سەروەر حەمە ئەحمەد، مامۆستا لە كۆلێژی زانستە سیاسییەكان/ زانكۆی سەڵاحەددین – هەولێر

 پێشەكی

لەمڕۆدا كەرتی وزە بەگشتی ‌و لەنێویدا نەوت ‌و گازی سروشتی بەتایبەتی، یەكێكە لەو فاكتەرانەی كە كاریگەریی گەورەی لەسەر سیاسەت ‌و ئابووری ‌و بازرگانیی وڵات ‌و كۆمەڵگه‌كان هەیە. واتە وزە جگە لە بەها ‌و نرخی ئابووری، نرخ ‌و بەهایەكی سیاسیی زۆریشی هەیە. نەوت ‌و گازی سروشتییش سەرباری ئەوەی شادەماری سەرەكیی ئابووری ‌و بازرگانیی وڵاتانە، لە ئێستادا هەڵسووڕێنەر و بزوێنەری پەیوەندییە سیاسییەكانی نێوان دەوڵەتەكانی جیهانیشە لە ژینگەی نێودەوڵەتیدا.

لە ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاستدا سێ وڵاتی سەرەكی هەیە، كە سەرچاوەی گەورەی دابینكردنی وزەی جیهانن، ئه‌وانیش‌ بریتین له‌ "سعوودیا"، "ئێران" ‌و "عێراق"، كە پشكی لە %28ی نەوتی بەرهەمهێنراوی جیهان پێك دەهێنن ‌و، 2/3ی یەدەگی نەوتی جیهانیشیان تێدایە. هەرێمی كوردستانیش لە چوارچێوەی عێراقی فیدراڵدا هەرێمێكی دەوڵەمەندە بە نەوت ‌و گازی سروشتی؛ ئەمەیش بۆتە هۆی ئەوەی كە پێگەیەكی ستراتیژیی گرنگی لەسەر نەخشەی سیاسیی ناوچەكە ‌و جیهان هەبێت.

لە نێوه‌ندی ئەم وتارە شیكارییە زانستییەماندا دەمانەوێت باس لە ڕۆڵی هەرێمی كوردستان لە دابینكردنی وزەی وڵاتانی یەكێتیی ئەوروپا بكەین، بەتایبەت لەم كاتەی ئێستادا كە بە هۆی سزاكانی ئەمریكاوە بۆ سەر كەرتی وزەی ئێران (نه‌وت)، وای كردووە وڵاتان بە دوای شوێنگرەوەی نەوتی ئەو وڵاتەدا بگەڕێن.

پێگەی هەرێمی كوردستان لە سیاسەتی وزەی وڵاتانی یەكێتیی ئەوروپادا

هەرێمی كوردستان ناوچەیەكی ئابووریی ستراتیژیی گرنگە لە ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاستدا. هەبوونی یەدەگی زۆری نەوت ‌و گازی سروشتی، گۆڕەپانێكی ململانێی بۆ وڵاتانی ناوچەیی ‌و جیهانی دروست كردووە؛ بە جۆرێك هەبوونی كۆمپانیا نەوتییەكانی وڵاتانی ئەوروپا وای كردووە كە كۆمپانیا ئەمریكی ‌و ڕووسییەكانیش بێن ‌و بوونیان هەبێت. بۆیە دەبینین لەمڕۆدا هەرێمی كوردستان بۆتە گۆڕەپانێك بۆ ڕاكێشانی بەرژەوەندیی وڵاتانی زلهێز ‌و خاوەن نفووزی نێو یەكێتیی ئەوروپا بۆ كوردستان.

لەم چوارچێوەیەدا دەبینین كۆمپانیای "دی ئێن ئۆ" (DNO)ی نۆروێژی وەك یەكەمین كۆمپانیای نەوتی بیانی، لە ساڵی 2004ەوە هاتۆتە هەرێمی كوردستان بە مەبەستی گەڕان ‌و دەرهێنانی نەوت لە كێڵگەی نەوتی تاوكێ. هاتنی كۆمپانیای "دی ئێن ئۆ" بۆ هەرێمی كوردستان ڕووداوێكی گرنگ ‌و دەستكەوتێكی گەورە بوو لەو كاتەدا، چونكە هەرێمی كوردستانی زیاتر بە دنیای دەرەوە ناساند؛ بە جۆرێك كە كاریگەریی هەبوو لەسەر هێنانی زۆر كۆمپانیای گەورەی دیكە وەك: "هێرەتیج"ی بریتانی ‌و "شیڤرۆن"ی ئەمریكی ‌و "تۆتاڵ"ی فەڕەنسی ‌و "گازپرۆم"ی ڕووسی ‌و "ڕیپسۆڵ"ی ئیسپانی؛ لە ئێستایشدا زیاتر لە 17 كۆمپانیای نەوتی وڵاتانی یەكێتیی ئەوروپا كاری گەڕان ‌و دەرهێنانی نەوت لە كێڵگە نەوتییەكانی هەرێمی كوردستاندا دەكەن.

