سەروەر حەمە ئەحمەد، مامۆستا لە كۆلێژی زانستە سیاسییەكان/ زانكۆی سەڵاحەددین – هەولێر

دەروازە

ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست، بە یەكێك لە ناوچە گرنگ و ستراتیژییەكان لە جیهاندا دادەنرێت، كە كۆمەڵێ دەوڵەتی جیاواز لەخۆ دەگرێت. چەمكی ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاستیش ئەوەندەی واتا و مەبەست ‌و مەدلوولێكی ستراتیژی و سیاسیی هەیە، ئەوەندە مانا و مەدلوولێكی جوگرافیی نییە. تیۆرییە كلاسیكییەكانی جیۆپۆلیتیك، گرنگیی تەواویان بە ناوچەكە داوە، بە جۆرێك كە بە "دڵی زەوی" (قلب الأرض / (Heart Land ناوی دەبەن. هەر ئەمەیشە وای كردووە ببێتە جێگەی گرنگیی وڵاتە زلهێز و گەورەكانی وەك ئەمریكا و بریتانیا و چین و ڕووسیا و...، بە جۆرێك كە لە داڕشتنی ستراتیژ و سیاسەتەكانیاندا ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست بەهەند وەرگرن و لە پێناو باڵادەستبوون بەسەریدا كێبڕكێ بكەن. ئێمەیش لە نێوەندی ئەم باسە شیكارییەدا تیشك دەخەینە سەر ململانێی وڵاتانی زلهێزی جیهان ‌و ناوچەكە لەسەر دۆسیه‌ گرنگ ‌و هەستیارەكانی ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست، وەكوو دۆسیه‌ ئەتۆمییەكەی ئێران ‌و، دۆسیه‌ی وزە ‌و، دۆسیه‌ی ئاو؛ كە ململانێكان لەسەرییان بە جۆرێكە، تارماییی جەنگێكی ڕانەگەیەنراومان لە ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست پیشان دەدەن.

یەكەم/ ئێران ‌و دۆسیه‌ ئەتۆمییەكەی:

ڕەنگە هیچ قۆناغێك لە مێژووی پەیوەندییەكانی ویلایەتە یەكگرتووەكانی ئەمریكا ‌و كۆماری ئیسلامیی ئێران وەك ئەم قۆناغەی ئێستا دۆخەكە ئالۆزتر و ململانێكانیان توندتر ‌و، هەڕەشە ‌و سزاكانی ئەمریكا بۆ سەر ئەو وڵاتە جددیتر نەبووبێت. ڕیشەی ئەم ململانێیانە لە سەردەمی ئیدارەی "دۆناڵد ترامپ" (Donald J. Trump)، بۆ كانوونی یەكەمی ساڵی 2017 دەگەڕێتەوە؛ كاتێك كە دامەزراوەی سەرۆكایەتی لە ویلایەتە یەكگرتووەكانی ئەمریكا ڕاپۆرتێكی لەسەر ستراتیژییەتی ئاسایشی نەتەوەییی ئەمریكا بڵاو كردەوە، كە بەپێی ڕاپۆرتی ستراتیژییەتی ئاسایشی نەتەوەیی بۆ ساڵی 2017، ویلایەتە یەكگرتووەكان ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاستێكی دەوێت كە نەبێتە لانكەی پێگەیاندنی تیرۆریستە جیهادییەكان ‌و، لە لایەن هێزێكەوە كۆنتڕۆڵ نەكرێت كە دوژمنی ئاسایش ‌و بەرژەوەندیی ویلایەتە یەكگرتووەكانی ئەمریكا ‌و هاوپەیمانەكانی بێت، كە بەڕاستەوخۆ مەبەستیان لەو هێزە كۆماری ئیسلامیی ئێران بوو، كە ئەمریكییەكان پێیان وایە ئێران لە ئاستی جیهانیدا ڕێبەرایەتیی تیرۆریزم دەكات.

