سەروەر حەمە ئەحمەد، مامۆستا لە كۆلێژی زانستە سیاسییەكان/ زانكۆی سەڵاحەددین – هەولێر

دەروازە

كوردستان وڵاتێكی دابەشكراوە و، كورد نەتەوەیەكی پارچەپارچەكراوە. هیچ یەكێك لەو دەوڵەتانەی كوردستانیان پێوە لكێنراوە، تاكوو ئەمڕۆ بە شێوەیەكی تەواوەتی دانیان بە مافە نەتەوەیی و سیاسییەكانی گەلی كوردا نەناوە. توركیایش یەكێكە لەو وڵاتانەی كە فراوانترین ‌و گەورەترین ڕووبەری خاكی كوردستانی پێوە لكێنراوە ‌و، زۆرترین ڕێژەی كوردیشی تێدا دەژی، بەڵام زۆرترین مافی كوردانیشی تێدا پێشێل دەكرێت. ئێمە لەنێوه‌ندی ئەم وتارەدا تیشك دەخەینە سەر سێ تەوەری تایبەت بە پرسی كورد ‌و نەخشەی كوردستان لە مێنتەڵێتیی دەسەڵاتدارانی ئێستای توركیا.

ئەردۆغان و بیری ڕاسیزم

ڕەگەزپەرستی (ڕاسیزم/Racism) لە سادەترین پێناسەیدا بریتییە لە سەردەستەییی نەتەوە ‌و لایەنێك بەسەر نەتەوە و لایەنێكی دیكەدا، لە ڕووی زمان ‌و كه‌لتوور ‌و بیروباوەڕ و بۆچوون و هەڵسوكەوت و دەربڕیندا. ڕەگەزپەرستی مێژوویەكی دێرینی هەیە و لەنێو نەتەوەكانیشدا پانتایییەكی گەورەی هەیە. هەڵبژاردنی نەتەوە یان میللەتێك بەسەر ئەوانی تردا، دابەشكاریی بیروباوەڕی لێ كەوتۆتەوە كە دیارترینیان ڕەوایەتیدانه‌ بەخۆ و ناڕەوایەتیدانه‌ بەوی تر.

ڕەگەزپەرستی وەك هەر بیروباوەڕ و مەزهەبێكی سیاسی و كۆمەڵایەتی، پێویستی بە ژینگەیەكی تایبەت بە خۆی هەیە. بیرمەندان ‌و شارەزایانی ئەو بوارە باس لەوە دەكەن ڕەگەزپەرستی زۆرتر لەنێو ئەو كۆمەڵگه‌یانەدا پەرە دەستێنێت كە باوەڕیان بە جیاكاری لەنێو تاك و كۆمەڵگەدا هەبێت.

لەم نێوەندەیشدا دەبینین سەرۆككۆماری توركیا، "ڕەجەب تەییب ئەردۆغان" (Recep Tayyip Erdoğan) لە گوتارێكدا لە پارێزگه‌ی ئەرزینجان، بە بۆنەی هەڵبژاردنی شارەوانییەكانەوە كە بڕیارە ڕۆژی 31ی ئازاری ئەمساڵ بەڕێوە بچێت، ڕەخنەی لە حزبی دیموكراتی گەلان (هەدەپە/HDP) گرت و ڕای گەیاند: "لە وڵاتەكەی مندا، شوێنێك بە ناوی كوردستان نییە؛ ئەگەر ئێوە شەیدای كوردستانن، كوردستان لە باكووری عێراقدایە و بڕۆن لەوێ بژین."

لە لێكدانەوەمان بۆ ئەم گوتارەی ئەردۆغان دەتوانین بڵێین كە بەپێی پێوەر ‌و تایبەتمەندییەكانی چەمكی ڕاسیزم، ئەم گوتارەی ئەردۆغان دەبڕینێكی ڕەگەزپەرستانەیە بەرامبەر بە كورد و، بە سەردەستە نیشاندانی نەتەوەی تورك ‌و دەسەڵاتی توركییە بەسەر گەلی ستەمدیدەی كورد لەو وڵاتە و، لە هەمان كاتدا نكۆڵیكردنە لە بوونی پارچەیەكی جوگرافیی گەورە ‌و گرنگی توركیا كە خاكی باكووری كوردستانی گەورەیە.