لە ڕاپۆرتی مانگانەی ئاژانسی نێودەوڵەتیی وزە كە لە 12ی تشرینی یەكەمی 2017 بڵاو كراوەتەوە، ئاماژە بەوە دراوە كە نەك هەر وزەی كوردستان بۆ ئەوروپا گرنگە، بەڵكوو ڕاگرتنی هەناردەكردنی نەوتی هەرێمی كوردستانیش بۆ بەندەری جیهانی، كێشە بۆ كڕیارانی نەوت لە ئەوروپا دروست دەكات، بەتایبەت بۆ هەر یەكە لە ئیتاڵیا ‌و كرواتیا ‌و یۆنان ‌و ئیسپانیا ‌و فەڕەنسا ‌و هۆڵەندا ‌و ئەڵمانیا كە بە شێوەیەكی بەردەوام نەوتی هەرێمی كوردستان دەكڕن.

دیسانەوە ئەم ئاژانسە _ئاژانسی نێودەوڵەتیی وزە_ لە ڕاپۆرتێكیدا كە ساڵی 2013 بڵاو كراوەتەوە، باس لەوە دەكات: "خواست بۆ نەوتی خاو تاكوو ساڵی 2035 ڕۆژانە لە 89 ملیۆن بەرمیلەوە بەرز دەبێتەوە بۆ 101 ملیۆن بەرمیل و، بۆ ئەوەی نرخی نەوت بە ئاراستەی سەقامگیری بڕوات، دەبێت تا ئەو كاتە ڕۆژانە بەرهەمهێنانی نەوت 12 ملیۆن بەرمیل زیاد بكرێت." لێرەدا ئەگەر ئێمە لە لایەك سەرنج لە بڕی ئەو كورتهێنانە بدەین، لە لایەكی دیكەوە توانای هەرێمی كوردستان لە زیادكردنی هەناردەكردنی نەوتەكەی بۆ بەندەری جیهانی لەپێش چاو بگرین، ئەوا دەتوانین بڵێین هەرێمی كوردستان دەتوانێت بە نزیكەی لە %15 ئەو كورتهێنانە پڕ بكاتەوە. لێرەدا گرنگیی سەرچاوەكانی نەوتی هەرێمی كوردستان دەردەكەوێ كە دەتوانێ چ ڕۆڵێك لە سەقامگیریی نرخی نەوت ‌و پاراستنی ئاسایشی وزەی جیهان ‌و یەكێتیی ئەوروپا بگێڕێت.

لەم ڕوانگەیشەوە "ولفانگ شووسەل" (Wolfgang Schüssel)، ڕاوێژكاری پێشووی نەمسا، لە كۆنگرەی وزە كە لە 4ی شوباتی 2011 لە برۆكسل گرێ درا، گوتی: "ئەوروپا پێویستە سەرچاوەكانی وزە هەمەجۆر بكات؛ بۆ وێنە دەبێت چاو ببڕێتە سەرچاوەكانی وزەی هەرێمی كوردستان، چونكە ئەوروپا پێویستی بە هێڵی دیكەی نەوت ‌و گازە. بۆیە هەرێمی كوردستان دەتوانێت ببێتە هاوبەشێكی نوێی یەكێتیی ئەوروپا لەو بوارەدا." كەواتە هەرێمی كوردستان دەتوانێت ببێت بە سەرچاوەی وزە بۆ زۆرێك لە وڵاتە ئەوروپییەكان؛ ئەمەیش وا دەكات لە ڕووی ستراتیژییەوە گرنگیی هەرێمی كوردستان لە جیهاندا لەبەرچاو بگیرێت.