لە ساڵی 2018وە هەنگاوە كردارییەكانی ئیدارەی دۆناڵد ترامپ بەرامبەر ئێران دەستی پێ كرد، بە جۆرێك كە لە ڕێكەوتی 8ی ئایار 2018 ترامپ كشانەوەی وڵاتەكەی لە ڕێككەوتننامەی ئەتۆمیی نێوان ئێران ‌و وڵاتانی (5+1) ڕاگەیاند، كە ئەم ڕووداوە بە یەكێك لە گرنگترین ‌و پڕمشتومڕترین بڕیارەكانی ئیدارەی نوێی ئەمریكا بەرانبەر بە ئێران دادەنرێت لەو كاتەدا. دواتر لە 7ی ئابی 2018، ئەمریكا گەڕی یەكەمی سزاكانی ئەمریكای بۆ سەر ئێران چالاك كردەوە كە چەند كەرتێكی جیاجیای ئێرانی گرتەوە، وەك: مامەڵەكردن بە دۆلار و گواستنەوەی داهاتەكانی ئەو وڵاتە بۆ بانك و دامەزراوە ئێرانییەكان. پاشان لە 5ی تشرینی دووەمی 2018 گەڕی دووەمی سزاكانی بەسەر ئێراندا سەپاند كە كەرتی وزە ‌و هەناردەكردنی نەوتی ئەو وڵاتەی گرتەوە. دواتر لە بڕیارێكی كەموێنەدا لە مێژووی ململانێكانی ئەمریكا ‌و ئێران، لە ڕۆژی 8ی نیسان 2019 دۆناڵد ترامپ، سەرۆككۆماری ئەمریكا، لە بڕیارێكیدا بەفەرمی پلانی ئیدارەكەی بۆ ناساندنی سوپای پاسدارانی ئێرانی وەكوو ڕێكخراوێكی تیرۆریستی ڕاگەیاند و، سوپای پاسدارانی خستە ناو لیستی تیرۆری وەزارەتی دەرەوە، كە ئەمەیش ویست ‌و ئیرادەی ئیدارەی ترامپی لە دژایەتیكردنی ئێران جددیتر كرد.

لە لایەكی دیكەیشەوە لە ڕۆژی 22ی نیسان 2019، ویلایەتە یەكگرتووەكانی ئەمریكا داوای لەو هەشت وڵاتەی‌ كە نەوتی ئێران دەكڕن، كرد، كە دەست لە هاوردەكردن و كڕینی نەوتی ئەو وڵاتە هەڵگرن و، لە ڕۆژی 2ی ئایار 2019وە هەر وڵاتێك پابەند نەبێت، ڕووبەڕووی سزا دەبێتەوە.

بەمەیش ئیدارەی كۆشكی سپی ڕای گەیاند چیدی ئامادە نییە مۆڵەتی تایبەتی كڕینی نەوتی ئێران بۆ ئەو هەشت وڵاتە درێژ بكاتەوە كە پێشتر بەخشرابوون. لە 8ی ئایار 2019یش لە ساڵیادی كشانەوەی ئەمریكا لە ڕێككەوتننامەی ئەتۆمیی ئێران، ترامپ بڕیاری دا سزای زیاتر بەسەر ئێراندا بسەپێنێ كە سزا نوێیەكان كەرتی پیشەسازی دەگرێتەوە و، قەدەغەی كردووە مس، پۆلا، ئاسن، بەردی كانزایی و ئەلەمینیۆمی ئێران هەناردەی دەرەوە بكرێت.

پاش ئەم مانۆڕە سزایانە بە چەندین قۆناغی جیاواز، دۆخی پەیوەندییەكانی ئەمریكا ‌و ئێرانی خستە قۆناغێكی ئاڵۆزترەوە، بە جۆرێك كە هەر دوو لایان ئامادەی هەر جۆرە بەرهەڵستییەكن كە هەر یەكێكیان بكاتە سەر ئەوی دیكە. بۆ ئەم مەبەستەیش لە ئێستادا ئەمریكا زیاتر لە هەشت كەشتیی فڕۆكەهەڵگر و چوار ژێردەریاییی ڕه‌وانەی ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست كردووە، كە دیارترینان كەشتیی فڕۆكەهەڵگری ئه‌براهام لینكۆڵن، ئایزنهاوەر، كوك و ستینیسە، لەگەڵ چوار فڕۆكەی بۆمبهاوێژی  B-52ی بۆ بنكەی ئاسمانیی "ئەلعودەید" لە قەتەر، كە توانای وەڵامدانەوەی هێرشی ئەتۆمییان هەیە. وا بڕیاریشە بە هەزاران سەربازی پیادە ڕەوانەی نێو بنكە سەربازییەكانی خۆی لە ناوچەكە بكات. ئەمانە زەنگی دۆخێكی پڕكێشمەكێش لە ناوچەكە لێ دەدەن.

بۆیە پێمان وایە ئەمریكا دەیەوێت لە ڕێگەی سزا ئابوورییەكانەوە بۆ سەر ئێران، چەندین ئامانج بەدی بهێنێت. لە دیارترین ئەو ئامانجە دوورمەودایەی كە ئەمریكا هەیەتی لەم پرسەدا، بریتییە لە گۆڕینی ڕژێمی ئێران، هەروەك "ڕیچارد كلارك" (Richard A. Clarke)، بەرپرسی دژەتیرۆر لە ئیدارەی پێشووتری ئەمریكی، پێی وایە ئامانجی شاراوەی ڕێوشوێنە توندەكانی ئیدارەی ترامپ گۆڕینی ڕژێمە لە ئێران و، ئاماژە بۆ ئەوەیش دەكات كە پێدەچێ سزا ئابوورییەكانیش هەر بۆ ئەو مەبەستە بن و ڕەنگە لە داهاتووێكی نزیك یان دووردا ئەمریكییەكان بەو ئامانجەی خۆیان بگەن. "ئاژانسی مێهری ئێرانی"یش لەسەر زاری "حەسەن ڕۆحانی" سەرۆككۆماری ئێران، دەڵێت: "ئامانجی ئەمریكا ئەوەیە لە ڕێی كەمكردنەوەی شەرعییەتی سیستەمی حكومڕانی، ڕژێمی ئێران بگۆڕێت." واتە ئەمریكا بە سەپاندنی گەمارۆ نەوتییەكان بە دوای گۆڕینی دەسەڵاتی ئێرانەوەیە.