پێیشم وایە دوای هەمواری دەستوور ‌و پیادەكردنی سیستەمی نوێی ئەو وڵاتە _سیستەمی سەرۆكایەتی_، توركیا پێی ناوەتە قۆناغێكی نوێوە. هەروەك لە بڕگە ‌و ماددەكانی دەستووری هەمواركراودا هاتووە كە: "سەرۆككۆمار، سەرۆكی‌ دەسەڵاتی‌ جێبەجێكردنی‌ وڵاتە ‌و، مافی‌ دیاریكردنی‌ وەزیرەكان ‌و جێگرانی ‌‌و، كۆتاییهێنان بە ئەركەكانی‌ هەیە ‌و، دید ‌و بۆچوونی‌ خۆی‌ دەربارەی‌ سیاسەتی‌ ناوخۆ‌ و دەرەوە پێشكەشی‌ پەرلەمان دەكات." لە خوێندنەوەمان بۆ ئەم تێكستە نوێیەی دەستووری هەمواركراو، دەبینین توركیای ئێستا، واتە كۆكردنەوەی زۆرینەی دەسەڵاتەكانی جێبەجێكردن لە دەست یەك كەسدا. چونكە سەرۆككۆمار پۆستی سەرۆكی وڵات ‌و سەرۆكی حكوومەت لە دەستی خۆیدا كۆ دەكاتەوە ‌و، هەر خۆی كابینەی حكوومەت پێك دەهێنێ ‌و، دەیشتوانێ بەبێ گەڕانەوە بۆ پەرلەمان، وەزیرەكان ‌و جێگرانی سەرۆككۆمار لە پۆستەكانیان دوور بخاتەوە. هەروەها سەرۆككۆمار دەبێتە فەرماندەی گشتیی هێزە چەكدارەكانی وڵات ‌و دەسەڵاتی دامەزراندن ‌و دیاریكردنی سەركردەكانی سوپا‌ و دەزگەی هەواڵگری لەدەست خۆیدا دەبێت؛ ئەمەیش واتای كەمكردنەوەی دەسەڵاتی دامەزراوەی سوپا لە دەسەڵاتی سیاسیی توركیا ‌و، ئەگەری هاتنەئارای دەسەڵاتێكی تاكڕەوی تاكەكەسی‌ دەگەیەنێت. ئەم گۆڕانكارییەیش هەوڵێك بوو بۆ دروستكردنی سیستەمێكی سیاسیی سەرۆكایەتیی تاكەكەسی ‌و، كۆنترۆڵكردنی كۆی جومگەكانی دەسەڵات ‌و، زاڵبوونی ئایدیۆلۆژیی تاكحزبی، كە ڕەنگە توركیا بەرەو ئاییندەیەكی ناڕوون ببات.

توركیا ‌و سڕینەوەی نەخشەی كوردستانی گەورە

لە ئۆكتۆبەری 2018 فراكسیۆنی "ئیی پارتی" (İYİ Parti) لە پەرلەمانی توركیا پرسی سڕینەوەی نەخشەی كوردستانی گەورەی لەسەر نەخشەی "گووگڵ" (Google) كردە پرسێكی پەرلەمانی. وەزیری گواستنەوە و ژێرخانی توركیایش "مه‌حمه‌ت جاهید تورهان" (Mehmet Cahit Turhan) داوای لە بەرپرسانی دامەزراوەی گووگڵ كردووە نەخشەی كوردستان لەسەر نەخشەی گووگڵ بسڕنەوە و؛ دوای داواكاریی توركیا بۆ سڕینەوەی نەخشەی كوردستانی گەورە لەسەر نەخشەی گووگڵ، كۆمپانیای گووگڵ نەخشەكەی لەسەر پلاتفۆرمی خۆی سڕییەوە. ئەم داواكارییەی توركیا لە كاتێكدایە گووگڵ هەر چوار پارچەی كوردستانی وەك یەكەیەكی سەربەخۆ لەسەر نەخشەی خۆی نەخشاندبوو.

ئەم كارەی حكوومەتی توركیا ئەوەمان پێ دەڵێت كە توركەكان لەسەر نەخشەیش كوردستانیان قبووڵ نییە، چ جای ئەوەی وەكوو بوونێكی سیاسیی كارا قبووڵی بێت و، لەنێو هاوكێشە سیاسییە ناوخۆیی ‌و هەرێمی ‌و نێودەوڵەتییەكاندا ڕۆڵی مەیدانیی هەبێت.