دەكرێت بڵێین هەرێمی كوردستان ڕێژەیەكی زۆر لەو گرنگییەی كە لە ‌لایەن وڵاتانی ڕۆژاواوە پێی دەدرێت، دەگەڕێتەوە بۆ هەبوونی وزەیەكی زۆر لە سنوورەكەیدا، بەتایبەت نەوت ‌و گازی سروشتی. هەر ئەمەیشە وای كردووە ئەوروپییەكان وەك سەرچاوەی وزە ‌و پاراستنی ئاسایشی وزەی خۆیان سەیری بكەن. چەندی ڕێژەی سەرمایەگوزاریی كۆمپانیاكانی وڵاتانی ئەوروپی لە بواری وەبەرهێنانی نەوت ‌و گازی سروشتیی هەرێمی كوردستان زیاتر بێت، هێنده‌یش دەبێتە هۆی ئەوەی كە بەرژەوەندیی ئابووریی حكوومەتی هەرێمی كوردستان ‌و كۆمپانیاكانی ئەوروپی زیاتر بێت. ئەو كۆمپانیایانەیش لەبەر بەرژەوندیی ئابووریی تایبەت بە خۆیان، كاریگەری لەسەر سیاسەتەكانی دەرەوەی یەكێتیی ئەوروپا بەرانبەر هەرێمی كوردستان دادەنێن. ئەمەیش كاریگەریی ئەرێنیی لەسەر پەیوەندییە سیاسی ‌و ئابوورییەكانی هەرێمی كوردستان ‌و ئەوروپا دەبێت.

هێڵی‌ نابۆكۆ؛ دەروازەیەك بۆ گرێدانی‌ وەزی هەرێمی‌ كوردستان بە یەكێتیی ئەوروپا

وڵاتە ئەوروپییەكان بازاڕێكی گەورەی گازی سروشتین؛ بە نزیكەی %66ی تێكڕای بەكاربردنی گازی سروشتی كە هاوردەی دەكەن، نیوە زیاتری لە ڕووسیا دەكڕن. واتە یەكێتیی ئەوروپا بە شێوەیەكی فراوان پشتی بە هاوردەكردنی گازی ڕووسیا بەستووە؛ بە جۆرێك تەنیا لە ساڵی 2017، ڕووسیا بە بڕی 193 ملیار مەتری سێجا گازی سروشتیی هەناردەی ئەوروپا كردووە. زۆر جار ڕووسیا سەرچاوە گازییەكانی‌ بۆ مەبەستی‌ سیاسی ‌‌و گوشارخستنە سەر ئەوروپا بەكار دەهێنێت. بۆیە ئەوروپییەكان هەمیشە بیریان لە ئەڵتەرناتیڤی گازی ڕووسیا دەكردەوە، بۆ ئەوەی كڕینی گاز لە سەرچاوەی دیكەوە مسۆگەر بكەن؛ لەو نێوەندەیشدا بیر لە دامەزراندنی "هێڵی گازی نابۆكۆ" (Nabucco pipeline) كرایەوە.

نابۆكۆ پڕۆژەی دروستكردنی بۆڕییە بۆ وەرگرتنی ‌گازی وڵاتانی ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست ‌و ئاسیای ناوەڕاست بۆ ناو خاكی توركیا، دواتریش بۆ وڵاتی نەمسا ‌و لەوێیشەوە هەناردەی ئەوروپا دەكرێت. "ڕاینهارد میتشك" (Reinhard Mitschek)ی‌ سەرۆكی‌ پڕۆژەی‌ هێڵە گازییەكانی نابوكۆ ڕای گەیاندبوو: "ئامانج لە پڕۆژەی‌ نابوكۆ، ڕەوانەكردنی‌ گازی‌ سر‌وشتییە لە ئاسیای‌ ناوەڕاست‌ ‌و ڕۆژهەڵاتی‌ ناوەڕاستەوە بەرەو ئەور‌وپا، بە ڕێگه‌ی‌ توركیادا. بەمەیش خەونی دێرینی ڕۆژاوا دێتە دی كە ڕاستەوخۆ دەستی بگاتە كانەكانی وزەی ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست ‌و لەنێویاندا هەرێمی كوردستانیش."