بۆیە لە حاڵەتی گۆڕینی ڕژێمی ئێران لە ئاییندەیەكی نزیك یان دوور، ئەوا پێشبینیی هەڵگیرسانی جەنگێكی هەرێمی-نێودەوڵەتی بەرفراوان دەكرێت، چونكە ئەوەی دۆخەكەی مەترسیدارتر كردووە بوونی چەكی ئەتۆمی ‌و تەكنه‌لۆژیی پێشكەوتووی سەربازییە، كە بەكارهێنانیان مەترسیی زۆر ‌و كاولكاریی بێوێنەی لێ دەكەوێتەوه‌.

دووەم/ ململانێ لەسەر وزە _نەوتی خاو ‌و گازی سروشتی_:

سەرچاوەكانی وزە بەگشتی ‌و نەوت و گازی سروشتی بەتایبەتی، بۆ هەر گەل ‌و وڵاتێكی گەورەی پیشەسازی، گرنگی ‌و بایەخی تایبەتیی خۆی هەیە و، پەیوەستیشە بە كۆی دۆخی سیاسی ‌و كۆمەڵایەتی ‌و پێشكەوتنی هەموو گەل ‌و وڵاتێك. شادەماری سەقامگیری ‌و بەهێزیی هەر وڵاتێك، لە سەقامگیریی ئاسایشی ئابووری ‌و وزەیەوە سەرچاوە دەگرێت. پێمان وایە لەگەڵ زیادبوونی ململانێ نێودەوڵەتییەكان لەسەر سەرچاوەكانی وزە، گرنگیی چەمكی ئاسایشی وزە زیاتر بەدیار كەوت ‌و قسەی لەبارەوە كرا، بە جۆرێك وا وێنا كراوە كە ئاسایشی وزە چەمكێكی فرەڕەهەند ‌و فراوانە ‌و، مۆركی سیاسی ‌و ئابووری ‌و ستراتیژی لەخۆ دەگرێت.

لەمڕۆدا كەرتی وزە بەگشتی ‌و لەنێویدا نەوت ‌و گازی سروشتی بەتایبەتی، یەكێكە لەو فاكتەرانەی كە كاریگەریی گەورەی لەسەر سیاسەت ‌و ئابووری ‌و بازرگانیی وڵات ‌و كۆمەڵگەكان هەیە. واتە وزە جگە لە بەها ‌و نرخی ئابووری، نرخ ‌و بەهایەكی سیاسیی زۆریشی هەیە. نەوت ‌و گازی سروشتییش سەرباری ئەوەی شادەماری سەرەكیی ئابووری ‌و بازرگانیی وڵاتانە، لە ئێستادا هەڵسووڕێنەر و بزوێنەری پەیوەندییە سیاسییەكانی نێوان دەوڵەتەكانی جیهانیشە لە ژینگەی نێودەوڵەتیدا.

لە ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاستدا سێ وڵاتی سەرەكی هەیە، كە سەرچاوەی گەورەی دابینكردنی وزەی جیهانن، ئەوانیش‌ بریتین لە سعوودیا، ئێران ‌و عێراق، كە پشكی %28ی نەوتی بەرهەمهێنراوی جیهان پێك دەهێنن ‌و، 2/3ی یەدەگی نەوتی جیهانیشیان تێدایە.

بۆیە پێمان وایه‌ ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست بە هەبوونی یەدەگی زۆری نەوت ‌و گازی سروشتی، گۆڕەپانێكی ململانێی بۆ وڵاتانی ناوچەیی ‌و جیهانی دروست كردووە، بە جۆرێك كە هەموو لایەك دەیەوێت وزە لە بەرژەوەندیی خۆی وەك چەكێكی كارا‌ و كاریگەر بەكار بهێنێت. بۆ ئەم مەبەستەیش وڵاتانی دونیا زۆرترین چاویان لەوەیە كە پێداویستیی وزەی خۆیان لە ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست پڕ بكەنەوە، چونكە هەروەك یاریدەدەری پێشووتری وەزیری بەرگریی ئەمریكی "پۆل وۆلفوویتز" (PaulWolfowitz)، دەڵێت: "نەوتی ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست وەك خوێنە بۆ جەستەی مرۆڤی زیندوو." كەواتە وڵاتان بۆ زیندوومانەوەی خۆیان پێویستیان پێیەتی؛ بۆیە دەبینین وڵاتان ململانێ لەسەر وزەی ناوچەكە دەكەن، چونكە هەر هێز‌ و لایەنێكی دیكە هەوڵی كۆنترۆڵكردنی وزەی ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست بدات هەڕەشەیەكی جددی‌ و ڕاستەقینە بۆ سەر ئاسایشی نیشتمانی ‌و ئابووری ‌و بەرژەوەندییەكانی وڵاتانی دیكە دروست دەكات.

