئەمەیشدا ئاماژە بە چەمكی ئازادی دەكات و دەڵێت: "ئازادی یەكێكە لە بنەما سەرەكییەكانی دادپەروەریی كۆمەڵایەتی و مافێكی بێ چەند و چۆن ‌و بنەڕەتیی مرۆڤایەتییە؛ ئەگەر نەبێ ئەوا دادپەروەریی كۆمەڵایەتی ناچەسپێنرێ. هەر بۆیە چەمكەكانی مافی مرۆڤ و دادپەروەریی كۆمەڵایەتی ‌و ئازادی ‌و یەكسانی، تەواوكەری یەكترین."

كەواتە بۆ بەدیهێنانی دادپەروەرییەكی تەندروست ‌و ساغلەم، پێویستی بە چەند پایەیەكی گرنگ ‌و بەهێز هەیە، كە خۆی دەبینێتەوە لە:

1. پاراستنی كەرامەت ‌و شكۆی مرۆڤ.
2. خۆشویستن و ڕێزگرتن لە تەواوی تاكەكانی كۆمەڵگە؛ بە چەشنێ كەس هەست بە كەمیی پایە و بەرزیی پایەی ئەوی تر نەكات.
3. دابینكردنی هەلی كار بۆ گشت پێكهاتەكانی ناوخۆی وڵات.
4. دابینكردنی یەكسانی لە نێوان تاكەكانی كۆمەڵگەدا.
5. فراوانكردنی پانتایییەكانی ئازادی لە كۆمەڵگەدا.
6. ئارامی و ئاسایش و ژیانی پڕ لە شكۆ و ڕێز و گشت پێداویستییە سەرەكییەكانی هاووڵاتی، وەكوو: خۆراك، شوێنی حەوانەوە، تەندروستی، پەروەردە و فێركردن، خۆشبەختی، مافی مرۆڤ و هتد.

دادپەروەریی كۆمەڵایەتی بە شێوەیەكی گشتی خۆی لە پاڵ سیستەمی كۆمەڵایەتی و ئابوورییشدا دەبینێتەوە، كە ئامانجی لابردن و كەمكردنەوەی جیاوازییە ئابوورییەكانە لە نێوان چینەكانی كۆمەڵگەدا. لەبەر ئەوە، پێویستە كار بۆ دابینكردنی مامەڵەیەكی یەكسان و دادپەروەر لە دابەشكردنی داهاتی وڵات بەسەر دانیشتووانەكەیدا بكرێ؛ ئەمەیش لە پێناو ڕێگرتن لە هەژاری و خراپ بەكارهێنانی داهاتی وڵات.

شێواز ‌و هەنگاوەكانی بەدیهێنانی دادپەروەریی كۆمەڵایەتی لە كۆمەڵگەی كوردیدا

بێ گومان دابینكردنی دادپەروەریی ڕەها، لە توانای مرۆڤەكان ‌و سیستەمی حوكمڕانیدا نییە، بۆیە لە هیچ شوێنێك و لە هیچ كاتێكدا ئەو دادپەروەرییە ڕەهایە بەدی نەكراوە و نایشكرێت. كەوابوو مەبەست لە دابینكردنی دادپەروەری، دابینكردنی دادپەروەریی ڕێژەیییە، كە دابینكردنی و بەرزكردنەوەی ڕێژەكەی _ڕێژەی دادپەروەری_، داواكاری و ئامانجی مرۆڤایەتی و كۆمەڵگە جیهانییەكانە. ڕێژەی دابینكردنی دادپەروەری، لە كۆمەڵگەیەكەوە بۆ كۆمەڵگەیەكی تر و لە كاتێكەوە بۆ كاتێكی تر دەگۆڕێت و دابینكردنی ڕێژەیەكی بەرز لە دادپەروەری، سیمای كۆمەڵگە دروستەكانە.

لێرەدا گرنگە ئەو ڕاستیە بڵێین كە گرفتی گەورەی هەرێمی كوردستان لەم ڕووەوە ئەوەیە، كە هەموو ڕێكخراو ‌و حزب ‌و گرووپە سیاسییەكان بانگەواز بۆ ئەم چەمكە دەكەن، بەبێ ئەوەی باكگراوندی مەعریفی ‌و پاشخانێكی فكرییان لەبارەوە هەبێت. ئەمەیش وای كردووە كە نە بە فكر و نە بە كردار، هەست بە بوونی ئەم بەها بەرزە مرۆڤایەتییە نەكرێت یاخود لە ئاستێكی نزمدا بێت. لە دیارترین ئەو شێواز ‌و هەنگاوانەی كە لە ڕێگه‌یەوە دەتوانرێت بۆ بەدیهێنانی دادپەروەریی كۆمەڵایەتی لە كۆمەڵگەی كوردیدا سوودی لێ وەربگیرێت، برییتن لە:

1. بەسەنتەركردنی خودی مرۆڤ ‌و پاراستنی كەرامەت ‌و شكۆ ‌و كەسایەتیی مەعنەویی مرۆڤەكان.
2. پەخشكردن ‌و بڵاوكردنەوە ڕۆشنبیری ‌و هۆشیاری لە بواری دادپەروەریی كۆمەڵایەتی لە نێوان هاونیشتمانیاندا، لە ڕێگه‌ی كەناڵ ‌و ناوەندە جیاوازەكانەوە، وەك: میدیا ‌و ڕێكخراوەكانی كۆمەڵگه‌ی مەدەنی ‌و تۆڕە كۆمەڵایەتییەكان ‌و ڕێكخستنی كۆڕ و سمینار و كۆنفراسەكان.
3. پێویستە دەزگەیەكی چاودێریی ورد و كارا هەبێت، كە لە توانایدا بێت لەسەر بنەمای پەیڕەوكردنی پرەنسیپی پاداشت و سزا، هەڵسەنگاندن بۆ تەواوی كارەكانی دەسەڵاتی جێبەجێكردن بكات، كە دەبێتە هۆكارێك بۆ بەدیهێنانی دادپەروەریی كۆمەڵایەتی.
4. بەكه‌لتووركردنی كاری خۆبەخشی لەو بوارانەی كە خزمەت بە بەدیهێنانی دادپەروەریی كۆمەڵایەتی دەكات.
5. پەیڕەوكردنی پره‌نسیپی دابەشكردن ‌و شۆڕكردنەوەی دەسەڵات لە نێوان پایتەخت و پارێزگه‌كان لە لایەك ‌و، لە نێوان پارێزگه‌كان و قەزا و ناحیەكان لە لایەكی دیكەوە.
6. دابەشكردنی داهاتی وڵات بە شێوەیەكی دادپەروەرانە نەك بە شێوەیەكی یەكسان، لە نێوان هاونیشتمانیان ‌و هاووڵاتیان؛ كە ئەمەیش ڕێگری لە تۆخكردنەوەی جیاوازیی چینایەتی لەناو كۆمەڵگە دەكات.
7. دابینكردنی هەلی كار بە یەكسان، لە هەموو بوارەكاندا، بۆ هەموو تاكەكانی كۆمەڵگە.
8. هەوڵدان ‌و كاكردن بۆ فراوانكردنی زیاتری پانتایییەكانی ئازادیی ڕادەربڕین لە كۆمەڵگەدا.
9. قبووڵكردنی یەكتر ‌و، تۆخكردنەوەی گیانی پێكەوەژیان لە نێوان نەتەوە ‌و ئایین و كه‌لتوور و فكر ‌و ئایدیا جیاوازەكانی ناو كۆمەڵگە لە پێناو چەسپاندنی زیاتری دادپەروەریی كۆمەڵایەتی.
10. پەیرەوكردنی پرەنسیپی سەروەریی یاسا ‌و، یەكسانبوونی هەمووان بەرانبەر بە یاسا كارپێكراوەكانی وڵات. نابێت لە جێبەجێكردنی یاساكاندا جیاوازی ‌و پلەبەندی بۆ هاونیشتمانیان بكرێت.

كۆتایی

بەگشتی دادپەروەریی كۆمەڵایەتی ڕێگه‌ بۆ پێكەوەژیانی ئاشتییانە ‌و، دابینكردنی یەكسانی خۆش دەكات. دادپەروەری، دەبێتە هۆی گەشەسەندنی كۆمەڵگە و پێشكەوتنی لە سەرجەم بوارەكاندا. بێ گومان ئامانج لە دادپەروەریی كۆمەڵایەتی، ڕەخساندن و دابینكردنی ژیانێكی پڕ لە شانازی و شەرافەتمەندییە بۆ تەواوی هاووڵاتیانی وڵات، لەژێر سایە و سێبەری دەستوور و یاسادا. ئێمەی كوردیش، كە بە درێژاییی مێژوو ستەممان لێ كراوە، پتر لە هەموو نەتەوەیەكی تر قوربانیی نەبوونی دادپەروەرین لە ژینگەی ناخۆیی ‌و ژینگەی دەرەكی. بۆیە دابینكردنی دادپەروەریی كۆمەڵایەتی ئەركێكی نیشتمانی و ئەخلاقی ‌و نەتەوایەتییە كە گەلی كورد بە درێژاییی مێژووی خۆی خەباتی بۆ كردووە و قوربانیی بۆ داوە.