مێژووی بیرۆكە ‌و دامەزراندنی پڕۆژەی نابۆكۆ دەگەڕێتەوە بۆ ئەو ئامادەباشییانەی‌ كە لە شوباتی‌ 2002دا كرا؛ كاتێك كە گفتوگۆكان لە نێوان كۆمپانیای "ئۆ ئێم ڤی" (OMV)ی نەمسایی ‌و "بوتاش" (Botas)ی توركیدا دەستی پێ كرد‌. لە حوزەیرانی‌ هەمان ساڵدا كۆمپانیاكانی "بولگارگاز" (Bulgargaz)ی بولگاری ‌و "ئۆ ئێم ڤی" (OMV)ی نەمسایی ‌و "ترانسگاز" (Transgaz)ی ڕۆمانی ‌و "بوتاش" (Botas)ی توركی ‌و "مۆل" (MOL)ی هەنگاری، واژوویان لەسەر ڕێككەوتننامەیەك كرد بۆ دامەزراندنی هێڵی بۆڕیی نابۆكۆ. پاشان لە شوباتی 2008 كۆمپانیای "ئار دەبلیو ئی" (RWE) ی ئەڵمانی وەك كۆمپانیای شەشەم هاتە ناو پڕۆژەكە ‌و لە 11ی حوزەیرانی 2008دا یەكەم گرێبەستی گەیاندنی گازی لە ئازەربایجانەوە لە ڕێگه‌ی هێڵی بۆڕیی نابۆكۆ بۆ بولگاریا واژوو كرد. دوای ئەوە لە 13ی تەمووزی 2009دا توركیا ‌و یەكێتیی ئەوروپا ڕێككەوتنی مۆڵەتی پڕۆژەكەیان واژوو كرد، كە گازی سروشتی لە ئاسیای ناوەڕاست ‌و ڕۆژهەڵاتی‌ ناوەڕاستەوە لە ڕێگه‌ی توركیاوە دەگەیەنێتە ئەوروپا.

ئەم پڕۆژەیە بە ئامانجی‌ كەمتر پشتبەستن بە گازی‌ ڕووسیا ‌و كردنەوەی‌ هێڵێكی‌ نوێیە لە ئاسیاوە بۆ ئەوروپا؛ ئەوەیش لە پێناو پاراستنی‌ ئاسایشی‌ وزە _گازی سروشتی_یە بۆ وڵاتە ئەوروپییەكان ‌و پاراستنیانە لە گوشارە سیاسییەكانی‌ ڕووسیا، چونكە ئەوروپا لە ڕێگه‌ی ئەم هێڵەوە دەیەوێت سەرچاوەی وزەكەی بگۆڕێت ‌و دەستی بە ڕووی چەند وڵاتێكی تردا بكرێتەوە. بەڵام یەكێك لە كێشەكانی‌ ئەم پڕۆژەیە ئەوەیە كە ئەو وڵاتانەی‌ دەبنە سەرچاوەی‌ دابینكردنی‌ گاز، كەمن؛ بۆ نموونە تا ئێستا وڵاتی‌ ئازەربایجان بەفەرمی‌ ئامادەییی‌ خۆی‌ بۆ دابینكردنی‌ گاز بۆ ئەو پڕۆژەیە دەربڕیوە. بەڵام خاوەن پشكەكانی‌ پڕۆژەی‌ نابوكۆ پێیان وایە كە توركمه‌نستان ‌و ئازەربایجان ‌و هەرێمی كوردستان، بەسن بۆ ئەوەی‌ هێڵەكانی‌ پڕۆژەی‌ گازی‌ نابوكۆ بەتاڵ‌ نەبێت؛ هەروەك كۆمپانیای‌ هێڵە گازییەكانی‌ توركیا "بوتاش" (Botas) ڕای گەیاندبوو: "گواستنەوەی‌ گازی‌ هەرێمی‌ كوردستانی‌ عێراق، پێداویستییەكانی‌ هێڵی‌ نابۆكۆ پڕ دەكاتەوە."

حكوومەتی‌ هەرێمی‌ كوردستان بە شێوەیەكی‌ فەرمی‌ لە ساڵی‌ 2010وە هەوڵەكانی‌ خۆی‌ چڕ كردۆتەوە تا ببێتە بەشێك لە پڕۆژەی نابۆكۆ و، دەیەوێت وەك سەرچاوەیەكی‌ دابینكردنی‌ گازی سروشتی لەو پڕۆژەیەدا بەشداری بكات. بەپێی ئەو گرێبەستانەی كە حكوومەتی هەرێمی كوردستان لەگەڵ كۆمپانیاكانی "ئار دەبلیو ئی" (RWE)ی ئەڵمانی ‌و "دانە گاز" ‌و "هیلال"ی ئیماراتی ئیمزای كردووە، ئەو كۆمپانیایانە هاوكاریی حكوومەتی هەرێم دەكەن لە دابەشكردن ‌و گواستنەوەی گازی سروشتی بە مەبەستی بەكارهێنانی لە ناوخۆی هەرێم ‌و هەناردەكردنی بۆ وڵاتانی ئەوروپا. هه‌روه‌ها "ئاشتی‌ هەورامی"، وەزیری‌ سامانە سروشتییەكانی‌ حكوومەتی‌ هەرێمی‌ كوردستان لە تەمووزی‌ 2010 ڕای گەیاند: "هەرێمی‌ كوردستان لە ئاییندەدا گازی‌ سروشتیی‌ خۆی‌ لە ڕێگه‌ی‌ پڕۆژەی‌ نابۆكۆ هەناردەی‌ وڵاتانی‌ یەكێتیی ئەوروپا دەكات و، هەرێمی كوردستان دەتوانێت ساڵانە 20 ملیار مەتر سێجا گازی سروشتی بۆ هێڵەكە دابین بكات."