سێیەم/ ململانێ لەسەر دۆسیه‌ی ئاو:

ئاو لە ڕەهەندی مرۆیی ‌و ژیاری ‌و تەنانەت سیاسی ‌و ئابوورییشە‌وە، یە‌كێكە لە بە‌هادارترین ماددە‌كانی سە‌ر گۆی زە‌وی، بە جۆرێك، سیاسە‌ت ‌و پە‌یوە‌ندیی وڵاتان ‌و باری گوزە‌ران ‌و گە‌شە‌ی كۆمەڵگەكانی جیهانی پێوە گرێ دراوە.

لە ئێستایشدا قەیران ‌و تەنگژەی ئاو لە ناوچەكەدا، پێی ناوەتە قۆناغێكی نائاسایی ‌و مەترسیدارەوە. ڕاپۆرتە نێودەوڵەتییەكانیش باس لەوە دەكەن كە 58%ی دانیشتووانی ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست لە ناوچەی گوشاری ئاویی بەرزدا دەژین ‌و، زیاتر لە 63%ی سەرچاوە ئاوییەكانی ناوچەكەیش لە دەرەوەی سنوورە نیشتمانییەكانەوە هەڵدەقووڵێن؛ ئەمە جگە لە نەبوونی تێڕوانینی هاوبەش لە نێوان وڵاتانی ناوچەكە بۆ بەڕێوەبردنی ئەم پرسە گرنگە. قەیرانەكە سەرتاپای ئەم هەسارە شینەی گرتووەتەوە ‌و، ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاستیش لەم قەیرانە بێبەش نییە؛ بەئاشكرا لە ناوچەكەدا، ململانێ لەسەر ئاو هەیە، ڕاستەوخۆیش كاریگەریی لەسەر ئاسایش و ئارامی دەبێت، بەتایبەت كەمبوونەوەی سەرچاوەكانی ئاو لە زۆربەی وڵاتانی ناوچەكە. بۆیە ئاو بۆتە بابەتێك لە ڕەهەندەكانی ئاسایشی نیشتمانی و سیاسەتی دەرەوە و بەرقەراربوونی ئارامی لە ناوەوە.

گرفتی كەمبوونەوەی ئاو لە هەر كونجێكی ئەم جیهانەدا بە شێوەی جیاجیا هەیە. لە ئەفریقا و وڵاتانی ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست بە شێوەیەكی چڕتر بە دەست كەمی و پیسیی ئاوەوە دەناڵینن. لە 1% ئاوی سازگار لە جیهاندا لەم دوو ناوچەدایە، لە كاتێكدا (5%)ی دانیشتووانی جیهانی تێدایە. بەپێی نوێترین توێژینەوەی ڕێكخراوی نەتەوە یەكگرتووەكانیش، بە ڕێژەی (40%)ی دانیشتووانی جیهان لە ئێستادا بەدەست كێشەی كەمئاوییەوە دەناڵێنن و، پێشبینی دەكرێت كە تا دە بۆ بیست ساڵی دیكە دوو لەسەر سێی دانیشتووانی جیهان ڕووبەڕووی كێشەی ترسناكی كەمئاوی، یان نەبوونی ئاوی پێویست بۆ كشتوكاڵ و پیشەسازی ببنەوە. بەشێكی زۆری وڵاتانی ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست لەناو بازنەی ئەو وڵاتانەن كە بەدەست قەیرانی كەمئاویی ترسناكەوە لە داهاتوودا، دەناڵێنن.

كۆتایی

بەم جۆرە دەبینینن كە ململانێیەكان لەم ناوچەیە _ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست_ لەسەر دۆسیه‌ی ئەتۆمیی ئێران و وزە ‌و ئاو و... تا دێت توندتر ‌و گەرمتر دەبێت، بە جۆرێك كە زۆربەی ئاماژەكان بۆ ئەوە دەچن كە ناوچەكە پێ دەنێتە قۆناغێكی ئاڵۆزترەوە ‌و چاوەڕوانی پێشهات ‌و ڕووداوی نەخوازراو دەكرێت.