توركیا ‌و ڕیفراندۆمی هەرێم

لە پرسی ئەنجامدانی ڕیفراندۆمی هەرێمی كوردستاندا لە 25ی ئەیلوولی 2017، توركیا نیگەران بوو، چونكە توركیا دروستبوونی دەوڵەتی سەربەخۆی كوردستان بە مەترسی بۆ سەر ئاسایشی نیشتمانیی خۆی دەزانێ ‌و، پێی وایه‌ دەبێتە هۆی ناسەقامگیریی زیاتری ناوخۆی ئه‌و وڵاته‌ ‌و ناوچەكە.

لە مێنتەڵێتیی توركدا، مافی كورد ‌و بنیاتنانی دەوڵەتی كوردستان قبووڵكراو نییە، چونكە ئەوان وای بۆ دەچن كە لە كاتی ڕاگەیاندنی دەوڵەتی سەربەخۆی باشووری كوردستان، چیتر كوردەكان دەستەمۆی توركیا نابن ‌و، پەیڕەوی لە سیاسەتێكی سەربەخۆی خۆیان دەكەن ‌و، نابنە پاشكۆی وڵاتێكی وەك توركیا؛ چونكە ئەوان وای دەبینن خەباتی كورد لە پارچە جیاجیاكانی كوردستان پێكەوەبەستراون، بە جۆرێك كە هەر جۆرە گۆڕانكارییەك لە یەكێك لە بەشەكانی كوردستانی گەورە، كاریگەریی ڕاستەوخۆ و ناڕاستەوخۆی بۆ هەموو پارچەكانی دیكەی كوردستان دەبێت.

لە ڕووی ستراتیژییەوە، توركیا پێی وایە دروستبوونی دەوڵەتی سەربەخۆی كوردستان زیانی بۆ توركیا دەبێت و، دەسەڵاتی ئەو وڵاتە لە گەمەی سیاسیی ناوچەكە ‌و جیهان سنووردار دەكات. لە هەمان كاتدا دەوڵەتی سەربەخۆی كوردستان، دەبێتە چەتری كۆكەرەوەی كوردان لە هەر چوار پارچە، كە ئەمەیش بە زیانی توركیا دەشكێتەوە، بەو پێیەی زۆرترین ڕێژەی گەلی كورد لە وڵاتی توركیایە.

كۆبەند

توركەكان تووشی فۆبیای كورد بوون؛ بە جۆرێك كە ترسیان لە هەموو كوردێكە ئەگەر داوای مافی ڕەوای خۆیان بكەن لە هەر شوێنێك بێت و، كوردەكان پۆلێن دەكەن بۆ دوو بەش _كوردی باش ‌و كوردی ناباش_؛ بە مانایەكی دیكە، هەرچی كورد هەیە تیرۆریستە تەنیا ئەوانە نەبێت كە لەگەڵ توركیا و حزبی "ئاكپارتی" (AKP)ن.

لە لایەكی دیكەوە ئەو گۆڕانكارییە ڕیشەیییانەی لە سیستەم و شێوازی بەڕێوەبردنی دەوڵەتی توركیادا هاتووەتە ئاراوە، بەتایبەتی پاش گۆڕینی سیستەمی پەرلەمانی بۆ سیستەمی سەرۆكایەتی لە ڕێگه‌ی هەمواركردنەوەی دەستوورەوە لە ئایاری 2016 دا، وا چاوەڕوان دەكرێت بۆ كورد قۆناغێكی دژوار و پڕ لە مەترسی بێت؛ سەرباری ئەوەی لە مێنتەڵێتیی بڕیاربەدەستانی دەسەڵاتی توركیدا كورد ‌و كوردستان بوونێكی قبووڵكراوی نییە؛ چونكە توركەكان پێیان وایە توركیای هاوچەرخ _مۆدێرن_ لەسەر بنەمای توركبوون دروست كراوە، بۆیە هەموو دەبێت تورك بن. هەروەها بە تێڕوانینی ئێمە خەون ‌و مەبەستی ئەردۆغان ‌و حزبەكەی لە ئێستادا دروستكردنی جۆرێك لە ناسیۆنالیزمی توركی - ئیسلامی و، سیستەمی حزبیی دەسەڵاتدارە لەو وڵاتەدا.