دوای‌ یەك مانگ لەو لێدوانەی‌ ئاشتی‌ هەورامی‌ ‌و لە 23ی‌ ئابی‌ 2010دا ئەنجومەنی‌ كۆمپانیا بەشداربووەكانی‌ پڕۆژەی‌ هێڵی‌ بۆڕیی‌ گازی‌ سروشتیی‌ نابۆكۆ كە ناسراوە بە "كۆنسرتیۆم" (Consortium) لە بەیاننامەیەكدا ڕای گەیاند: "كۆنسرتیۆم بڕیاری داوە كە بەردەوام بێت لەسەر بنیاتنانی‌ هەر دوو بۆڕیی‌ هێڵی‌ گازی‌ سروشتیی‌ هەرێمی‌ كوردستان ‌و گورجستان بۆ توركیا ‌و گرێدانی بە هێڵی نابۆكۆ."

بە هەناردەكردنی‌ گازی‌ سروشتی لە ڕێگه‌ی‌ هێڵی نابۆكۆوە بۆ ئەوروپا، هەرێمی كوردستان ڕۆڵی‌ بەرچاو لە دابینكردنی‌ بەشێك لە وزەی‌ جیهانی دەگێڕێت. واتە ئەگەر هات و گازی سروشتیی هەرێمی كوردستان گەیشت بە ئەوروپا، ئەوا كوردستان دەبێتە یەكێك لە سەرچاوەكانی دابینكردنی وزەی گاز بۆ وڵاتانی یەكێتیی ئەوروپا. ئەمەیش وا دەكات گازی سروشتیی هەرێمی كوردستان ڕۆڵێكی زۆر ببینێت لە دووبارە بونیادنانەوەی پەیوەندیی نێوان هەرێمی كوردستان ‌و یەكێتیی ئەوروپا. بۆیە پێمان وایە دابینكردنی گازی سروشتی لە لایەن هەرێمی كوردستانەوە بۆ ئەوروپا هەنگاوێكی گەورە و خێرا دەبێت بۆ گواستنەوەی هەرێمی كوردستان لە قۆناغی ئێستایەوە بۆ قۆناغێكی نوێتر ‌و بەهێزتر لە ڕووی بەرەوپێشچوونی پەیوەندییەكانی لەگەڵ وڵاتانی نێو یەكێتیی ئەوروپا.

 كۆتایی

بە بوونی 45 ملیار بەرمیل نەوتی یەدەگ ‌و 5,66 تریلیۆن مەتر سێجا لە یەدەگی گازی سروشتی، گرنگیی هەرێمی كوردستان لە نەخشەی وزەی جیهان بەدیار دەكەێت. ئەم ڕێژە زۆرە لە یەدەگی نەوت و گازی سروشتی وا دەكات هەرێمی كوردستان ناوچەیەكی كاریگەر بێ لە هاوكێشە سیاسی ‌و ئابوورییەكانی ناوچەكە ‌و جیهان ‌و، ڕۆڵیشی لە دەستەبەركردنی ئاسایشی وزەی جیهانیدا هەبێت.

پڕۆژەی نابۆكۆ بەر لەوەی ئابووری بێت، پڕۆژەیەكی سیاسییە. ئەگەر هەرێم گازی سروشتی لە ڕێگه‌ی ئەم هێڵەوە بنێرێتە ئەوروپا، قۆناغێكی گەورە دەبڕێت، چونكە هەناردەكردنی‌ گازی‌ سروشتیی‌ هەرێم لە ڕێگه‌ی‌ پڕۆژەی‌ نابوكۆوە بۆ ئەوروپا، ئابووریی‌ هەرێم لەگەڵ ئابووریی‌ جیهاندا تێكەڵكێش دەكات. بەوەیش داهاتی‌ نەتەوەییی‌ هەرێم گەشە دەكات؛ هەروەها لە ڕووی سیاسییەوە پێگەی هەرێم لە ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست ‌و دنیادا بەهێزتر دەكات.